Əhli Sünnə Vəl Cəmaat Sələfi Salihin Əqidəsi

Qədər Barəsində Etiqadı  
 
İbnul  Cevzi  “Mənakib”  əsərində  İmam  Əhmədin,  Musəddədə 
yazdığı  məktubu  zikr  edərək  bu  ifadələri  qeyd  edir:  “Xeyriylə 
                                                
190
 “əl-Aqli vən-Nəqli” 2/30.  
191
 “Təbəqatul Hənəbilə” 1/59, 145.  
192
 “Təbəqatul Hənəbilə” 1/185.  
193
 “Şərhu Usuli Etiqadi” 1/157.  

 
123 
şəriylə,  acısı  və  şiriniylə  qədərin  Allahdan  olduğuna  iman 
edərik”
194
.  
 
Xəlləl,  Əbu  Bəkr  əl-Mərvəzidən  belə  ediyini  rəvayət  edir:  Əbu 
Abdullaha soruşulan bir suala: Xeyir və şər qullar haqqında təqdir 
edilmişdir  –  dedi.  Ona:  “Allah  xeyir  və  şəri  yaratmışdırmı?” 
dedilər.  İmam:  “Bəli,  həm  də  onu  Allah  təqdir  etmişdir”  deyə 
cavab verdi
195
.  
 
İmam  Əhməd  – rahmətullahi aleyhi  - deyir  ki:  “Xeyri  və  şəriylə, 
acısı və şirini ilə, azı və çoxu ilə, gizli və aşkar olanı ilə, sevimli və 
sevimli  olmayan,  pisi  və  yaxşısı  ilə,  birinci  və  axırıncı  (əvvəli  və 
axırı) ilə Allahın qədərilədir. O, qulları haqqında belə hökm vermiş 
və  belə  təqdir  etmişdir.  Onlardan  heç  kimə  Allahın  diləməsindən 
kənara  çıxa  bilməz.  Heç  bir  kimsə  Onun  Qəza  və  hökmünü  aşıb 
qaça da bilməz”
196
.  
 
Xəllal, Muhəmməd İbn Əbi Harundan, o da Əbul Hərisdən belə 
dediyini  rəvayət  edir:  Əbu  Abdullahın  belə  dediyini  dinlədim: 
Əziz və Cəlil olan Allah itaəti və üsyanları təqdir etdiyi kimi xeyri 
və  şəridə  təqdir  etmişdir.  Xoşbəxt  olaraq  yazılmış  bir  kimsə 
xoşbəxtdir, bədbəxt olaraq yazılmış bir kimsə də bədbəxtdir”
197
.  
 
Abdullah  İbn  Əhməd  –  rahmətullahi  aleyhi  -  dedi  ki,  Əli  İbn 
Cəhmin ona: Qədəriyyə görüşünü qəbul edən kimsə kafir olurmu? 
Deyə soruşduğu suala atamın belə cavab verdiyini gördüm: “Əgər 
Allahın  elmini  inkar  edərək  “Allah  Alim  deyildir”,  o  vaxta  qədər 
ki, Elmi yaratdı və bununla bilmiş oldu” deyib Allahın əzəli elmini 
inkar edərsə kafir olar”
198
.  
                                                
194
 “Mənakibu İmam Əhməd” s. 169-172.  
195
 Xəllal “Sunnə” vr. 85.  
196
 “Sunnə” s. 68.  
197
 Xəllal “Sunnə” vr. 85.  
198
 “Sunnə” s. 119.  

 
124 
 
Abdullah İbn Əhməd  – rahmətullahi aleyhi - deyir  ki: “Atamdan 
Qədəriyyəyə  mənsub  bir  kimsnin  arxasında  namaz  qılmağa  nə 
deyirsən?” deyə soruşulduqda atam: “Əgər bu mövzuda mübahisə 
edən və buna dəvət edən biridirsə arxasında namaz qılma”
199
.  
 
İman Barəsində Etiqadı  
 
İbn  Əbu  Yəla,  İmam  Əhmədin  –  rahmətullahi  aleyhi  -  belə 
dediyini rəvayət edir: “İmanın ən fəzilətli xüsusiyyətlərindən Allah 
üçün sevmək və Allah üçün nifrət etmkdir”
200
.  
 
İbnul Cevzi, İmam Əhmədin – rahmətullahi aleyhi - belə dediyini 
rəvayət  edir:  “İman  bu  hədisdə  deyildiyi  kimi  artar  və  əskilər. 
“İman  baxımından  möminlərin  ən  kamil  olanı  əxlaqı  ən  gözəl 
olandır”
201
.
202
.  
 
əl-Xəlləl,  Suleyman  İbn  Əşasdan
203
 rəvayət  edir  ki,  Əbu 
Abdullah  dedi  ki:  “Namaz,  zəkat.  Həcc  və  yaxşı  əməllər 
imandandır. Günahlar da imanı azaldır”
204
.  
 
Abdullah  İbn  Əhməd  –  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki,  atamdan: 
“İman – söz və əməldir, artar və əskiər deyib istisna (İnşəallah mən 
möminəm)  deməyən  kimsə  Murciyədirmi?”  deyə  soruşdum. 
İmam:  “Ümid  edirəm  ki,  Murciyə  deyildir”.  Mən  atamın  belə 
dediyini  də  dinlədim:  “İstisna  etməyən  kimsələrə  dəlil 
                                                
199
 “Sunnə” 1/384.  
200
 “Təbəqatul Hənəbilə” 2/275.  
201
 Əhməd  “Musnəd”  2/250,  Əbu  Davud  5/60/H.  4682,  Tirmizi  3/466/H.  1162,  əl-Albani 
“Həsən Səhih”.  
202
 “Mənakibu İmam Əhməd” s. 173, s. 153, 168.  
203
 Suleyman  İbn  Əşas  İbn  İshaq  əs-Sicistani.  “Sünən”  əsərinin  müəllifidir.  Zəhəbi  deyir  ki: 
“İmam, olduqca  sağlam və hafizəli  bir kimsədir”. H. 275-ci ildə vəfat etmişdir. “Təzkiratul 
Huffaz” 2/591, “Tarixu Bağdadi” 9/55.  
204
 əl-Xəlləl “Sunnə” vr. 96.  

