Əhməd-Cabir smayıl oğlu Əhmədov

Lipoy  turşusu  və  ya  tioktat  turşusu  –  C
8
H
14
O
2
S
2
  (N 
vitamini) – orqanizmdə enerji yaranması proseslərində mühüm 
rol  oynayır,  karbohidrat  və  lipid  mübadiləsinin  tənzimlən-
məsində  iştirak  edir,  qaraciyərin  fəaliyyətini  yaxşılaşdırır,  ağır 
metal duzları ilə zəhərlənmədə müsbət təsir göstərir. Ağır metal 
duzları  ilə  lipoy  turşusunun  qarşılıqlı  əlaqəsindən  kompleks 
birləşmələr əmələ gəlir ki, onlar da sidik vasitəsilə ifraz olunur. 
Lipoy  turşusu  koferment  kimi  piroüzüm  turşusunun  və 
α
- 
ketoturşuların dekarboksilləşməsində iştirak edir. 
Lipoy turşusu təbiətdə geniş yayılmışdır. Qaraciyər, böy-
rək və ürəkdə daha çoxdur. 100 q mal ətində – 72,5 mq; süddə 
–  500-1300;  ağbaş  kələmdə  –  115;  düyüdə  –  220  mkq-dır. 
Lipoy  turşusu  sintetik  yolla  da  alınır.  Yaşlı  insanın  lipoy  tur-
ş
usuna gündəlik tələbatı 0,5 mq-dır. 
Orot  turşusu  və  ya  B
13
  vitamini  (C
5
H
4
O
4
N
2
)  orqa-
nizmdə  zülal  mübadiləsinə  stimullaşdırıcı  təsir  göstərir.  Nuk-
lein turşularının tərkibinə daxil olan pirimidin əsaslı nukleotid-
lərin  sintezini  və  metionin  aminturşunun  əmələ  gəlməsini 
sürətləndirir. 
lk dəfə orot turşusu 1905-ci ildə inək südü zərdabından, 
sonralar  isə  sintetik  yolla  alınmışdır.  Kristallik  orot  turşusu, 
ə
sasən  də  onun  kalium  duzu  suda  yaxşı  həll  olur,  üzvi  həll-
edicilərdə həll olmur. 
 
56
Orot  turşusu  ən  çox  qaraciyərdə,  süddə  və  süd  məhsul-
larında  vardır.  Yaşlı  insanın  orot  turşusuna  gündəlik  tələbatı 
0,5-1 q, bəzən 3 q-dır. 
F vitamini və ya doymamış yağ turşuları kompleksi. Bu 
kompleksə  linol,  linolen  və  araxidon  yağ  turşuları  aid  edilir. 
Bioloji cəhətdən araxidon və linol turşuları daha fəaldır, linolen 
turşusu isə linol turşusunun təsirini gücləndirir. 1928-ci ildə bu 
yağ  turşularını  vitamin  adlandırmaq  məsləhət  görülür.  Lakin 
bunlar  vitaminlərə  xas  olan  xassələrə  malik  olmadığı  üçün 
vitaminəbənzər  maddə  adlanır.  Bu  yağ  turşularının  qidada  ça-
tışmaması dərinin qurumasına və kəpəkləşməsinə, tükün tökül-
məsinə,  boyun  artmamasına  və  bədənin  çəkisinin  azalmasına 
səbəb  olur.  Lipidlərin  mübadiləsinin  nizam-lanmasında  iştirak 
edir.  Kətan  və  çətənə  (kənaf)  yağında  63-75%,  günəbaxan  ya-
ğ
ında  52%,  qarğıdalı  yağında  60%,  yumurta  yağında  10-19%, 
kərəyağında 5% və başqa bitki yağlarında vardır. Araxidon tur-
ş
usu həm də heyvanat mənşəli yağlarda olur. Qaraciyərdə, böy-
rək  ətrafında  və  damarda  toplanır.  Insanın  bu  yağ  turşularına 
gündəlik tələbatı 2-6 q-dır. 
Vitaminəbənzər  maddələrdən  karnitin  (B
t
  vitamini)  və 
xolin orqanizmdə müəyyən funksiyalar daşıyır. 
Xolin  və  ya  xolin-xlorid  (C
5
H
15
O
2
N).  Leysitinin  tər-
kibinə  daxildir.  Sonralar  sərbəst  halda  qanda  və  heyvanların 
toxumalarında tapılmışdır. Xolin  yağların mübadiləsini nizam-
layır  və  piylənmənin  qarşısını  alır.  Fosfolipidlərin  sintezində 
iştirak  edir.  Bəzi  birləşmələrin  sintezində  metil  qrupları  alınan 
mənbə  hesab  edilir.  Dənli  və  paxlalı  bitkilərin  toxumalarında, 
çuğundurda,  maya  və  qaraciyərdə,  toyuq  yumurtasında,
 
