Eamon Butler "Azad DüĢüncələr"


Müstəmləkə ticarətinin məhdudiyyətləri



Yüklə 0,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/6
tarix23.02.2017
ölçüsü0,57 Mb.
#9539
1   2   3   4   5   6

 

Müstəmləkə ticarətinin məhdudiyyətləri 

 

“Xalqların  sərvəti”  Amerikada  qaynayan  narazılıqların  açıq  üsyana  çevrilməsindən  aylarla 



sonra  çap  olunmuĢdu.  Smitin  müstəmləkələr  haqqında  fəsli  amerikanlara  rəğbətini  üzə  çıxarır, 

əsasən  o  məsələdə  ki,  merkantilist  məhdudiyyətləri  onların  ticarətinə  zərər  vurmuĢdu  (və 

Britaniyanı  prosesdə  pis  vəziyyətdə  qoymuĢdu). O,  ayrıca  olaraq,  Amerikanın  vergi  gəlirlərinə 

yardımı  olduğunu  düĢündüyü  üçün,  ədalət  məsələsi  kimi,  o  mövzuya  Parlamentdə  böyük 

təqdimat hüququ verir. 

Müstəmləkələrin mənĢəyini izləyərək, Smit iĢarə edir ki, onlar adətən qızıl və gümüĢ tapmaq 

ümidi  ilə  yaradılmıĢdı,  hansı  ki,  merkantilistlər  bunu  aydın  olaraq  sərvət  mənbəyi  sayırdılar. 

Amma Amerikanın ən böyük sərvəti torpaqdır. Bu kifayət qədərdir və ucuzdur ki, onun potensial 

məhsulunu üzə çıxarmaq üçün çox əmək tələb olunurdu. Bu, əməyi bahalaĢdırır, ancaq amerikan 

kənd təsərrüfatı gerçəkdən çox məhsuldardır ki, əmək heç nəyə baxmayaraq sərfəli olaraq qalır.   



www.azadliqciragi.org 

26 


Həqiqətən,  Amerika  elə  məhsuldar  və  zəngindir  ki,  hətta  Britaniyanın  vergiləri  və  ticarət 

məhdudiyyətləri (hələ) onu dağıda bilməyib.  

Təəssüf ki, Amerikanı  yalnız ölkə daxilində ticarət aparmağa vadar edən siyasət, Britaniya kapi-

talını və biznesini daha məhsuldar istifadə olunmaqdan yayındırır – öz inkiĢafını Amerika ilə birlikdə 

sıxıb  saxlayır  və  kapital  yığımını  ləngidir  və  beləliklə,  hər  iki  halda,  gələcək  gəlirlərin  daha  aĢağı 

olmasına gətirib çıxarır. Britaniya – o deyir, Amerikanı “müĢtərilərin xalqı” etməyə çalıĢırdı, amma 

əvəzində siyasət onları fermerlərdən siyasətçilərə çevirdi və o zamandan ki, belə çox Britaniya sə-

nayesi  Atlantik  ticarəti  üzərində  mərkəzləĢib,  siyasi  risk  böyükdür.  Yalnız  ticarət  və  siyasi 

liberallaĢma təhlükəni azalda bilər, lakin Britaniyanın sərmayəsi elə deformasiyaya uğrayıb ki, lazımi 

islahatlar aparmaq itkili olardı.  

Ġstehsalçının  üstün  olmaq  istədiyi  yerdə,  merkantilistlərin  düĢüncəsinə  görə,  Britaniyanın 

Amerika  üzərində  ticarət  məhdudiyyətləri  artıq  baĢqa  bir  misaldır.  Ancaq:  “Ġstehlak  bütün 

istehsal prosesinin  yeganə  nəticəsi  və  məqsədidir;  və  istehsalçının  marağı ona  yönəlməlidir ki, 

istehlakçının ona zəruri ehtiyacı nə dərəcədədir.” 

 

Liberal alternativ 

 

Smit  fransız  fiziokratlarını  bu  baxıĢlarına  görə tənqid  edir:  bütün  dəyər  kənd  təsərrüfatı  və 



torpaqdan alınır - Ģəhər tacirləri və “sənətkarları” yalnız bu sərvəti yenidən qruplaĢdırırlar, ancaq 

özləri heç nə istehsal etmirlər. O hesab edir ki, Ģəhər adamları həqiqətən məhsuldardırlar. Onlar 

sadəcə kapitalı istehlak etmirlər: həm də, onu dəyiĢirlər. Onlar məhsuldardırlar, qeyri-məhsuldar 

iĢçi deyillər.  

