Economy: problems and practical issues
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.
Proqnozlaşdırma Bu fəsildə biz iki sadə və bir mürəkkəb ssenari əsasında hesablanan şərtsiz və şərti proqnozlarımızın nəticələrini təqdim edirik. İlk iki sadə ssenari üzrə proqnozlar əvvəlki bölmədə istifadə etdiyimiz 7 dəyişənli klassik VAR modeli, mürəkkəb ssenari isə 32 dəyişənli irimiqyaslı BVAR modeli əsasında hesablanır. Klassik VAR modeli üzrə proqnozların hesablanması Vaqqoner və Zha (1999) metodologiyası, irimiqyaslı BVAR modeli üzrə proqnozların hazırlanması isə Banbura, Giannone və Reichlinin (2014) təklif etdiyi yanaşma əsasında aparılır. Birinci sadə ssenaridə neft qiymətlərinin gələcək bir ildə $20-a düşmə ssenarisinə baxır və bunun q/n ÜDM-i, büdcənin kapital xərcləri, pul kütləsi, faiz dərəcəsi və inflyasiya üzərində təsirlərini təhlil edirik. İkinci ssenaridə isə biz büdcənin kapital xərclərinin iki rüb ərzində 50% konsolidasiyasının sadalanan göstəricilər üzərindəki təsirlərini tədqiq edirik. Biz əvvəlki ssenarilərdən fərqli olaraq üçüncü ssenaridə (mürəkkəb şoklar) isə vahid şokun deyil, müştərək şokların makroiqtisadi göstəricilər üzərində birgə təsirlərini araşdırırıq. Mürəkkəb şoklar ssenarisində fərz edirik ki, neftin orta qiymətləri 2015, 2016 və 2017-ci illər ərzində müvafiq olaraq $20, $40 və $60 trayektoriyasını izləyir. Bu zaman büdcənin kapital xərclərinin dövr ərzində müvafiq olaraq -50%, -20% və -10% konsolidasiyası həyata keçirilir. Həmin illər ərzində dünya ərzaq qiymətlərinin artım dinamikası -10%, 0% və 2% təşkil edir. Bu ssenaridə, əlavə olaraq, müvafiq dövr ərzində büdcənin cari xərclərinin cüzi azalması və Mərkəzi Bankın AZN/USD məzənnəsini sabit saxlaması fərz olunur.
Bütün ssenarilərdə q/n ÜDM-i, büdcənin kapital xərcləri, ehtiyat pullar, faiz dərəcəsi və İQİ (həmçinin üçüncü ssenaridə cari əməliyyatlar balansı) makro göstəriciləri üzrə proqnozlar təqdim olunmuşdur (Şəkil 31-51).
Neft qiymət ssenarisi Neft qiymətlərinin 2015-ci il ərzində $20-a düşməsinin (-75%) və 4 rüb ərzində həmin səviyyədə qalmasının tədqiq edilən göstəricilər üzərindəki təsirləri Şəkil 31-37-də təsvir edilmişdir. Qrafiklərdən aydın olur ki, neft qiymətlərinin belə sərt düşməsi q/n ÜDM-nin həcminin şərtsiz proqnozla müqayisədə mötədil daralmasına səbəb olur (Şəkil 30-31). Neqativ neft qiymət şokuna qarşı q/n ÜDM-nin şərtsiz proqnoza görə aşağı olması intuisiyamız ilə üst- üstə düşsə də, q/n ÜDM-nin həcmindəki azalmanın miqyası gözləniləndən nisbətən aşağıdır. Büdcənin kapital xərclərinin proqnoz dinamikası əsasında mülahizə yürütmək çətindir (Şəkil 32-33). Belə ki, 1-ci rübdə gözlənilənin əksinə neft qiymətlərinin aşağı düşməsinə baxmayaraq büdcənin kapital xərcləri qalxır. 2-ci və 4-cü rüblərdə şərtsiz və şərtli proqnozlar arasında əhəmiyyətli fərq nəzərə çarpmasa da, 3-cü rübdə büdcənin kapital xərclərinin artım tempi şərtsiz proqnozdan əhəmiyyətli aşağıdır. Büdcənin kapital xərclərinin illik cəmi məbləği isə hər iki halda bir-birinə çox yaxındır. Ehtiyat pullar və faiz dərəcəsinin (Şəkil 34-35) proqnozlarından məlum olur ki, bu göstəricilər üzrə şərtsiz və şərtli ssenarilər arasında əhəmiyyətli fərq mövcud deyil. Başqa sözlə, müvafiq statistik göstəricilər əsasında neft qiymətləri ilə ehtiyat pullar, həmçinin faiz dərəcələri arasında əhəmiyyətli asılılığın mövcud olmasını mülahizə etmək çətindir. Neft qiymətlərinin kəskin düşməsi ssenarisində inflyasiyanın əhəmiyyətli azaldığını Şəkil 36- 37-dən müşahidə etmək mümkündür. Hər iki ssenarinin təhlilindən belə məlum olur ki, neft qiymətləri ilə inflyasiya arasında əhəmiyyətli asılılıq mövcuddur. Belə fikir yürütmək olar ki, neft qiymətlərindəki kəskin enmə istehsal xərclərini azaltdığından inflyasiyanı aşağı salır. Lakin hesab edirik ki, milli iqtisidiyyat üçün daha səciyyəvi olan neft qiymətlərinin aşağı düşməsi nəticəsində tələb kanalının daralmasıdır ki, bu da inflyasiya üzərində daha güclü azaldıcı təsirə malikdir.