böy-
rəkdə,  balıq  və  kələmdə  olur.  Xolin  çatışmadıqda  böyrəklərdə 
degenerasiya,  boyun  artmaması,  əsəb  sisteminin  pozulması  ki-
mi hallar baş verir. 
 
 
 

 
57
ANT V TAM NLƏR 
 
Antivitaminlər  kimyəvi  tərkiblərinə  görə  vitaminlərə 
oxşayan, lakin vitamin xassəsinə malik olmayan birləşmələrdir. 
Bu  birləşmələr  orqanizmin  vitaminlərə  qarşı  tələbatını  yük-
səldir  və  avitaminoz  əlamətlərinin  meydana  çıxmasına  səbəb 
olurlar. 
Antivitaminlərin  təsir  mexanizmi  onların  kimyəvi  qu-
ruluşlarının vitaminlərə yaxın olması ilə əlaqədardır. Məlumdur 
ki,  bir  sıra  vitaminlər  (B
1
,  B
2
,  B
6
,  PP  vitaminləri,  pantoten 
turşusu  və  s.)  müxtəlif  fermentlərin  prostetik  qruplarına  daxil-
dir.  Onların  çatışmazlığı  həmin  fermentlərin  fəaliyyətinin  lən-
giməsinə  və  maddələr  mübadiləsinin  pozulmasına  səbəb  olur. 
Antivitaminlər kimyəvi quruluşuna görə özlərinə müvafiq gələn 
vitaminləri maddələr mübadiləsindən sıxışdırıb çıxarırlar. Onlar 
müvafiq  fermentlərin  zülali  hissələri  ilə  birləşirlər.  Bunun  nə-
ticəsində  həmin  fermentlər  vitaminlərlə  birləşmək  qabiliyyət-
lərini  itirir  və  qeyri-aktiv  hala  düşürlər.  Beləliklə,  antivita-
minlər  süni  surətdə  avitaminoz  yaradırlar.  Orqanizmə  yüksək 
dozada  vitamin  daxil  edildikdə  antivitaminlərin  təsiri  aradan 
qalxır. 
Bəzi  antivitaminlərin  təbabətdə  mühüm  əhəmiyyəti  var-
dır.  nfeksion  xəstəliklərin  müalicəsində  geniş  tətbiq  edilən 
sulfanilamid  preparatları  paraaminobenzoy  turşusunun  antivi-
taminləridir.  Məlumdur  ki,  paraaminobenzoy  turşusu  mikro-
orqanizmlərin inkişafında və çoxalmasında mühüm əhəmiyyətə 
malikdir.  Sulfanilamid  preparatları  mikroor-qanizmlərin  fer-
mentativ  sistemlərində  paraaminobenzoy  turşusunu  əvəz 
edərək,  maddələr  mübadiləsini  dayandırırlar.  Beləliklə,  mikro-
orqanizmlərin çoxalması və inkişafı pozulur. Sulfanilamid pre-
paratlarının bakteriostatik təsirinin mexanizmi bundan ibarətdir. 
Antivitaminlərə  misal  olaraq  paraaminobenzoy  turşu-
sunun analoqu olan streptosidi, nikotin turşusuna (PP vitamini) 
oxşar  olan  piridin-3  sulfoturşunu,  piridoksinin  (B
6
  vitamini) 
 