Bununla  belə, o düĢünür ki,  fiziokratların  iqtisadi  fəlsəfəsi  ən  yaxĢılardan  biridir. Onlar  pul 

müqabilində  yanlıĢ  məhsul  yaratmırlar    və  gözəl  görürlər  ki,  ticarət  azadlığı  o  məhsulu 

maksimuma çatdırmağın ən yaxĢı yoludur.   

Smit qərar verir ki, bazar iqtisadiyyatı yaĢamaq üçün kifayət qədər güclüdür, hətta bu azadlıq 

əla səviyyədən aĢağı olsa belə. Ancaq azad iqtisadi sistemin ləzzəti odur ki, o, avtomatik olaraq 

iĢləyir.  Smitin  sözlərinə  görə,  “əsl  azadlığın  açıq  və  sadə  sistemi  özü  öz  ahəngini  yaradır”. 

Adamlar  öz  maraqlarının  arxasınca  getmək  üçün  sərbəst  buraxılırlar  və  bunun  vasitəsilə,  biz 

gördüyümüz  kimi,  onlar  bilməyərəkdən  hər  kəsin  marağına  yardım  edirlər.  Heç  bir  mərkəzi 

göstəriĢ tələb olunmur:

 

“Soveren  (Ġngiltərədə  monarxiya  və  cinayət  hüququnun  xərcləri  (qızıl  pul))  tamamilə 



rüsumdan azad olunub; amma bu hansısa dəyərli insan zəkası və ya bilgisi  hesabına deyil, Ģəxsi 

adamlara  məxsus  sənaye  sahəsinin  idarə  olunmasından  gələn  rüsum    və  onu  cəmiyyətin 

maraqlarına uyğun ən sərfəli iĢlər istiqamətinə yönəltməklə baĢ verib.”  

Smitin fikrincə, uğurlu hesab olunur ki, hər bir sistem öz resurslarını xüsusi  istiqamətə aparmağa 

çalıĢdığı vaxtdan “əslində, böyük məqsədin dağıdıcısıdır, hansı ki, bu, “yardım göstərmək” anlamında 

baĢa düĢülür.”  

 

Dövlətin rolu 

 

Smit V Kitabda dövlətin xüsusi rolunu araĢdırır. O, hökumət və bürokratik aparatın tənqidçisidir və 



azad ticarətə siyasi müdaxilənin tərəfdarı deyil. O inanır ki, onun təsvir etdiyi bazar iqtisadiyyatı yalnız 

onun qaydaları  müĢahidə  olunduğu  – mülkiyyətin təhlükəsiz olduğu və  müqavilələrə  əməl olunduğu 

zaman iĢləyə və öz faydalarını verə bilər. Ədalətin və qanun normasının qorunub saxlanması buna görə 

də vacibdir. 

Bu, müdafiədir. Əgər bizim mülkiyyətimiz xarici hökumət tərəfindən oğurlana bilirsə, biz ondan 

çox da yaxĢı deyilik ki, öz qonĢularımız əmlakımızı oğurlayır. 

Amma  Smit  bundan  da  uzağa  gedir  və  iddia  edir  ki,  ictimai  işlərin  təmin  olunmasında  və 

təhsilin inkişaf etdirilməsində də hökumətin rolu var. 

 


www.azadliqciragi.org 

27 


Müdafiə 

 

Smit güman edir ki, ovçuluq zamanında, hər kəs özünü müdafiə etməliydi. Ancaq ovçuların o 



zamanda  yaĢadıqlarına,  kiçik  əmlak  sahibi  olmasına  və  ya  olmamasına  baxmayaraq,  hər  hansı 

mərkəzi  hakimiyyətə  tələbatı  vardı.  Bununla  belə,  kənd  təsərrüfatı  dövründə,  adamlar  dəyərli 

mülkiyyət  toplamağa  baĢlayır  (məsələn,  məhsul  və  mal-qara)  və  onun  qorunması  əsas  məsələyə 

çevrilir.  Əmək  bölgüsü  prinsipinə  əsasən,  ixtisaslı  ordu  yaradıldı.  Onlar  çox  mülkiyyətlə  çox 

qazanırlar, amma “biletsiz sərniĢinlər”in qalmasındansa, hər kəsi ianə verməyə vadar edirlər.  Belə-

liklə, müdafiə hökumətin funksiyasına çevrilir. 