 
125 
Peyğəmbərin – sallallahu aleyhi və səlləm – qəbirdəkilərə: “İnşəallah! 
Biz də sizə qovuşacağıq” deyə buyurmasıdır
205
.
206
.  
 
Abdullah  İbn  Əhməd  –  rahmətullahi  aleyhi  -  dedi  ki,  atamdan 
Murciyə barəsində sual soruşulduqda dedi: “Biz deyirik ki: İman – 
söz  və  əməldir,  artar  və  əskilər.  Bir  kimsə  zina  edər,  içki  içərsə 
imanı əskilər”
207
.  
 
Səhabələr Barəsində Etiqadı 
 
İmam  Əhməd  –  rahmətullahi  aleyhi  -  deyir  ki:  “Sünnətin 
əsaslarından  biri  də  Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  – 
bütün  səhabələrinin  gözəlliklərini  dilə  gətirmək  (bu  barədə 
danışmaq),  onların  qüsurlarını  danışmaqdan  və  aralarında  baş 
verən 
anlaşılmazlıqları 
dilə 
gətirməkdən 
çəkinməkdir. 
Peyğəmbərin – sallallahu aleyhi və səlləm – səhabələrindən hər hansı 
birini  söyən  bir  kimsə  bidətçi,  pis  və  kobud  bir  Bidətçidir, 
mədəniyyətsizin biridir. Allah ondan nə bir nafilə, nə də fərz qəbul 
etməz.  Əksinə  onları  sevmək  sünnət,  onlara  dua  etmək  Allaha 
yaxınlaşdırıcı  bir  əməl,  onlara  tabe  olmaq  (Allahın  razılığnı) 
qazandıran  bir  yol,  onların  izlərini  təqib  etmək  (yəni  onlardan 
gələn  əsərləri  qəbul  etmək)  fəzilətdir”.  Daha  sonra:  “Dörd 
xəlifədən  sonra  yerdə  qalan  bütün  səhabələr  insanların  ən 
xeyirliləridir. Hər hansı bir kimsənin onların pisliklərini söz etməsi, 
hər  hansı  bir  qüsur  və  naqislik  səbəbilə  onlardan  birinə  dil 
uzatması  qadağandır.  Kim  belə  bir  şey  edərsə  əmirin  onu 
cəzalandırması  vacibdir  və  belə  bir  kimsəni  bağışlaması  da  caiz 
deyildir və ya haqqı yoxdur”
208
.  
 
                                                
205
 Müslim 974.  
206
 Abdullah “Sunnə” 1/307-308.  
207
 Abdullah “Sunnə” 1/307.  
208
 İmam Əhməd “Sunnə” s. 77-78.  

 
126 
İbnul Cevzi, Əhmədin – rahmətullahi aleyhi - Musəddədə yazdığı 
məktubunda  bu  ifadələr  olduğunu  qeyd  edir:  “Əbu  Bəkr,  Ömər, 
Osman, Əli, Təlhə, Zubeyr, Sad, Səid, AbdurRahman İbn Auf, Əbu 
Ubeydə  İbn  Cərrahdan  –  Allah  onlardan  razı  olsun  - ibarət  olan  on 
nəfərin  Cənnətlik  olduğuna  şahidlik  et!  Peyğəmbərin  –  sallallahu 
aleyhi  və  səlləm  –  Cənnətlik  olduğu  kimsələrin  Cənnətlik 
olduqlarına biz də şahidlik edirik”
209
.  
 
Abdullah  İbn  Əhməd  –  rahmətullahi  aleyhi  -  dedi  ki,  atamdan 
imamlar  barəsində  sual soruşdum o  dedi:  “Öncə  Əbu  Bəkr, sonra 
Ömər, sonra Osman, sonra Əlidir – Allah onlardan razı olsun - ”
210
.  
 
Abdullah  İbn  Əhməd  –  rahmətullahi  aleyhi  -  dedi  ki,  atamdan: 
“Əli  –  radıyallahu  anhu  -  Xəlifə  deyildir”  deyən  kimsə  barəsində 
soruşdum o: “Bu yaramaz və rədd edilən bir sözdür” dedi
211
.  
 
İbnul Cevzi, İmam Əhməddən – rahmətullahi aleyhi - rəvayət edir 
ki:  “Hər  kim  Əlinin  –  radıyallahu  anhu  - xəlifəliyini  qəbul  etməzsə 
(təsdiq etməzsə) öz eşşəyidən də azğın bir kimsədir”
212
.  
 
İbn  Əbu  Yəla,  İmam  Əhmədin  –  rahmətullahi  aleyhi  -  belə 
dediyini  rəvayət  edir:  “Əlinin  – radıyallahu anhu - dördüncü  xəlifə 
olduğunu  qəbul  etməyən  bir  kimsə  ilə  danışmayın  və  ona  qız  da 
verməyin”
213
.  
 
