Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 5 | 2022 ISSN: 2181-1385 Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 DOI: 10.24412/2181-1385-2022-5-426-435 SJIF: 5,7 | UIF: 6,1 433 May, 2022 https://t.me/ares_uz Multidisciplinary Scientific Journal birikmalar tashkil etishi boisidan quyida bu kabi birikmalarning grammatik jihatdan
tarkib topish usullarini ko„rib chiqish lozim, deb topildi (uch va undan ortiq
komponentli birikmalarning yasalishi ayni shu omildan kelib chiqishi tufayli ularga
alohida to„xtab o„tilmaydi).
Ma‟lumki, turkiy tillarda, jumladan, o„zbek tilida ham ikki qismli terminologik
birikmalar til materialiga qarab, asosan ot+ot yohud sifat+ot modeli asosida yasalgan
bo„ladi. Shunga ko„ra quyida mana shu birikmalarni alohida-alohida qarab chiqamiz.
I. Ot+ot modelida yasalgan birikma terminlar.
Boshqa turkiy tillarda bo„lganidek, o„zbek tilida ham ot+ot tipidagi birikmalar
izofa orqali birikib keladi.
Bunday izofa 3 xil ko„rinishga egadir.
1)
Birinchi tip izofa vositasida hosil bo„lgan birikmaning har ikkala
qismining o„zaro bog„liqligi so„z tartibi va birlashtiruvchi ohang bilan
belgilanadi. Iqtisodiyot olamida bu kabi birikmalarning barmoq bilan sanarli
darajada kam. Ular jumlasiga quyidagilar misol bo„ladi: y
er renta, bozor narx kabi.
2) Ikkinchi tip izofali birikma biror predmet, narsa, voqea-hodisaga
qarashliligini, mansubligini anglatadi.
Bu xildagi birikmalarning qaratqich komponenti -i yoxud -si egalik
qo„shimchasi bilan shakllantiriladi, qaralmish komponenti esa grammatik
qo„shimchalarga ega bo„lmaydi. Shu xildagi iqtisodiy terminlar jumlasiga
quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin:
sotish ustamasi, bojxona boshqarmasi, savdo vakili, talab ko„lami, qarz tilxati, pul muomalasi, tannarx ko„rsatkichlari, davlat qarzi va boshqalar.
Misollardan shunday xulosaga kelish mumkinki, ikkinchi tip izofali birikmalar
o„z o„rnida ishlatilmoqda, ya‟ni tushunchalarni to„g„ri ifodalamoqda.
3) Birikma terminlarning bu xili boshqa terminologik tizimlarga qaraganda
izofaning haqiqiy bo„lmish uchinchi tipi asosida shakllantirilgan birikmalar o„z
o„rnida qo„llanilgan. Masalan:
pulning qadrlanishi, daromadning taqsimlanishi, hamkorlikning rivojlanishi, tovarning qiymati, mahsulotning bahosi, fondlarning samaradorligi, kreditning qaytarilishi, so„mning qiymati. Yuqoridagi misollardan o„zbek tilining iqtisodiyot terminologiyasida izofa
birikma terminlar o„ziga xos o„rinni egallab kelayotganligi ma‟lum bo„ladi.