 

Ədalət 

 

Eyni tarixi arqument  ədalət  prinsipinə də  tətbiq olunur.  Adamlar  mübadilə,  ticarət  cəmiyyətinə 



keçdikcə,  onların  mülkiyyəti  ilə  heç  nəyi  olmayan  qonĢularından  müdafiə  olunması  üçün  mülki 

dövlət yaranır: 

“Zənginlərin  varlanması  dəfələrlə    ehtiyacdan  və  ya  həsəddən  hərəkətə  gəlmiĢ  yoxsulun 

qəzəbini  oyadır ki,  zənginin  əmlakını  ələ  keçirsin. O mülkiyyəti uzun  illər çalıĢdıqları  iĢdən  və 

ya bəlkə neçə davamlı nəsillərdən əldə etmiĢ həmin qiymətli əmlak sahibləri, yalnız mülki Ģəhər 

idarəsinin himayəsi altında bütün gecəni təhlükəsiz yata bilər.”

 

Əgər  hər  kəs  azad  hakimin  hökmünü  qəbul  edirsə,  bu  Ģübhəsiz  olaraq  faydalıdır.  Ancaq 



zəngin  və güclünün özlərinə  qanuni sığınacaq  yaratmaq səyləri  güc, zəka, ehtiyatlılıq, kamillik, 

sərvət  və  status  kimi  Ģəxsi  keyfiyyətlərin  mövcudluğuna  hörmət  etmək  kimi  təbii  insan 

meylindən irəli gəlir.  

Mülki  dövlət,  baĢqa  sözlə,  kommersiya  cəmiyyətində  meydana  çıxan  münaqiĢə  və 

bərabərsizliyin  nəticəsidir.  Bu,  təbii  qanunauyğun  bir  nəticədir,  ümumilikdə  sərfəlidir,  amma    o 

demək deyil ki, əladır. 

Mülki  dövlət,  mülkiyyətin  qorunması  üçün  yaranandan  bəri,  gerçəkdən  kasıblara  qarĢı 

zənginlərin  və  ya  heç  nəyi  olmayanlara  qarĢı  müəyyən  qədər  əmlakı  olanların  müdafiə  olunması 

məqsədilə təsis olunub.  

Bu  gözlənilməz  deyil  ki,  qeyri-təkmil  əsaslarla  yaradılmıĢ  hökumətin  strukturu  da  təkmil 

deyil.  Hakimiyyət  vergiyə  böyük  resurslar  yaratmağa  imkan  açır.  Amma  onun  öz  mülkiyyətini 

səmərəli idarə etmək meyli ayrı-ayrı fərdlərdən daha azdır. Beləliklə: 

“Nə zaman ki, dövlət torpaqları özəl mülkiyyətə çevrildi, onlar bir neçə ildə yaxĢılaĢmıĢ  və 

becərilmiĢ  torpaqlara  çevrildilər.  Bu  torpağa  görə  gömrük  rüsumu  və  aksizlərdən  götürülən 

qazanc da labüd olaraq adamların gəlir və istehlakını artırdı.” 

Bu  istəksizlik  belə  düzəldilməlidir:  “Kommunal  xidmətlər, onun  icra olunmasına görə  haqq 

ödənilməyincə  və  bu,  onların  icra  olunmasına  göstərilən  zəhmətə  uyğunlaĢdırılmayınca,  heç 

zaman yüksək səviyyədə yerinə yetirilmir.” 

 

İctimai işlər və institutlar 

 

Smitə  görə  hökumətin  üçüncü  vəzifəsi  “müəyyən  ictimai  iĢlərin  yaradılması  və  qorunub 

saxlanmasıdır ki, bu məsələ heç bir zaman hər hansı fərdin və ya kiçik fərdi qrupların  marağında 

ola bilməz.” 

Bunlar  təhsil  və  biznesə  yardım  edən  infrastruktur  layihələridir  ki,  insanlara  ictimai  və 

iqtisadi qayda-qanunun yaradıcı bir hissəsi olmağa kömək edir. 