58
antivitamini  dezoksipiridoksin,  pantoten  turşusunun  (B
3
 
vitamini)  antivitamini  pantotiltaurini,  tiaminin  (B
1
  vitamini) 
antivitamini piritiamini göstərmək olar. 
K  vitamininin  antivitamini  olan  dikumarin  qanın  lax-
talanma  qabiliyyətinin  yüksəlməsi  ilə  əlaqədar  olan  xəs-
təliklərdə  müalicə  vasitəsi  kimi  tətbiq  edilir.  O,  qanın  tərki-
bində  olan  protrombinin  miqdarını  azaldır.  Bunun  nəticəsində 
qanın laxtalanma qabiliyyəti aşağı düşür. Göründüyü kimi, bəzi 
antivitaminlərin müalicəvi xassələri də vardır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
59
YEY LƏN B TK LƏRDƏN EV ŞƏRA T NDƏ 
MƏHSULLARIN HAZIRLANMASI ÜSULLARI 
 
 
Bitkilər  müalicəvi  məqsədlə  çox  nadir  hallarda  təbii  şə-
kildə istifadə olunur. Bir qayda olaraq, həmin bitkilərdən müx-
təlif  dərman  formaları  və  müalicəvi  preparatlar  hazırlanır.  Bu 
bitkilərdən  əczaçılıq  zavodlarında  sənaye  üsulu  ilə  fərdi  təsirə 
malik  olan  məhsullar  alınır  ki,  bunlar  da  məhlul,  toz,  həb, 
məlhəm  və  s.  formada  buraxılır.  Eləcə  də  sənaye  üsulu  ilə 
müalicəvi  bitkilərdən  qalen  preparatları  istehsal  olunur.  Qalen 
preparatların  hazırlanmasında  məqsəd  müalicəvi  bitkilərin 
tərkibindəki ballast maddələrdən azad olunmuş əsas təsir edən 
fəal maddələrin əldə edilməsidir. Müalicəvi bitkilərdən alınmış 
qalen  preparatlar,  tərkibində  ayrı-ayrı  və  ya  bir  neçə  fərdi 
kimyəvi  birləşmələr  olan  preparatlar  apteklərdə  həkim  resepti 
yaxud  reseptsiz  satılır.  Ev  şəraitində  isə  müalicəvi  bitki  xam-
mallarından  adi  qaydada  cövhər,  həlim,  tinktura,  toz,  məlhəm 
(maz),  şirə,  çay  və  çay  yığımı  hazırlanır.  Pəhriz  və  müalicəvi 
xassələri  olan  meyvə-tərəvəz  və  göyərtilər  isə  təzə,  şirə  və 
bişirilmiş halda istifadə olunur. 
Cövhər,  həlim  və  tinktura  (nastoyka)  hazırlamaq  üçün 
bitki xammalı əvvəlcə xırda doğranılır. Çünki bitki xammalı nə 
qədər xırda hissəciklərə doğranarsa, bir o qədər də tərkibindəki 
təsiredici  maddə  daha  tez  və  tam  ayrılır.  Bir  qayda  olaraq, 
yarpaqlar, çiçəklər və otlar ölçüsü 5 mm, zoğ, qabıq və köklər 3 
mm, toxumlar isə 0,5 mm ölçüdə xırdalanır. 
 
C 
Ö V H Ə R 
 
Cövhər (nastoy) aşağıdakı üsulla hazırlanır. Xırdalanmış 
bitki  xammalı  emallı  qazana,  çini  və  ya  şüşə  qaba  qoyulub, 
üzərinə  su  əlavə  edilir.  Bəzi  hallarda  cövhər  hazırladıqda 
qarışıq fırında və ya sobada bir neçə saat qızdırılır. 
 