Kəlam Barəsində Sözləri 
 
                                                
209
 İbnul Cevzi “Mənakibu İmam Əhməd” s. 175.  
210
 “Sunnə” s. 235.  
211
 “Sunnə” s. 235.  
212
 “Mənakibu İmam Əhməd” s. 163.  
213
 “Təbəqatul Hənəbilə” 1/45.  

 
127 
İbn  Batta,  Əbu  Bəkr  əl-Mərvəzidən  rəvayət  edir  ki,  Əbu 
Abdullahın  belə  dediyini  dinlədim:  “Kim  kəlamla  məşğul  olarsa 
müvəffəq  olmaz  və  kəlamla  məşğul  olanın  Cəhmi  olması  uzaq 
deyildir”
214
.  
 
İbn  Abdul  Bərr,  İmam  Əhmədin  belə  dediyini  rəvayət  edir: 
“Kəlamla  məşğul  olan  kimsə  müvəffəq  olmaz  və  kəlamla  məşğul 
olub qəlbində rahatlıq tapan kimsəni heç görməzsən”
215
.  
 
əl-Hərəvi,  Abdullah  İbn  Əhməddən  –  rahmətullahi  aleyhi  - 
rəvayət edir ki, atam Ubeydullah İbn Yəhyə İbn Hakana
216
 bunları 
yazdı:  “Mən  kəlamla  məşğul  olan  bir  kimsə  (kəlam  əhli)  deyiləm 
və  mən  Allahın  kitabında  və  Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və 
səlləm  –  hədislərində  olanlardan  başqasını  da  məqsədəuyğun 
(faydalı)  görmürəm.  Bunlardan  qeyri  şeylər  barəsində  söz 
söyləmək isə təriflənən bir şey deyildir”
217
.  
 
İbnul  Cevzi,  Musa  İbn  Abdullah  ət-Tarsusidən  rəvayət  edir  ki, 
İmam  Əhmədin  –  rahmətullahi  aleyhi  -  belə  dediyini  dinlədim: 
“Kəlam əhli sünnəti müdafiə etsələr belə onlarla oturmayn”
218
.  
 
İbn  Batta,  Əbul  Harik  əs-Sayığdan  rəvayət  edir  ki:  “Hər  kim 
kəlamı  sevərsə  qəlbindən  çıxmaz.  Sən  kəlamla  məşğul  olan  bir 
kimsəni heç vaxt müvəffəq olduğunu görməzsən”
219
.  
 
                                                
214
 “əl-İbanə” 2/538.  
215
 “Camiul Bəyanil Elm” 2/95.  
216
 Əbul Həsən Ubeydullah İbn Yəhyə İbn Hakan  ət-Turki əl-Bağdadi. Zəhəbi – rahmətullahi 
aleyhi - deyir  ki:  “Mutəvəkkil  və  Mutəamidə  yanında  vəzirlik  etmişdir.  Böyük  bir  vəzirdir. 
Olduqca  comərd  və  alicənab  bir  kimsə  idi”.  H.  263-cü  ildə  vəfat  etmişdir.  Zəhəbi  “Siyer” 
13/9, “Təbəqatul Hənəbilə” 1/204.  
217
 “Zəmmul Kəlam” vr. 219.  
218
 “Mənakibu İmam Əhməd” s. 205.  
219
 əl-İbanə 2/539.  

 
128 
İbn  Batta,  Ubeydullah  İbn  Hənbəldən  rəvayət  edir  ki,  atam 
mənə  dedi  ki:  “Əbu  Abdullahın  belə  dediyini  dinlədim:  “Sünnətə 
və  hədislərə  sarılın,  Allah  da  sizə  xeyir  verər.  (dini)  mövzulada 
münaqişələrə  vararaq  dərinliyə  dalma,  kəlamı  sevən  heç  vaxt 
müvəffəq  olmaz.  Kim  kəlam  ilə  məşğul  olarsa  sonda  bidətlərə 
düşər.  Çünki  kəlam  xeyirə  çağırmaz.  Mən  kəlamı  və  mübahisni 
sevmirəm”.  Sizlərə  sünnətə,  əsərlərə  və  fayda  aldığınız  fiqhə 
sarılmağı tövsiyə edirəm. Mübahisələri və şübhəli olan kimsələrin 
sözlərini tərk edin. Bizim bildiyimiz kimsələr bu cür şeyləri bilməz 
və kəlamdan da uzaq idilər. Kəlamın aqibəti (sonu) xeyir deyildir. 
Allah bizi də sizi də fitnədən qorusun. Biziləri də sizləri də həlaka 
aparan hər bir yoldan qorusun”
220
.  
 
İbn  Batta,  İmam  Əhmədin  –  rahmətullahi  aleyhi  -  belə  dediyini 
rəvayət  edir:  “Bir  adamın  kəlamı  sevdiyini  görsən  ondan  uzaq 
ol!”
221
.  
 
İmam Əhmədin – rahmətullahi aleyhi - Musəddəd İbn Musərhədə 
göndərdiyi məktubda deyilir: Allah bizi və sizi razı olduğu şeylər 
üzərində  sabit  etsin  və  qəzəb  etdiyi  hər  şeydən  qorusun.  Bizi  və 
sizi  Onu  bilənlərin  və  Ondan  qorxanların  əməlləri  kimi  əməl 
etməyə  müvəffəq  etsin!  Sizə  və  öz  nəfsimə  Uca  Allahı  təqvasını, 
Sünnət  və  Cəmaata  sarılmağı  tövsiyə  edirəm.  Buna  müxalif 
olanların  başına  nə  gəldiyini  bilirsiniz.  Sizə  heç  bir  şeyi  Allahın 
kəlamı  olan  Quranın  qarşısına  keçirməməyi  əmr  edirəm.  Allahın 
kəlamı  məxluq  deyildir.  Keçmiş  zamana  dair  verilən  xəbərlər 
məxluq  deyildir.  Lövhi  Məhfuzda  olan  şeylər  məxluq  deyildir. 
Məxluqdur  deyən Allaha  küfr  etmişdir.  Bunlara təkfir  etməyənlər 
kafirdir. Qurandan sonra Peyğəmbərin – sallallahu aleyhi və səlləm – 
sünnəti,  səhabələrinin  və  onlardan  sonra  da  Tabiinin  rəvayət 
etdikləri  gəlir.  Peyğəmbərlərin  gətirdiklərini  təsdiq  etməklə 
                                                
220
 əl-İbanə 2/539.  
221
 əl-İbanə 2/539.  