 

 

www.azadliqciragi.org 

28 


İctimai işlər 

 

Firavanlıq biznesin və biznes də yollar, körpülər və limanlar kimi infrastrukturun olmasını tələb 



edir.  Bunlardan  bəziləri,  Smit  düĢünür,  öz  xərcini  ödəyə  bilməz  və  vergi  fondu  hesabına  tikilməsi 

tələb  olunur.  Amma  xərclərin  ən  azı  bir  hissəsi,  bütünlükdə  əhalidən  gələn  vergilərdənsə,  o 

infrastrukturdan  istifadə  edənlərin  rüsumlarından  ödənə  bilərdi.  Eyni  zamanda,  əsas  mənfəət  yerli 

xarakter daĢıyır və xərc rüsumlardan ödənə bilməz, ən yaxĢısı yerli vergidir. Məsələn, London vergi 

ödəyiciləri asfalt döĢəmənin salınmasını və küçə iĢıqlarının qoyulması xərcini ödəməlidirlər. 

Smit həmçinin “barbar” ölkələrlə ticarət baĢlamaq üçün, adamları həvəsləndirmək məqsədilə 

ictimai  güzəĢtlərə  ehtiyac  olduğunu  görür.  Amma  bu  kömək  ümumi  vergi  ödəyicilərinin 

subsidiyalarındansa,  müvəqqəti  yerli  monopoliyalar  (patentlər  və  ya  müəllif  hüquqları  kimi) 

formasında edilməlidir. 

 “Xalqların sərvəti” bu məqsədə yaxınlaĢdığı vaxtdan, hökümət üçün əhalinin “kapitalının istiqa-

mətləndirilməsi” üzrə uzadılmıĢ məhkəmə hökmünə çevrilib, bu dövlət xərc təklifləri ən yaxĢı imkan 

kimi görünür. Biznes əlbəttə ki, infrastruktur tələb edir, ancaq ona görə ki, onun ədalət normalarına 

ehtiyacı var. Aydın deyil, bununla belə, niyə yollar, körpülər və limanlar kommersiya əsasında inĢa 

olunmamalı və bu xərc bütünlükdə onları istifadə edənlərin xərcləri hesabına ödənilməməlidir. Hətta 

asfalt döĢəmə və küçə fənərləri də yerli bizneslər hesabına quraĢdırıla və maliyyələĢdirilə bilərdi ki, 

nəticədə  ticarət  qazanmıĢ  olardı.  Və  əgər  yeni  ticarət  marĢrutları  açmağa  dəyərsə,  onda  hökumətin 

cəlb olunmasına nə ehtiyac var? 

Bəlkə də, biz ona əsaslanaraq ki, bu gün yeni ticarət müəssisələrini maliyyələĢdirmək və mühüm 

infrastruktur  yaratmaq  üçün  bahalı  maliyyə  vasitələrimiz  var,  Smitə  bəraət  qazandıra  bilərik.  Bizim 

yollar, körpülər və baĢqa vasitələrdən istifadə edənlərdən ödəniĢ toplamaq üçün də ən yaxĢı texnologi-

yalarımız  var.  Amma  18-ci  əsrdə  dövlət  maliyyələĢməsi  və  təĢəbbüsü  hər  kəsin  mühüm  olduğuna 

razılaĢdığı müəyyən məsələləri həll etməyin yeganə yolu hesab olunurdu. 



 

Gənclərin təhsili 

 

Smit  ibtidai  təhsilin  inkiĢafını  infrastruktura  yaxın  sayır  –  kommersiyanın  çiçəklənməsinə 



imkan yaratmaq  yolu ilə nəsə tələb olunur.    

Amma  yenə  burada,  onun  analiz  və  “reseptləri”  onun  ümumi  analizləri  ilə  ziddiyyətli 

görünür.  

Onun baĢlanğıc nöqtəsi odur ki, təhsilin bütün faydaları üçün əmək bölgüsünün arzuolunmaz 

nəticələri ola bilər. Diqqətin gündəlik olaraq təkrar tapĢırıqlar üzərinə yönəldilməsi, labüd olaraq 

insanların fikir və maraqlarını çərçivəyə salır: 

“Bütün  həyatı  bir  neçə  sadə-bəlkə  də,  hər  zaman  eyni  və  ya  çox  bənzər  əməliyyatı  icra 

etməklə keçmiĢ insanın, öz düĢüncəsini toplamağa  və ya heç zaman çətinliklər baĢ vermədiyinə 

görə,  onları  aradan  qaldırmaq  üçün  yollar  axtarmasına  və  ya  öz  düĢündüyünü-ixtirasını  tətbiq 

etməsinə  səbəb də yoxdur.”  

Marks sonra bunu “təcridetmə” adlandırır və Smit təkid edir ki, təhsil dəyiĢiklik tələb edir. 