60
Ə
sasən  bir  hissə  bitki  xammalından  10  həcm  hissə  cöv-
hər  alınır.  Məsələn,  100  ml  cövhər  almaq  üçün  10  q  xırda-
lanmış  bitki  xammalı  götürülür.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  cöv-
hərləri isti üsulla hazırladıqda suyun bir hissəsi buxarlanır. Ona 
görə  də  əvvəldən  suyun  miqdarı  bir  qədər  çox  götürülür. 
Cövhər hazırlanacaq qabın ağzı bağlanır və qaynayan su hama-
mında  15  dəq  qızdırılır.  Ev  şəraitində  su  hamamını  dərin  lə-
yəndə (tazda) qaynayan su əvəz edir. Bu suya içərisində cövhər 
olan qab yerləşdirilir. 
Hazırlanmış  cövhər  su  hamamından  çıxarılır,  bir  saat 
müddətində otaq temperaturuna qədər soyudulur, təmiz ağ bez 
parçadan  və  ya  cunaya  bükülmüş  pambıqdan  süzülür,  cecə 
sıxılır və üzərinə lazımi həcmə qədər qaynanmış soyuq su əlavə 
olunur.  Məsələn,  1:10  nisbətində  20  q  bitki  xammalından  200 
ml  hazır  cövhər  alınmalıdır.  Əgər  süzülmüş  cövhər  190  ml 
olarsa, üzərinə 10 ml qaynanmış soyuq su əlavə olunmalıdır. 
çilmək  üçün  nəzərdə  tutulan  cövhərlər  nisbətən  az  qa-
tılıqda, başqa sözlə, 1:10, 1:20, 1:30 və s. nisbətində hazırlanır. 
Xaricə tətbiq olunmaq məqsədilə nəzərdə tutulan cövhərlər isə 
daha qatı konsentrasiyada hazırlanır. 
Cövhər  hazırlamaq  üçün  su  hamamından  istifadə  edil-
məyə  də  bilər.  Bunun  üçün  xırdalanmış  bitki  hissəciklərinin 
üzərinə  qaynayan  su  tökülür  və  qaz  plitəsi  və  ya  soba  üzərinə 
qoyulur.  Bu  zaman  nəzarət  olunmalıdır  ki,  kütlə  qaynamasın. 
15 dəqiqədən sonra qarışıq soyudulur və süzülür. Bu üsulla ha-
zırlanmış  cövhər  adi  qaydada  çay  dəmlənməsindən  təcrübi 
olaraq fərqlənmir. Bəzi cövhərləri «soyuq üsulla» hazırlayırlar. 
Bu  məqsədlə  xırdalanmış  bitki  xammalının  üzərinə  emallı  qa-
zanda və ya şüşə qabda qaynanmış su əlavə olunur, ağzı örtülü 
halda 4-12 saat saxlanılır. Sonra süzülür və istifadə edilir. 
 
 
 
 

 
61
H Ə L   M L Ə R 
 
 Xırdalanmış  bitki  xammalının  üzərinə  qaynanmış  su 
tökülür,  qaynayan  su  hamamına  və  ya  zəif  qızdırıcıda  20-30 
dəqiqə  vam  qaynadılır.  Alınmış  kütləni  10-15  dəqiqə  ərzində 
otaq temperaturuna kimi soyudub süzür və lazımi həcmə çatdır-
maq  məqsədilə  üzərinə  qaynanmış  su  əlavə  edilir.  Tərkibində 
aşı  maddələri  olan  bitkilərdən  hazırlanmış  həlimləri  otaq 
temperaturuna qədər soyutmadan süzmək lazımdır. 
Cövhərlər  və  həlimlər  yay  vaxtı  və  isti  otaqlarda  tez 
xarab  olur.  Odur  ki,  onları  hər  gün  təzə  hazırlamaq  daha  yax-
ş
ıdır. Əgər hər  gün cövhərləri və həlimləri hazırlamaq çətinlik 
yaradarsa,  onda  bunları  qaranlıq  və  sərin  otaqlarda,  lakin  3 
gündən çox olmayaraq saxlamaq olar. 
 