 
129 
məhsuluq. Sünnətə tabe olmaq qurtuluşdur. İman - söz və əməldir, 
artar  və əskilər.  Yaxşlıq  etdiyin  zaman  artar, pislik  etdiyin  zaman 
da  azalır.  Kişi İslamdan  imana çıxar  və  tövbə  etdiyi  zaman  təkrar 
imana  qayıdar.  Laqeyidlik  və  təmbəllik  səbəbilə  fərzləri  tərk 
edənlərin  işləri  Allaha  qalmışdır.  Dilərsə  əff  edər,  dilərsə  əzab 
edər. Xeyir və Şərilə bərabər qəza və qədərə iman edərik. Şirini və 
acısı da Allahdandır. Cənnətin nemətləri daimidir, Cənnətin daimi 
olmadığını  söyləyən  kafirdir.  Allah  Cəhənnəm  və  Cənnətin  əhlini 
də  yaratdı.  Cəhənnəmin  əzabı  da  daimidir.  Allah  bir  topluluğu 
Peyğəmbərin  – sallallahu aleyhi və səlləm –  şəfaəti ilə Cəhənnəmdən 
çıxaracaqdır.  Cənnət  xalqı  Rəblərini  gözləriylə  görəcəklər.  Allah 
Musa  - əleyhissəlam - ilə  danışdı.  İbrahimi  Özünə  dost  etdi.  Mizan 
haqdır,  Sırat  haqdır,  Peyğəmbərlər  haqdır,  Məryəmin  oğlu  İsa 
Allahın qulu və Rəsuludur, Hovuz və Şəfaətə iman edərik. Ərş və 
Kursiyə  iman  edərik.  Sura  üfürülməsinə  iman  edərik.  Sur  İsraflin 
üfürdüyü  buynuzdur.  Mədinədə  olan  və  yanında  Əbu  Bəkr  və 
Ömərin  bilinən  qəbri  Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  – 
qəbridir.  Qulların  qəlbləri  Allahın  barmaqlarından  iki  barmağı 
arasındadır.  Dəccəl  bu  ümmətin  vaxtında  çıxacaqdır.  İsa  - 
əleyhissəlam  -  onu  Lud  qapısı  yaxınlığında  öldürəcəkdir.  Əhli 
Sünnət əhlinin rədd etdiyi şeylər pisdir. Bütün bidətlərdən çəkinin. 
Peyğəmbərdən - əleyhissəlam - sonra gözlər Əbu Bəkrdən xeyirlisini 
görmdi.  Ondan  sonra  gözlər  Öməri.  Ondan  sonra  Osmandan 
xeyirlisini  görmədi.  Bunlar  Rəşidi  Xəlifələrdir.  Peyğəmbərin  - 
əleyhissəlam  -  Cənnətlə  müjdələdiyi  on  kişi  bunlardır:  Əbu  Bəkr, 
Ömər,  Osman,  Əli,  Təlhə,  Zubeyr,  Sad,  Səid,  AbdurRahman  İbn 
Auf, Əbu Ubeydə İbn Cərrah – Allah onlardan razı olsun -. Namazda 
əlləri  qaldırmaq  və  imamın  “VələdDalin”  deməsindən  sonra  səsli 
olaraq  Amin  demək  gözəldir.  Müsəlmanların  imamları  üçün  dua 
edilir  və  onlara  qarşı  çıxılmaz.  Fitnə  zamanı  döyüşdə  iştirak 
edilməz.  Peyğəmbərin  –  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  Cənnətlə 
müjdələdiyi  on  kişidən  başqa  bir  kimsə  üçün  Cənnətlikdir  və  ya 
Cəhənnəmikdir deyilməz. Allah Özünü necə vəsf edirsə siz də Onu 

 
130 
elə  vəsf  edin.  Allahın  Özündən  nəhy  etdiyini  siz  də  Ondan  nəhy 
edin. Həva əhli ilə mübahisə etməkdən və Peyğəmbərin – sallallahu 
aleyhi  və  səlləm  –  səhabələri  haqqında  pis  zənn  etməkdən  çəkin. 
Onların  aralarında  baş  verən  pis  hallardan  deyil  fəzilətlərindən 
danış.  Din  barəsində  bidət  əhli  ilə  danışmayın  və  onlarla  Səfər 
etməyin.  Vəlisinin  izni  olmadan  və  iki  şahid  olmadan  nigah 
etməyin. Muta  nigahı  Qiyamətə  qədər  haramdır.  Muttəqi və Facir 
imamın  arxasında  beş  namaz,  cümə  və  bayram  namazlarını  qılın. 
Əhli qiblədən vəfat edən hər kəsin namazını qılın. Onların hesbları 
isə Allaha qalmışdır. Cihad və ya Həcc edən imamla birlikdə çıxın. 
Cənazə təkbiri dorddür. Əgər imam Əli İbn Əbu Talib – radıyallahu 
anhu - kimi beş təkbir gətirsə siz də onunla bərabər gətirin. Müsafir 
üçün məsh üç gün üç gecədir. Muqim olan kimsə üçün bir gün bir 
gecə. Bayram namazından əvvəl nafilə qılınmaz. Məscidə girdikdə 
iki  rükət  Təhiyyət  qılmadan  oturma.  Vitr  bir  rükət,  iqamə  də 
təkdir. Əhli Sünnəti sev! Allah bizi və sizi də İslam və Sünnət üzərə 
öldürsün. Bizi və sizi də elmlə ruziləndirsin, sevdiyi və razı olduğu 
əməllər etməyə müvəffəq etsin”
222
.  
 