Büdcənin kapital xərclərinin ardıcıl iki rübdə - R1 ərzində -30% və R2 ərzində isə -20% (kumulyativ -50%) konsolidasiyası ssenarisinə nəzər salaq (Şəkil 38-43). Qrafiklərdən məlum olur ki, büdcə xərclərinin əhəmiyyətli konsoldiasiyasına baxmayaraq q/n ÜDM-nin həcmi şərtsiz və şərtli ssenarilərdə bir-birindən elə də fərqlənmir (Şəkil 38-39). Ümumiyyətlə, mütəxəssislər arasında belə qənaət hakimdir ki, milli iqtisadiyyatda büdcənin kapital xərcləri q/n ÜDM-nin əsas artım mənbəyi kimi çıxış edir. Başqa sözlə, büdcənin kapital xərcləri infrastruktur
yatırımları ilə ümumi faktor məhsuldarlığını artırır ki, bu da öz növbəsində məcmu təklifin böyüməsinə təkan verir. Digər tərəfdən, büdcə xərcləri həm də mal və xidmətlər üzrə dövlət tələbini dəstəkləyir ki, bu da məcmu tələb kanalını stimullaşdırır (Huseynov və Ahamdov (2013)). Beləliklə, neft ixrac edən ölkə kimi büdcə xərclərinin, xüsusilə onun kapital komponenti üzrə xərclərin daxili istehsalat üçün əhəmiyyəti böyükdür. Lakin q/n ÜDM-i ilə büdcənin kapital xərcləri arasında əhəmiyyətli asılılığın mövcud olmasını zənn etməyimizə baxmayaraq bu əlaqə statistik göstəricilərdə öz əksini tapmır. Şəkil 40-dan məlum olur ki, büdcənin kapital xərcləri ehtiyat pulların dinamikasına güclü təsir göstərir. Belə ki, şərtli ssenaridə büdcənin müvafiq xərclərinin kəskin konsolidasiyası ehtiyat pulların artım dinamikasını əhəmiyyətli aşağı salır. Belə statistik əhəmiyyətli əlaqənin mövcudluğunu faiz dərəcələrinin və inflyasiyanın proqnoz dinamikasından da oxumaq mümkündür (Şəkil 41-43). (iii)Mürrəkkəb şoklar ssenarisi Qeyd etmək lazımdır ki, mürəkkəb şoklar ssenarisinin ilkin dövrlərində əhəmiyyətli (xarici və daxili) neqativ şokların baş verəcəyi, lakin proqnoz dövrünün sonuna doğru bərpa prosesinin başlayacağı fərz olunur. Bu səbəbdən hesab etmək olar ki, bu ssenari xarici və milli iqtisadiyyatlar üçün böhran ssenarisi hesab oluna bilər. Mürrəkkəb şoklar ssenarisində makro iqtisadi göstəricilər üzrə proqnoz nəticələri Şəkil 44-49-da təsvir edilmişdir. Hər iki proqnoz üzrə q/n ÜDM-nin trayektoriyasına nəzər salsaq, şərtli ssenaridə onun artım tempinin əhəmiyyətli aşağı düşməsini müşahidə edirik (Şəkil 44). Əgər şərtsiz ssenaridə 2015- 2017-ci illər ərzində q/n ÜMD-nin artım tempi müvafiq olaraq 0.3%, 7.3% və 3.9% təşkil edirsə, mürəkkəb şoklar ssenarisində bu -3.9%, -0.2% və 2.9% ətrafında formalaşır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu ssenaridə q/n ÜDM-nin bərpası tədricən baş verir. Qrafiklərdən məlum olur ki, şərtli ssenaridə ehtiyat pul kütləsi əhəmiyyətli aşağı düşsə də, faiz dərəcələrində yüksək volatillik müşahidə olunmur (Şəkil 46-47). Belə ki, ilkin dövrlər faizlərin müəyyən dərəcədə aşağı düşməsi ilə yadda qalsa da, dövrün sonuna doğru faiz dərəcələrinin (şərtsiz ssenari ilə müqayisədə) bərpası baş verir. Bu zaman inflyasiya səviyyəsi sıfır faiz ətrafında bərqərar olur, lakin dövrün sonuna doğru yaxşılaşma müşahidə olunmur (Şəkil 48). Qeyd etmək lazımdır ki, büdcənin kapital xərcləri öncədən fərz olunan trayektoriyanı izləyir (Şəkil 45). Müvafiq dövr ərzində ticarət balansının əhəmiyyətli aşağı düşməsi aydın olsa da, onun neqativ zonaya keçməsinin şahidi olmuruq (Şəkil 49). 2014-cü il ilə müqayisədə cəmi ixracın həcmi -41% düşsə də, idxal məhsullarının həcmində də əhəmiyyətli azalma baş verir (-21%). Bu zaman ticarət balansının saldosu 13.3 mlrd manatdan 5.1 mlrd manata qədər geriləyir.
|