T   N K T U R A 
 
Tinktura (nastoyka) spirtə yatırdılmış heyvan və ya bitki 
xammalından alınan ekstrakt yaxud məhluldur. Tinkturanı 40
0
-
li  və  ya  70
0
-li  spirtdə  hazırlayırlar.  Son  məqamda  tinkturanı 
araq
-da  da  hazırlamaq  olar.  Spirtli  tinkturanı  hazırlamaq  üçün 
xırdalanmış  bitki  xammalını  şüşə  qaba  (banka,  butulka  və  s.) 
qoyub  üzərinə  müvafiq  tündlükdə  spirt  məhlulu  əlavə  edilir, 
ağzı möhkəm bağlanır və otaq temperaturunda 7 gün saxlanılır. 
Ə
ksər  hallarda  1  hissə  xırdalanmış  bitki  xammalına  5  həcm 
hissə  hazır  tinktura  alınması  üçün  spirtli  məhlul  götürülür. 
Məsələn, 20 q bitkiyə 100 ml məhlul götürülməlidir. 
Bir həftədən sonra tinktura cecədən ayrılır, cecə sıxılır və 
cunaya  bükülmüş  pambıqdan  süzülür.  Süzülmüş  tinktura  rən-
gindən  asılı  olmayaraq  şəffaf  olmalıdır.  Spirtli  tinktura  uzun 
müddət  saxlanılmağa  davamlıdır.  Onlar  çox  az  miqdarda, 
adətən damcı hesabı ilə istifadə olunur. 
 
Haşiyə.
Mənim nənəm demək olar ki, xalq həkimi idi. Heç bir 
təhsil  almadığına  baxmayaraq  müəyyən  xəstəlikləri  müalicə  edirdi. 
 
62
Aprel  ayından  başlayaraq  payıza  qədər  müxtəlif  çiçək,  ot  və 
yarpaqlardan  gülab,  nastoy  və  cövhər  çəkərdi.  Qızılgüldən  və 
bədmüşkdən  gülab;  nanə,  söyüd,  şatərə,  kəklikotu,  boymadərən, 
reyhan və digər ətirli-ədviyyəli bitkilərdən su buxarı vasitəsilə qovma 
üsulu  ilə  (xüsusi  mey  deyilən  mis  qazanda)  araq  (cövhər)  çəkərdi. 
Ə
gər  evdə  uşaqlardan  birinin  qızdırması,  mədə  pozuntusu,  ürək 
ağrısı,  böyrək  ağrısı  və  digər  xəstəliyi  olardısa,  dərhal  hazırladığı 
məmulatdan – «təbii dərmanlar»-dan yarım stəkan uşağa içirərdi və 
səhəri  gün  həmin  xəstə  sağalardı.  Hazırladığı  dərmanların  -  gülab, 
nastoy  və  araqların  butulkalarına  hansı  bitkidən  alındığını  yazdırıb 
yapışdırardı.  Işdi  birdən  həmin  yazı  olmasaydı  butulkanın  ağzını 
burnuna  yaxınlaşdırıb  iylədikdən  sonra  həmin  dərmanın  hansı 
bitkidən alındığını və hansı xəstəliyin dərmanı olduğunu deyərdi.  
 
T O Z V A R I   M Ə H S U L 
 
Xalq  təbabətində  bəzən  bitkilərin  qurudulmuş  təzə 
yarpağından, qabığından və kökündən istifadə olunur. Ona görə 
də,  qurudulmuş  bitki  hissələri  həvəngdəstədə  və  ya  qəhvə-
üyüdəndə  toz  halına  salınır,  ələnir  və  bu  şəkildə  daxilə  qəbul 
edilir  və  yaxud  da  yaraların  üzərinə  səpilmək  üçün  istifadə 
olunur. 
 
M Ə L H Ə M 
 
 Müalicəvi bitkilərin tozundan ev şəraitində xalq təbabəti 
reseptləri  əsasında  xaricə  sürtmək  üçün  məlhəm  (maz) 
hazırlanır. Həmin tozvarı məhsulu vazelin, donuz piyi, kərəyağı 
və ya bitki yağı ilə qarışdırırlar. 
Belə  məlhəmi  günəbaxan,  pambıq,  qarğıdalı  və  yaxud 
digər bitki yağlarında hazırlamaq daha məqsədəuyğundur. Çün-
ki heyvan yağında hazırlanan məlhəmlər tez xarab olur. 
 