Təhsil daha çox əziyyət çəkən yoxsul əməkçiyə (daha stimullaĢdırıcı sahədə çalıĢan istehsalçılar 

və  ticarətçilərə)  yönəldilməlidir.  Və  Smit  deyir  ki,  biznesi  asanlaĢdırmaq  üçün    insanların 

“oxumağa, yazmağa və hesablamağa” ehtiyacı var. Bununla yanaĢı həndəsə və texniki elmlər də 

faydalıdır.  

 “Dövlət”  məktəblər  yaratmaqla  bu  təhsilə  yardım  edir.  Yerli  hökumət  tərəfindən 

maliyyələĢdirilən  belə  məktəblərin  birinə  də  Smit  Krikaldidə  getmiĢdi.    Ancaq  dövlət  məktəb 

binalarını maliyyələĢdirməli olduğuna görə, bütün müəllimlərin maaĢlarını ödəməməlidir.  Əgər 

müəllimlər tələbələrin təhsil haqqına arxalanırlarsa, onların fəaliyyəti daha da yüksələcək. Smit 

Oksfordda  oxuduğu  dövrü  əsəbiliklə  xatırlayır:  “Məktəblərin  və  kolleclərin  yardım  fondu 

müəllimlərin ehtiyaclarını az və ya çox səviyyədə ödəmək üçün əhəmiyyətli dərəcədə azalmıĢdı. 

Onların təminatı tamamilə müstəqil uğurlarında və onların xüsusi ixtisaslarının nüfuzundadır.” 



www.azadliqciragi.org 

29 


O,  dövlətin  bu  ibtidai  təhsilə  dəqiq  olaraq  nə  qədər  vəsait  ödəməsi  məsələsində  tərəddüd 

göstərir. Bütün təhsil xərcini tələbələrin özləri ödədikləri rəqs və qılıncoynatma bacarıqları üzrə 

ixtisaslaĢmıĢ  özəl  məktəblərə  yüksək  rəğbətini  ifadə  edir.  Amma  Smitin  diqqətliliyi  dövlət 

müəssisələri  haqqında  xəbərdarlıqdır,  müasir  oxucu  soruĢa  bilər,  yoxsul  tələbələrin 

məktəblərindənsə, onların özlərinə yardım etmək daha yaxĢı deyilmi? 

 

Bütün yaşlarda olanlar üçün  təhsil 

 

Smit  yeniyetmələrə  və  dini  təhsilə  yardım  göstərilməsində  də  dövlətin  rolu  olduğunu 

düĢünür.  Kilsə  torpaqları  kilsə  xidmətçilərinə  maaĢ  ödəyəndə,  onlar  ləng  inkiĢaf  edir,  ancaq 

Ģəhərlərin böyüməsinin cazibədarlığı o deməkdir ki, dini və əxlaqi təhsil heç zaman çox önəmli 

olmayıb.  

Beləliklə, o  yenə  də  spesifik olmayaraq,  sənətlərin,  fəlsəfənin, elmi  biliklərin dəstəklənməsində 

dövlətin heç olmasa müəyyən rolunun olmasını müdafiə edir.

 

Və o, mübahisə edir ki, hökumət cəsa-



rətsizliyin  “mənəvi  Ģikəstliyi”  ilə  mübarizə  aparmağa  “ciddi  diqqət”  verməli,  “cüzam  və  ya  baĢqa 

bezdirici və mənfur xəstəliklərin” yayılmasının qarĢısını almalıdır. 

 

Soveren 

 

Sonuncu  məsələ  vergidən  kənar  ödənməli  “soverenin  Ģöhrətinin”  qorunub  saxlanmasıdır  ki, 



o,  monarxiya  və  cinayət  hüququnun  xərclərini  əhatə  edir.  Amma  əsasən  mülki  məhkəmələr, 

mübahisələrə  cəlb  olunan  səbəbkarlar  –  prosesdən  əsaslı  qazanc  götürən  Ģəxslər  tərəfindən 

maliyyələĢdirilməlidir – deyə o fikrini davam etdirir. 

 

Verginin tətbiq olunma prinsipləri 

 

Qəbul olunub ki, az da olsa, müəyyən vergi tətbiq olunması vacibdir. Smit onu ən yaxĢı yolla 



necə  toplamaq  məsələsinə  baxır.  Burada  onun  daha  məlumatlı  və  möhkəm  əsasa  malik  olduğu 

görünür.  O,  tam  əmindir:  “BaĢqa  belə  bir  sənət  yoxdur  ki,  hökumət  onu  adamların  ciblərinin 

pulunu boĢaltmaq qədər tez öyrənsin.”  