Təqlid Barəsində Sözləri 
 
İmam Əhməd – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Məni təqlid etmə. 
Məliki,  Şəfiini,  Əvzaini,  Söurini  təqlid  etmə.  Sən  da  onların  elm 
aldığı qaynaqlardan elm al»
223
.  
 
İmam Əhməd – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Dini məsələlərdə 
alimlərdən  hər  hansı  birini  təqlid  etmə.  Peyğəmbər  -  sallallahu 
aleyhi  və  səlləm  –  və  Onun  Səhabələrindən  nə  gəlmişsə  onu  al. 
Səhabələrdən  sonra  Tabiin  nəsli  gəlir  ki,  bir  alim  bunların 
görüşünü alıb, almamaqda sərbəsdir»
224
.  
                                                
222
 İbn Batta “İbanə”, İbnul Cevzi “Mənakibu İmam Əhməd” s. 216.  
223
 Fullani 113, İbn Qeyyim «İlam» 2/302.  
224
 Əbu Davud «Məsailul İmam Əhməd» s. 276-277.  

 
131 
 
İmam Əhməd – rahmətullahi aleyhi – deyir ki: «Kim Peyğəmbər - 
sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  in  hədisini  rədd  edərsə  o,  həlak 
yolundadır»
225
.  
 
Muhəmməd İbn İsmail Əl-Buxari 
- rahmətullahi aleyhi -  
 
Əbu  Abdullah  Muhəmməd  İbn  İsmail  İbn  İbrahim  İbn  əl-
Muğira  İbn  Bərdizbəh  əl-Cufi  əl-Buxari.  Hədis  elmində 
Muhəddislərin  əmiri  sayılır.  H.  194-ci  il  Şəvval  ayının  11  Buxara 
şəhərində  (Bəzi  rəvayətlərdə:  Bəhratəng  adlı  Buxaraya  yaxın  bir 
kənddə) dünyaya göz açmışdır. Çox kiçik yaşlarından hədis elmini 
öyrənməyə başlamış və bu səbəbdən də elm almaq üçün dünyanın 
bir  çox  ölkələrini  dolaşmışdır.  O,  uşaq  ikən  kor  olur.  Anası  gecə-
gündüz oğlu üçün dua edir və Uca Allah onun görmə qabiliyyətini 
qaytarır. Anası hicrətin 210-cu ilində onu və qardaşı Əhmədi Həccə 
aparır  və  hədis  elminə  olan  həvəsinə  görə  onu  Məkkə  şəhərində 
qoyub gedir. Tarixçilər qeyd edirlər ki, o zaman Buxari artıq yetmiş 
min  hədis  əzbər  bilirdi.  Artıq  18  yaşında  o  «Tarix»  kitabını  yazır. 
Sonralar hədisləri toplamaq üçün o Şam, Misir, Bəsrə, Hicaz, Kufə, 
Bağdad  və  bir çox  başqa yerlərə səyahət  edir. İbn  Kəsir  demişdir: 
«O,  bir  dəfə  kitaba  baxmaqla  (oxumaqla)  onu  əzbərləyərdi».  İbn 
Mücahid  –  rahmətullahi  aleyhi  –  demişdir:  «Muhəmməd  İbn 
Səlləmin  yanında  idim.  O  mənə  dedi:  –  Bir  az  əvvəl  gəlmiş 
olsaydın,  sənə  yetmiş  min  hədis  əzbər  bilən  uşağı  göstərərdim». 
Quteybə  İbn  Səid  –  rahmətullahi  aleyhi  –  demişdir:  «Fəqihlərlə, 
zahidlərlə  və  abidlərlə  oldum,  lakin  Muhəmməd  İbn  İsmail 
kimisini  görmədim.  O,  öz  zamanında  Ömər  –  radıyallahu  anhu  - 
kimi idi». Tirmizi  – rahmətullahi aleyhi – demişdir: «Sənəd (Hədisin 
mətninə  qədər  sadalanan  ravilərin  (yəni  hədisi  rəvayət  edən 
                                                
225
 İbn Abdil Bərr «Cəm» 2/149, İbnul Cövzi s. 182.  

 
132 
kəslərin) silsiləsinin araşdırılması) və iləl (Hədisin sənədində və ya 
mətnində  olan  və  onu  zəiflədə  biləcək  amillərin  araşdırılması) 
elmində  Muhəmməd  İbn  İsmail  kimisini  görmədim».
 
Əhməd  İbn 
Hənbəl,  Yəhyə  İbn  Məin,  İbn  əl-Mədini,  əl-Həmidi  və  s.  kimi 
muhəddislərdən  hədis  rəvayət  etmişdir.  Onun  tələbələrindən 
məşhur  Müslim,  Nəsai,  Tirmizi,  əl-Firabridir.  Əsərlərindən  “Tarix 
əl-Kəbir”,  “Ədəbul  Mufrad”  və  s.  Lakin  bu  əsərlərin  içərisində 
xüsusi  bir  yeri  tutan  “əl-Cəmis  Səhih”  əsəridir.  Bu  əsərdə  7563 
hədis  toplanmışdır  ki,  müəllif  bu  hədisləri  600000  min  hədisin 
içərisindən  seçmişdir.  Imam  Buxari  –  rahmətullahi  aleyhi  –  bu 
əsərinə topladığı hər bir hədisi iki rükət istixarə namazı qıldıqdan 
sonra  yazmışdır.  Buxari  «əs-Səhih»  əsərini  iki  əsas  səbəbə  görə 
yazmışdır –  O  rəvayət  edir  ki,  biz  İshaq  İbn  Rəhaveyhin  yanında 
idik. O bizə dedi: «Yaxşı olardı ki, Peyğəmbərin - sallallahu aleyhi və 
səlləm – sünnəsi barəsində səhih kitab tərtib edəsiniz». Onun təklifi 
çox  xoşuma  gəldi  və  «əl-Cəmius  Səhih»  kitabını  tərtib  etməyə 
başladım. – O rəvayət edir ki, bir dəfə mən Peyğəmbəri - sallallahu 
aleyhi  və  səlləm  –  yuxuda  gördüm.  Əlimdəki  yelpiklə  onu 
yelpikləyir  və  üzərinə  qonan  milçəkləri  ondan  uzaqlaşdırırdım. 
Alimlərdən  gördüyüm  yuxu  barəsində  soruşduqda  onlar  mənə 
dedi  ki,  sən  Peyğəmbərin  -  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  adından 
istifadə  olunaraq  uydurulan  rəvayətləri  ondan  uzaqlaşdıracaqsan. 
Bu  da  mötəbər  hədisləri  cəm  etməyim  üçün  bir  səbəb  oldu.
 
Buxaridə  –  İbn  Salaha  – rahmətullahi aleyhi  – görə  təkrarla  birlikdə 
7275 hədis, təkrarsız 4000 hədis, Muttasıl sənədlərlə gələn hədislər 
təkrarsız  2602.  İbn  Həcərə  –  rahmətullahi  aleyhi  –  görə  7397  hədis, 
1341 Muallaq, 341 Mutabi hədis. Ümumi olaraq 9082 hədis vardır. 
Muhəmməd  İbn  Fuad  Abdulbakini  təkrarla  Muttasıl  7563  hədis 
vardır. Müxtəsər Buxaridə isə təkrarsız 2226 hədis vardır. Bu kitab 
Qurani Kərimdən sonra ən səhih və etibarlı kitab sayılır. Müəllif – 
rahmətullahi  aleyhi  –  deyir  ki:  Mən  bu  kitabda  yalnız  səhih  olan 
hədisləri  qeyd  etmişəm.  Halbuki  mən  100000  min  səhih,  200000 
min  isə  zəif  hədis  bilirəm.  Mən  1000  yaxın  şeyxlərdən  hədis 

 
133 
toplamışam və elə bir hədis yoxdur ki, mən onun ravilər silsiləsini 
əzbərdən bilməyim. Hafiz ləqəbli alim Zəhəbi – rahmətullahi aleyhi – 
demişdir:  “Buxarinin  “Cəmius-Səhih”  adlı  əsərinə  gəlincə  o, 
İslamın  ən  möhtəşəm  kitablarındandır.  O,  uca  Allahın  kitabından 
sonra ən əfzəl kitabdır. İnsan onu dinləmək üçün min fərsəx yol qət 
etsə  belə  bu  səfərlə  vaxtını  zay  etmiş  sayılmaz”.  H.  256-cı  il  30 
Ramazan ayında Səmərqəndə dünyasını dəyişmişdir. 
 
Lələkai  –  rahmətullahi  aleyhi  –  dedi  ki:  Bizə  Əhməd  İbn 
Muhəmməd İbn Hafs əlHərəvi xəbər verdi ki: Bizə Muhəmməd İbn 
Əhməd İbn Muhəmməd İbn Sələmə dedi ki: Bizə Əbu Huseyn İbn 
Muhəmməd  İbn  İman  İbn  Musa  əl-Curcani  dedi  ki:  Mən  Əbu 
Muhəmməd AbdurRahman İbn Muhəmməd İbn AbdurRahman əl-
Buxarini  Şaşda  belə  deyərkən  dinlədim:  Əbu  Abdullah 
Muhəmməd  İbn  İsmail  əl-Buxarini  –  rahmətullahi  aleyhi  –  belə 
deyərkən  dinlədim:  Hicaz,  Məkkə,  Mədinə,  Kufə,  Bəsrə,  Vasit, 
Bağdad,  Şam  və  Misi  elm  əhlindən  1000-dən  çox  kişi  ilə 
qarşılaşdım.  Onlarla  bir  neçə  il  ərzində  dəfələrlə  görüşdüm.  Bir 
neçə ilə Şamlılarla, Misir və Cəzirəlilərlə iki dəfə, Bəsrəlilərlə dörd 
dəfə,  Hicazda  altı  il  qaldım.  Xorasan,  Kuffə  və  Bağdadda  hədis 
alimləriylə  neçə  dəfə  görüşdüyümün  sayını  xatırlamıram.  Məkki 
İbn İbrahim, Yəhyə İbn Yəhyə, Əli İbn əl-Həsən İbn Şaqiq, Qutybə 
İbn  Səid  və  Şihab  İbn  Məmər  –  Allah  onlardan  razı  olsun  - 
bunlardandır.  
Şamda Muhəmməd İbn Yusuf əl-Firyabi, Əbu Mushir AbdulAla 
İbn  Mushir,  Əbu  Muğirə  AbdulQuddus  İbn  əl-Həccəc,  Əbul 
Yəmən  əl-Həkəm  İbn  Nəfi  – Allah onlardan razı olsun - və  digər  bir 
çoxları ilə qarşılaşdım.  
Misirdə Yəhyə İbn Kəsir, Leys İbn Sadın katibi Əbu Salih, Səid 
İbn  Əbi  Məryəm,  Əşhəd  İbn  əl-Fərh  və  Nuaym  İbn  Həmməd  – 
Allah onlardan razı olsun - ilə görüşdüm. 

 
134 
Məkkədə  Abdullah  İbn  Yəzid  əl-Mikri  əl-Humeydi,  Məkkə 
qazisi  Suleyman İbn  Hərb  və  Əhməd  İbn Muhəmməd  əl-Əzraki  – 
Allah onlardan razı olsun -.  
Mədinədə  İsmail  İbn  Əbi  Uveys,  Mutarrif  İbn  Abdullah, 
Abdullah  İbn  Nifa  əz-Zubeyri,  Əhməd  İbn  Əbu  Bəkr  Əbu  Musab 
əz-Zuhri, İbrahim İbn Həmzə əz-Zubeyri və İbrahim İbn əl-Munzir 
əl-Hizami – Allah onlardan razı olsun -.  
Bəsrədə  Əbu  Asim  əd-Dahhaq  İbn  Mahləd  əş-Şeybani,  Əbul 
Vəlid  İbn  Hişam  İbn  AbdulMəlik,  əl-Həccacİbn  əl-Minhal  və  Əli 
İbn Abdullah İbn Cəfər əl-Mədəni – Allah onlardan razı olsun -.  
Kufədə Əbu Nuaym əl-Fadl İbn Dukeyn, Ubeydullah İbn Musa, 
Əhməd  İbn  Yunus,  Kabisa  İbn  Ukbə,  İbn  Numeyr,  Əbu  Şeybənin 
iki oğlu Abdullah və Osman – Allah onlardan razı olsun - ilə.  
Bağdada Əhməd İbn Hənbəl, Yəhyə İbn Məin, Əbu Mamər, Əbu 
Heysəmə  və  Əbu Ubeyd  əl-Qasim  İbn  Səlləm  – Allah onlardan razı 
olsun - ilə.  
Cəzirədə Amr İn Xalid əl-Hərrani – Allah onlardan razı olsun - ilə.  
Vasittə  Amr  İbn  Asim  İbn  Əli  İbn  Asim  –  Allah  onlardan  razı 
olsun - ilə.  
Mərvədə  Sadaka  İbn  əl-Fadl  və  İshaq  İbn  İbrahim  əl-Hənzəli  – 
Allah onlardan razı olsun - ilə qarşılaşdım.  
Bunların  İsimlərini  verməklə  kifayətlənməyimizin  səbəbi  sözü 
qısa edərək bu kimsələrin aşağıda sizə zikr etdiyim xüsuslada eyni 
eiqada sahib olmalarıdır.  
Din  söz  və  əməldir.  Bunun  səbəbi  də  Uca  Allahın  buyurduğu: 
“Halbuki  onlara  əmr  edilmişdir  ki,  Allaha  –  dini  yalnız  Ona 
məxsus  edərək,  batildən  haqqa  (islama)  dönərək  –  ibadət  etsinlər, 
namaz  qılıb  zəkat  versinlər.  Doğru-düzgün  din  budur!”.  (əl-
Bəyyinə  5).  Quran  Allahın  kəlamıdır  və  məxluq  deyildir.  Allah: 
“Doğrudan da, Rəbbiniz göyləri və yeri altı gündə yaradan, sonra 
da  Ərşə  ucalan  Allahdır.  O,  gündüzü  sürətlə  təqib  edən  gecə  ilə 
örtüb  bürüyür.  Günəşi,  ayı  və  ulduzları  Öz  əmrinə  tabe  edən  də 
Odur.  Əslində,  yaratmaq  da,  əmr  etmək  də  Ona  məxsusdur. 

 
135 
Aləmlərin  Rəbbi  Allah  nə  qədər  xeyirxahdır”.  (əl-Əraf  54).  Uca 
Allah  yaratmağın  əmirdən  olduğunu  bəyan  etməsidir.  Allah 
buyurdu:  “Əslində,  yaratmaq  da,  əmr  etmək  də  Ona  məxsusdur. 
Aləmlərin Rəbbi Allah nə qədər xeyirxahdır”. (əl-Əraf 54). Xeyir və 
Şər qədər səbəbilə meydana gəlir. Allah buyurdu: “De: "Sığınıram 
sübhün  Rəbbinə!  Məxluqatının  şərindən”.  (əl-Fələq  1,2).  “Halbuki 
sizə  də,  sizin  düzəltdiklərinizi  də  Allah  yaratmışdır!".  (əs-Saffət 
96). Allah buyurur: “Biz, həqiqətən də, hər şeyi qədərincə yaratdıq”. 
(əl-Qəmər 49).  
Qarşılaşdığım  elm  adamları  hər  hansı  bir  günah  səbəbilə  qiblə 
əhlindən  heç  kimsəni  təkfir  etməzlər.  Uca  Allah  buyurdu:  “Şübhə 
yoxdur  ki,  Allah  Özünə  şərik  qoşanları  əvf  etməz,  amma  istədiyi 
şəxsin bundan başqa olan günahlarını bağışlar. Allaha şərik qoşan 
şəxs, əlbəttə, böyük günah etmiş olur”. (ən-Nisa 48).  
Onlardan  hər  hansı  birisinin  də Muhəmmədin  - sallallahu aleyhi 
və  səlləm  –  səhabələrinə  dil  uzatdığını  da  görmədim.  Aişə  - 
radıyallahu  anhu  -  dedi  ki:  “Onlara  möminlərə,  onlara  səhabələrə 
məğfirət  diləmələri  əmr  edilmişdir.  Uca  Allah  buyurdu: 
“Səhabələrdən  sonra  gələnlər  deyirlər:  "Onlardan  (mühacirlərdən 
və ənsarlardan) sonra gələnlər belə deyirlər: “Ey Rəbbimiz! Bizi və 
bizdən  əvvəlki  iman  gətirmiş  (din)  qardaşlarımızı  bağışla.  Bizim 
qəlblərimizdə  iman  gətirənlərə  qarşı  kinə  (həsədə)  yer  vermə.  Ey 
Rəbbimiz!  Sən,  həqiqətən,  şəfqətlisən,  mərhəmətlisən!".  (əl-Həşr 
10).  
Yenə qarşılaşdığım bu kimsələr Peyğəmbərin - sallallahu aleyhi və 
səlləm  –  və  səhabələrinin  etmədikləri  bidətlərdən  (insanları) 
çəkindirirdilər. Uca Allah buyurdu:  “(Ey müsəlmanlar!) İçərinizdə 
(insanları) yaxşılığa çağıran, xeyirli işlər görməyi əmr edən və pis 
əməlləri  qadağan  edən  bir  camaat  olsun!  Bunlar  (bu  camaat), 
həqiqətən  nicat  tapmış  şəxslərdir”.  (Ali  İmran  104).  “...Əgər  ona 
itaət etsəniz, doğru yola yönəlmiş olarsınız...”. (ən-Nur 54).  
Peyğəmbərin  -  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  və  ona  uyanların 
izlədikləri yolu izəməyi onlara təşviq edirlər. Allah buyurdu:  “Bu, 

 
136 
şübhəsiz  ki,  Mənim  doğru  yolumdur.  Onu  tutub  gedin.  Sizi 
(Allahın)  yolundan  sapdıracaq  yollara  uymayın.  (Allah)  sizə 
bunları tövsiyə etdi ki, pis əməllərdən çəkinəsiniz!”. (əl-Ənam 153).  
Əmr  sahibləri  ilə  çəkişməməyi  də  tövsiyə  edirdilər.  Çünki 
Peyğəmbər  -  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  buyurdu:  “Bir  kimsənin 
qəlbi  bu  üç  xislətə  sahib  olmadıqca  iman  etmiş  olmaz:  Əməli 
sadəcə  Allah  üçün  ixlasla  etmək,  Əmir  sahibləri  olan  kimsələrə 
itaət  etmək  və onların  cəmaatlarından  ayrılmamaq. Çünki onların 
dəvətləri (duaları) digərlərini əhatə edir”
226
.  
Daha  sonra  buyurdu: “Ey  iman  gətirənlər!  Allaha,  Peyğəmbərə 
və özünüzdən olan ixtiyar (əmr) sahiblərinə itaət edin! Əgər bir iş 
barəsində  mübahisə  etsəniz,  Allaha  və  qiyamət  gününə 
inanırsınızsa,  onu  Allaha  və  Peyğəmbərə  həvalə  edin!  Bu  daha 
xeyirli  və  nəticə  etibarilə  daha  yaxşıdır”.  (ən-Nisa  59). 
Muhəmmədin  -  sallallahu  aleyhi  və  səlləm  –  ümmətinə  qarşı  qılınc 
qaldırmaq fikirlərini daşımamalıdır. Fudeyl İbn İyad – rahmətullahi 
aleyhi – deyir ki: “Əgə mənim qəbul ediləcəyini bildiyim bir duam 
olsaydı  mən  onu  yalnız  əmr  sahibi  üçün  edərdim.  Çünki  əmr 
sahibi  düzələrsə  ölkə  və  insanlar  da  əmin  olarlar  (düzələrlər)”. 
Xaricilər itaətdən çıxmış kimsələrdir.  
Qurani  Kərimin  məxluq  olduğunu  iddia  edən  kimsə  dindən 
çıxacaq  şəkildə  inkar  etmiş  bir  kafir  olur.  Məsələni  başa  düşən 
birisidirsə  onun  kafir  olmasında  şübhə  edən  kimsədə  kafir  olar. 
Allahın  kəlamı  haqqında  şübhə  edib,  yaradılmışdırmı,  yoxsa 
yaradılmamışdırmı  bilmirən  deyən  kimsə  də  Cəhmidir.  Quran 
barəsində biliksiz qalan bir kimsəyə öyrədilir, bidətçi olduğu qəbul 
edilir, lakin təkfir edilməz.  
Mənim  Quranı  tələffüz  etməyim  məxluqdur  deyən  Cəhmidir. 
Əbu  Muhəmməd  dedi  ki:  “Atam  belə  deyərkən  dinlədim:  Bidət 
əhlinin  əlaməti  haqq  əhlinə  dil  uzatmasıdır”.  Zındıqların  əlaməti 
Əhli  Sünnətə  Haşaviyyə  adını  vermələridir”.  Cəhmilərin  əlaməti 
                                                
226
 Trimizi 2658.  

 
137 
Əhli  Sünnətə  Müşəbbihə  adını  vermələridir.  Qədərilərin  əlaməti 
Əhli  Sünnətə  müxalifə  və  nöqsaniyə  adını  vermələridir.  Bidət 
əhlinin əlaməti  Əhli  Sünnətə  Nəsibi  demələridir.  Əhli  Sünnətə isə 
yalnız bir İsim yaraşır. (Əhli Sünnə Vəl Cəmaat Sələfi Saleh).