 
 

 
63
Ç
 
A Y   V Ə   Ç A Y Y I Ğ I M L A R I 
 
Çay  və  çay  yığımları  Belə  çaylar  və  çay  yığımları  tər-
kibcə  bir  və  ya  bir  neçə  doğranmış  və  xırdalanmış  bitki  xam-
mallarından ibarətdir. Bəzi çay yığımları zavod şəraitində və ya 
apteklərdə  bitki  mənşəli  dərman  xammallarının  emalı  nəticə-
sində  hazırlanır.  Belə  çay  yığımlarını,  eləcə  də  apteklərdə  ol-
mayanları müvafiq qurudulmuş bitkilərdən özünüz də hazırlaya 
bilərsiniz.  Bu  məqsədlə  çay  yığımının  tərkibinə  qatılan  xam-
mallar  ayrı-ayrılıqda  xırdalanır.  Yarpaqlar,  otlar  və  bitkilərin 
qabığı xırda doğranılır, bitkinin kökü və kökmeyvəsi xırdalanır, 
toxum  və  meyvələr  elektrik  dəyirmanında  xırdalanır  və  ya 
bütöv  götürülür.  Sonra  çay  yığımının  reseptinə  əsasən  çəki  ilə 
ayrı-ayrı  bitki  xammalı  götürülüb  qarışdırılır,  banka  və  ya  po-
lietilen paketlərə qablaşdırılır. Belə hazırlanmış çay yığımından 
cövhər, həlim və buxara verilmiş digər məhsullar hazırlanır. 
 
Ş
   R Ə 
 
Çox  vaxt  müalicə  və  pəhriz  məqsədilə  bitkilərin,  o 
cümlədən meyvələrin, giləmeyvələrin və tərəvəzlərin şirəsindən 
istifadə olunur. Şirə hazırlamaq üçün tam yetişmiş, xarab olma-
mış  meyvə-giləmeyvələr  götürülür,  yuyulur,  xüsusi  şirəçəkən 
maşınlarda çəkilir. Şirə çəkildikdən sonra meyvə-giləmeyvənin 
tərkibində  olan  qidalı  və  bioloji  fəal  maddələrin  yarıdan  çoxu 
cecənin  tərkibində  qaldığından,  onun  üzərinə  bir  qədər  qayna-
dılıb-soyudulmuş  su  əlavə  edilib  yenidən  süzülür.  Bəzi  gilə-
meyvələrdən (qara qarağat, moruq və s.) şirə çəkmək bir qədər 
çətinlik yaradır. Odur ki, əzilmiş kütlənin 1 kq-na 1 stəkan he-
sabı ilə su əlavə edilir, emallı qazanda 60
0
C-yə qədər qızdırılır 
və sıx parçadan sıxılıb şirəsi ayrılır. 
Almadan şirə çəkdikdən sonra yerdə qalan cecəyə su əla-
və  edilib  (1  kq  almadan  alınan  cecəyə  1  litr  su  hesabı  ilə) 
qaynayana qədər qızdırılır, otaq temperaturuna qədər soyudulur 
 