O  zaman  açıq-aydın,  müəyyən  məhdudiyyət  tələb  olunur  və  Smit  vergiqoymanın  dörd 

məhĢur  prinsipini  irəli  sürür.  Birincisi,  adamlar  dövlətin  müdafiə  təhlükəsizliyi  çərçivəsində 

faydalandıqları  gəlirlərə  müəyyən  hissə  yardım  etməlidirlər.  Ġkincisi,  vergilərin  miqdarı  vergi 

məmurlarının  sərbəst  qərarlarından  asılı  olmaqdansa,  dəqiq  və  dəyiĢməz  olması  məqsədə-

uyğundur. Üçüncüsü, vergi ödəniĢ üçün uyğun olmalıdır. Dördüncüsü, vergilərin təsirli tərəfləri 

az  olmalıdır:  onlar  toplanmaq  üçün  az  olmalıdır;  müəssisə  və  sənayeyə  mane  olmamalıdır;  elə 

ağır  olmamalıdır  ki,  hiyləgərliyə  (məsələn,  qaçaqmalçılıq  kimi),  imkan  yaratsın;  və  o,  “vergi 

toplayanların vaxtaĢırı səfərlərini və eybəcər yoxlamalarını” tələb etməməlidir. 

“Vergi tətbiq olunması elə bir Ģeydir ki, hökumətlər onunla hüquq əldə edir” – Smit deyir. ġirkət-

lər üzərində vergi qoymaq ağılsızlıqdır, məsələn, onun böyük açıqgözlüklə müĢahidə etdiyi kimi bi-

zim gəlirin asılı olduğu kapital yüksək dərəcədə çevikdir:    

 “Kapital  sahibi  əslində  dünyanın  vətəndaĢıdır və  önəmli deyil ki, o, ayrıca  bir ölkəyə  bağlı 

olsun. Müəyyən olunmuĢ ağır vergi cəriməsinin məĢəqqətli sıxıntısına məruz qaldığı halda, onun 

ölkəni tərk etməsi uyğun olardı. O, kapitalını hansısa baĢqa  bir ölkəyə aparardı ki, orada ya öz 

biznesiylə məĢğul olar, ya da  öz azad həyatını yaĢayardı.” 

Amma  Smitin  buradakı  planlarında  da  sistemsizliklər  var.  O,  istehlak  üzərində  verginin 

əleyhinə çıxır, ancaq  əyləncə sahələri üzrə vergiləri dəstəkləyir (bura elə Ģeylər daxildir ki, biz 

onu gündəlik tələbatımızdan artıq düĢünürük, ev quĢları kimi). 

O deyir ki, adamlar öz gəlirlərinə uyğun nisbətdə vergi ödəməlidirlər, ancaq istəyir ki, zəngin 

“o nisbətdən nəsə artıq” ödəsin. 

 


www.azadliqciragi.org 

30 


Dövlət borcları 

 

Smitin dövlətin rolu haqqında məyyən fikirləri onun ümumi prinsipləri ilə fərqli göründüyü 



halda, onun siyasi  “reseptlər”i  də  həmiĢəki dəqiqliyi  ilə  düĢünülmüĢ görünmür.  O qeyd edir ki, 

hökumətlərin  adamların  cibindən  boĢalda  biləcəklərindən  də  artıq  xərcləməyə  meyli  var. 

Beləliklə,  o,  “Xalqların  sərvəti”ni  belə  bir  xəbərdarlıqla  sona  çatdırır  ki,  böyük  dövlət  borcu 

xüsusi olaraq zərərlidir.  

Borc  verməklə  hökumətlər  kapitalı  sərmayə  və  artımdan  yayındırır  və  onu  hökumət 

fəaliyyətləri formasında hazır istehlak istiqamətinə aparır. Bu, o deməkdir ki, inkiĢaf büdrəyərək 

əsaslı Ģəkildə  geri qalır. Bundan  baĢqa, hökumətin borc verməsi  xalqdan daha artıq vergi tələb 

etmədən, siyasətçilərə daha çox funksiyalar əldə etməyə imkan yaradır və onların Ģəxsi hakimiy-

yətini gücləndirir. Və onlar əsasən ödəmələrdən, necə olursa olsun,  yayınmaq üçün yollar tapır. 

Bu səbəblərə görə, dövlət borcu ancaq bir qrupdan baĢqasına zərərsiz ötürmə deyil. Bu azadlığa 

real təhlükədir və demək ki, inkiĢafa, çiçəklənməyə də real təhlükədir. 


www.azadliqciragi.org 

31 


“Xalqların sərvəti” bu gün 

 

Smitin dövrü bizim yaĢadığımız dövrdən çox fərqlidir, Ģübhəsiz, Sənaye Ġnqilabından əvvəlki 



hər  Ģey  dəyiĢib.  O,  bu  gün  kapitalizmin  əsasında  dayanan  Ģərik  müəssisələrə  Ģübhə  edirdi, 

mübahisə  edirdi  ki,  “böyük  sayda  sahibkar”  onları  heç  zaman  mərkəzləĢdirilmiĢ  halda  saxlaya 

bilməz.  Bəlkə  də,  o,  haqlı  idi.  O,  birləĢmiĢ  güclərin  artmasını,  sənaye  tullantıları  ilə  bağlı 

problemləri,    kağız  pulların  infliyasiyasını  və  bu  gün  iqtisadçıları  narahat  edən  bir  çox  baĢqa 

məsələləri proqnozlaĢdırmamıĢdı.        

“Xalqların sərvəti” hələ də iĢləmək, ticarət aparmaq, qənaət etmək və sərmayə qoymaq üçün 

birbaĢa  hakimiyyətə  ehtiyac  duymadan  azadlıq  və  təhlükəsizliyin  bizi  necə  irəli  apardığını 

göstərməklə,  içinə  düĢdüyümüz  ən  ağır  iqtisadi  problemlərin    güclü  həll  yollarını  verir.  Azad 

iqtisadiyyat çevik və adaptasiya olunan bir sistemdir ki, yeni gələn bir sistemin zərbəsinə dayana 

bilər və hər hansı gələcək sistemlərin də öhdəsindən gələr.   

 

 


www.azadliqciragi.org 

32 


“ƏXLAQİ DUYĞULAR NƏZƏRİYYƏSİ” 

 

“Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi” 1759-cu ildə, Adam Smit 35 yaĢında olan zaman nəĢr olunub. 



Əsər onun Qlazqou Universitetində “Etika” haqqında mühazirə kursu əsasında yazılıb. Bu asan 

oxunan bir kitab deyil. Smit “Ədəbi və ritorik üslub” üzrə də  mühazirə oxuyurdu  və əsərin dili 

bu  günün  filosoflarının  qısaldılmıĢ  elmi  nəsrlərindən  çox  qəlizdir.  Həqiqətən,  Smitin  dostu 

Edmund  Burke  bu  əsəri  “yazıdan  çox  rəssamlıq”  kimi  təsvir  edirdi.  O,  aramla  oxunmağı  tələb 

edir. 

 

Kitabın əsas ideyaları 



 

Ancaq  “Əxlaqi  duyğular  nəzəriyyəsi”  real  elmi  nailiyyət  idi.  O  göstərir  ki,  bizim    əxlaqi 

fikirlərimiz  və  fəaliyyətlərimiz,  sosial  varlıq  kimi  gerçək  təbiətimizin  məhsuludur.  Əsər  iddia 

edir ki, bu sosial psixologiya əxlaqi fəaliyyət üçün ağıldan daha yaxĢı göstəricidir. O, cəmiyyətin 

yaĢaması  üçün  tələb  olunan  sayıqlıq  və  ədalətin  təməl  qaydalarını  müəyyənləĢdirir  və  onun 

inkiĢafını təmin edən əlavə, faydalı  fəaliyyətləri aydınlaĢdırır. 



 

Şəxsi maraq və rəğbət 

 

Fərd  kimi  bizim  özümüzün  öz  qayğımıza  qalmaq  kimi  təbii  meylimiz  var.  Bu  sadəcə 



tədbirlilikdir. Və ancaq sosial varlıqlar kimi – Smit izah edir – bizə baĢqalarına münasibətdə təbii 

rəğbət hissi də verilib. (Bu gün o söz baĢqa mənalarda qəbul olunub və “şəfqət” sözü bu anlayıĢı 

daha  yaxĢı  izah  edərdi).    Biz  baĢqalarını  fəlakət  içində  və  ya  xoĢbəxt  görən  zaman,  onların 