64
(bəzən 12-14 saat saxlanılıb, sonra süzülür), ikiqat cunadan sü-
zülür  və  dada  görə  şəkər  əlavə  olunub  kompot  kimi  süfrəyə 
verilir. 
Yerköküdən  şirə  çəkildikdən  sonra  yerdə  qalan  cecədə 
yerkökünün  tərkibindəki  karotinin  55-60%-i,  C  və  B  qrupu 
vitaminlərinin  40-45%-i,  karbohidratların  30-35%-i  qalır. 
Həmin  cecədən  yerkökü  piroqu  və  ya  yerkökü  ilə  kəsmik 
kotletləri hazırlamaq olar. 
Yerkökü  piroqu  hazırlamaq  üçün:  un  –  1,5  stakan;  toz-
şə
kər – 1 stakan, yumurta – 3 ədəd, marqarin və ya kərəyağı – 
200 q, yerkökü cecəsi – 1 stakan, qabartma tozu – 1 paçka (və 
ya soda – 0,5 çay qaşığı). 
Yumurta  toz-şəkərlə  çalınır,  üzərinə  soda,  yerkökü  ce-
cəsi, yumşaldılmış yağ əlavə edilib qarışdırılır, un tökülüb qatı 
xama  şəklində  xəmir  hazırlanır.  Xəmir  yağlanıb  un  səpilmiş 
formda  vam  istilikdə  30-35  dəq  ərzində  bişirilir.  Piroq  soyu-
duqdan  sonra  formadan  çıxarılır,  səthinə  şəkər  kirşanı  səpilir. 
Istəsəniz, piroqu üfüqi şəkildə kəsib aralarına və üstünə xamalı 
krem  (200  q  xamaya  0,5  stakan  şəkər)  çəkə  bilərsiniz.  Səthini 
qoz və ya şokolad ovuntusu ilə bəzəmək olar. 
Yerkökü ilə kəsmik kotleti hazırlamaq üçün: 1 kq yerkö-
küdən şirə çəkdikdən sonra qalan cecəyə 200 q kəsmik, 2 ədəd 
yumurta,  2  çay  qaşığı  un,  dada  görə  duz  və  istiot  əlavə  edib 
ciddi qarışdırılır. Alınmış kütlədən xırda dairəvi kotletlər hazır-
lanıb, unda urvalanır və bitki yağında vam istilikdə hər iki üzü 
qızardılır.  Süfrəyə  verdikdə  üstünə  1-2  çay  qaşığı  xama  əlavə 
etmək olar. 
 
 
 
 
 
 
 

 
65
 K   N C    H   S S Ə 
 
YEY LƏN B TK LƏRDƏN MÜAL CƏV  
MƏQSƏDLƏ  ST FADƏ OLUNMASI
 
 
 
DƏNL  VƏ PAXLALI B TK LƏR 
 
Dənli və paxlalı bitkilər insanların qidasında əsas yer tu-
tur. Dənli bitkilərdən un və yarma istehsal edilir. Undan çörək-
kökə  məmulatı,  makaron  və  bir  çox  kulinar  məmulatları  ha-
zırlanır. Yarmalardan müxtəlif yarımfabrikatlar istehsal olunur, 
yarma  xörəkləri  bişirilir.  Dən,  yarma  və  paxlalı  bitkilər  insan 
qidasını zülal, nişasta, minerallı maddə və vitaminlərlə zəngin-
ləşdirir.  Bu  məhsullar  gündəlik  qida  rasionunda  mühüm  əhə-
miyyət kəsb edir. 
Dənin  kobud,  sadə  üyüdülməsi  nəticəsində  tərkibində 
nisbətən çox kəpək olan undan hazırlanan çörək-kökə məmulatı 
sağlamlıq üçün daha yaxşıdır. Çünki belə çörəkdə mədə-bağır-
sağın  fəaliyyətini  nizamlayan  bitki  lifləri  (sellüloza,  hemi-
sellüloza)  nisbətən  çoxdur.  Yüksək  sort  undan  hazırlanan  çö-
rək-kökə  məmulatında  isə  sellüloza,  minerallı  maddə  və  vi-
taminlər  nisbətən  azdır.  Lakin  bu  çörəklər  pəhriz  qidası  kimi 
bəzi mədə-bağırsaq xəstəliklərində əhəmiyyətlidir. 
Yarmaların istehsalında dənlər qismən çətin həzm olunan 
hissədən azad edildiyindən yaxşı mənimsənilir və bu baxımdan, 
uşaq və pəhriz qidasında istifadə olunur. 
Yarma kimi paxlalı-dənli bitkilərdən istifadə olunmasının 
da  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Paxlalı-dənli  bitkilər  zülali  mad-
dələrlə zəngindir və aminturşu tərkibinə görə heyvanat mənşəli 
məhsullara  çox  yaxındır.  Elmi  və  xalq  təbabətində  bəzi  çö-
rəkçilik  və  yarmalıq  dənlərdən  müalicəvi  və  dərman  almaq 
məqsədilə  istifadə  olunur.  Dənli  bitkilərin  meyvə  və  toxum 
 
66
qılafı,  rüşeymi  bioloji  fəal  maddələrlə  zəngindir  və  nadir 
hallarda tibbdə istifadə olunur. 
Dənli  bitkilər  botaniki  xüsusiyyətlərinə,  kimyəvi  tərki-
binə,  təyinatına  və  digər  əlamətlərinə  görə  əsasən  3  qrupa  ay-
rılır: 
1.
  Taxıl  cinsinə  mənsub  olan  dənli  bitkilər  2  yarım-
qrupa ayrılır: 
1.1.
  Əsas  taxıl  tipli  bitkilərə  buğda,  çovdar,  arpa  və 
vələmir aiddir. 
1.2.
  Darıyabənzər  tipli  taxıl  bitkilərinə  darı,  çəltik  və 
qarğıdalı aiddir. 
2.
  Qarabaşaq bitkisi. 
3.
  Paxlalı-dənli  bitkilər  –  noxud,  nut,  lobya,  mərci, 
lərgə, paxla və soya. 
Taxıl  cinsinə  aid  olan  dənlər  quruluş  etibarilə  çılpaq  və 
qabıqlı  olur.  Çılpaq  dənli  bitkilərə  buğda,  çovdar  və  qarğıdalı 
aiddir. Qabıqlı dənli bitkilərə vələmir, arpa, düyü və darı aiddir. 
Dənli  və  paxlalı  bitkilərin  səciyyəsi  əlifba  sırası  ilə 
verilir. 
Arpa  –  Ячмень  –  Hordium  Vulgare  L.  Taxıllar 
(Gramineae) fəsiləsinin Hordium cinsinə aid olub, 50-dən çox 
növ müxtəlifliyi vardır. Arpa dənli bitkilər içərisində qədimdən 
becərilən bitkidir. Arpa eramızdan 3000 il əvvəl Zaqafqaziya və 
Orta  Asiya  xalqlarına  məlum  olmuşdur.  Mədəni  arpa  növünə 
26  botaniki  növ  müxtəliflikləri  daxildir.  Ən  çox  rast  gəlinən 
ə
kilən  arpadır  (H.Sativum  Jessen)  ki,  bu  da  3  sərbəst  növə 
bölünür. 
Mədəni  arpa  –  Hordium  Vulgare  L.  dünyada  ən  çox 
yayılmışdır. Digər iki növ – Efiopiya arpası və alçaqboylu arpa 
az  yayılmışdır.  Ikicərgəli  və  çoxcərgəli  arpa  tipləri  məlumdur. 
Ikicərgəli  arpadan  əsasən,  pivə  istehsalında  istifadə  olunur. 
Tərkibində  61-69%  nişasta  və  12%  zülal  olan  arpa  pivə  is-
tehsalı üçün ən yaxşı hesab olunur. 

 
67
Arpadan  pəhriz  və  uşaq  qidası  üçün  un,  perlova  və 
xırdalanmış arpa yarmaları istehsal edilir. 
Arpa  dənində  15,8%  zülal,  76%-ə  qədər  karbohidrat, 
3,5% yağ, 9,6% sellüloza, mineral maddələr, fermentlər, A, B, 
D,  E  vitaminləri  vardır.  Arpadan  istehsal  olunan  yarmalar  sel-
lüloza  ilə  zəngindir.  Məhz,  buna  görə  arpa  yarmasından  ha-
zırlanan xörəklər pis mənimsənilir və mədə-bağırsağın daha tez 
boşalmasına səbəb olur.  Bu proses kökəlməyə meyilli insanlar 
üçün əhəmiyyətlidir. Arpa dənindən qəhvə içkiləri üçün surro-
qat qəhvə hazırlanır.