hisslərinə  az  da  olsa  Ģərik  çıxırıq.  Bənzər  olaraq,  baĢqaları  da  bizə  Ģəfqətlə  yanaĢır  və  bizim 

dərdimizə Ģərik çıxır. Amma onların hissləri xüsusilə güclü olan zaman, Ģəfqət hissi onları təhrik 

edir ki,  bizim təsirsiz reaksiyalarımızla  uyğunlaĢmaq üçün  hisslərini  cilovlasınlar. Tədricən, biz 

uĢaqlıqdan  yeniyetməliyə  doğru  böyüdükcə,  hər  birimiz  öyrənirik  ki,  baĢqa  adamlar  üçün  nə 

qəbulolunandır, nə yox. Mənəviyyat bizim sosial təbiətimizdən gəlir.  

 

Ədalət, xeyriyyəçilik və ləyaqət 

 

Bu,  ədalət  yaradır.  Biz  mənfəətpərəst  olsaq  da,  yenə  baĢqaları  arasında  onlara  zərər 



vurmadan  yaĢamaq  məsələsini  həll  etməliyik.    Bu,  cəmiyyətin  mövcudluğu  üçün  önəmli  bir 

minimumdur. Əgər adamlar uzağa gedir və təqdir olunan yaxĢı əməl – xeyriyyəçilik edirsə, biz 

onu alqıĢlayırıq, ancaq biz bu hərəkəti, ədalət tələb etdiyimiz kimi tələb edə bilmərik.   

          



Ləyaqət 

 

Sayıqlıq,  ədalət  və  xeyirxahlıq  önəmlidir.  Lakin  ideal  odur  ki,  hər  hansı  bitərəf  real  və  ya 

xəyali  Ģəxs- Smit  onu  “bitərəf seyrçi”  adlandırır  –  bizim  hiss  və  əməllərimizə  tam Ģərik olardı. 

Bu özünüidarə tələb edir ki, onda həqiqi ləyaqət var. 

 

Təbii şəfqət hissi ləyaqətin əsası kimi 

 

Smitin  dövründəki  filosoflar  döğru  və  yanlıĢ  hərəkətlərin  nədən  yarandığının  rasional 



izahlarını axtarırdı. Ancaq Smit düĢünürdü ki, bizim mənəviyyatımız heç də hesablanan deyildir. 

Əksinə, bu, bizi sosial varlıqlar kimi formalaĢdıran təbii bir Ģeydir. Bizim hər birimiz baĢqalarına 



www.azadliqciragi.org 

33 


münasibətdə rəğbət (və ya Ģəfqət) hiss edirik ki, bu hiss açıq, səmimi, xeyirxah və təbiidir. Biz 

təxəyyülümüzdə  özümüzü  baĢqalarının  yerində  görürük.  Biz  kiminsə  hücuma  məruz  qaldığını 

görürüksə,  səksənirik;

 

nə  zaman    gözümüzü  kəndiri  dartan  icraçıya    zilləyirik,  onlarla      əzab 



çəkirik

Amma biz adamları xöĢbəxt və ya qəmli görəndə, biz də xoĢbəxt və ya qəmli oluruq. 



Eynilə,  biz  insanların  təqdir  etmədiyimiz  yollarla  hərəkət  ediyini  görən  zaman  da  onların 

halına  acıyırıq.  Həqiqətən,  biz  baĢqalarınım  fikir  və  hisslərini  bölüĢməkdən  səmimi  zövq 

duyuruq.  Və  nə  zaman  biz  baĢqalarının  hisslərini  bölüĢmürük  və  ya  onların  hərəkətlərini 

qiymətləndirmirik, bu qarĢılıqlı olaraq bədbəxtlikdir. 

Bununla  belə,  Smit  deyir  ki,  bizim  təsirləndiyimiz  hisslər  özü  o  qədər  də  çox  deyil,  amma 

Ģərait onun artmasına  imkan  yaradır. Biz  acıqlı  Ģəxs görən zaman, daha çox qəzəbin potensial 

qurbanları olmaq qorxusuna yaxınıq, nəinki  onu bölüĢməyə. Ən azı, o vaxta qədər ki, hadisənin 

səbəblərini öyrənək və öz mühakiməmizi verək ki, bu qəzəb nə dərəcədə əsaslıdır. Əgər biz hiss 

etsək ki, adamlar müəyyən hadisəyə həddindən artıq dərəcədə reaksiya verib, onlar bizim Ģəfqət 

hissimizdən məhrum olurlar.  

 


Yüklə 0,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin