Ekologik madaniyat va barqaror taraqqiyot asoslari fanidan mustaqil ta’lim mashg‘ulotlari 1-mavzu: ekologik madaniyat va barqaror taraqqiyot asoslari fanining maqsad-vazifalari va tadqiqot metodlari, bо‘limlari

5-MAVZU: CHIQINDILAR MUAMMOSI VA UNI HAL ETISH YO‘LLARI
Keys bayoni: Bugungi kunda insoniyat uchuneng og‘ir global muammo isish havfidir. Global isish muammosi yoki issiqxona effektiga asosiy sabab, atmosferaga har xil gazlarining kо‘p chiqarilishi yoki antropogen oqibatlar ta’siridir. Sivilizatsiya natijasida sanoat va texnika rivojlandi, avtomobillar soni keskinkо‘paydi, о‘rmonlar, о‘tloqlar kamayishi tufayli atmosferada CO₂ gazi miqdori oshdi. Sanoat chiqindilari qayta ishlanmasligi ham atmosferaga chiqadigan CO₂ gazining oshib ketishiga sabab bо‘lmokda. Demak, u yoki bu tarzda hosil bо‘lgan karbonat angidrid va boshqa zararli gazlar havoga tarqaladi, ularning kо‘zga kо‘rinmaydigan zarrachalari g‘ira-shira pardalar hosil qilib, havoda muallaq suzib turadi.
Keys savollari:

1. 
   Issiqlik effektining asosiy mexanizmini izohlang?
   

Turli jarayonlarda, shu jumladan, kimyoviy jarayonlarda ajraladigan yoki yutiladigan issiqlikka reaksiyaning issiqlik effekti deyiladi. Issiqlik noto’liq funksiya bo’lganligidan issiqlik effektining qiymati jarayonning borish sharoitiga bog’liq.
1) izoxorik (v = const) jarayondagi issiqlik effekti Qv termodinamikaning birinchi qonunini asosiy tenglamasiga muvofiq, d(Q = dU + PdV va V = const, dv = O bo’lganligidan
dQV = dU bo’ladi.
Demak, izoxorik jarayonlarda reaktsiyaning issiqlik effekti ichki energiyaning o’zgarishiga teng. U – to’liq funksiya bo’lganligidan, bu holda Qv ham to’liq funksiyadir, ya‘ni izoxorik jarayonlarda issiqlik effektning qiymati jarayonning borish yo’liga bog’liq emas.

2. 
   Ozon muammosini izohlang.
   

Ozon - bu erdan taxminan 12-50 kilometr uzoqlikda joylashgan stratosferada topilgan kislorod turi. Ushbu moddaning eng yuqori kontsentratsiyasi sirtdan taxminan 23 kilometr masofada joylashgan. Ozon 1873 yilda nemis olimi Shönbayn tomonidan kashf etilgan. Keyinchalik, bu kislorod modifikatsiyasi atmosferaning yuzasida va yuqori qatlamlarida topilgan. Umuman olganda, ozon uch atomli kislorod molekulalaridan iborat. Oddiy sharoitlarda bu o'ziga xos hidga ega bo'lgan ko'k gazdir. Turli xil omillar ostida ozon indigo suyuqligiga aylanadi. Qattiqlashganda, u chuqur ko'k rangga ega bo'ladi.

Ozon qatlamining qiymati shundaki, u ma'lum miqdordagi ultrabinafsha nurlarini yutib, o'ziga xos filtr vazifasini bajaradi. Biosferani va odamlarni to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlaridan himoya qiladi.

Ozonning yemirilishining sabablari
Ko'p asrlar davomida odamlar ozon mavjudligini bilishmagan, ammo ularning faoliyati atmosfera holatiga zararli ta'sir ko'rsatgan. Ayni paytda olimlar ozon teshiklari kabi muammo haqida gaplashmoqdalar. Kislorod modifikatsiyasining kamayishi turli sabablarga ko'ra sodir bo'ladi:

raketa va sun'iy yo'ldoshlarni kosmosga uchirish;

12-16 kilometr balandlikda havo transportining ishlashi;
freonlarning havoga chiqarilishi.
Ozonning asosiy qatlamlari
Kislorod modifikatsiyasi qatlamining eng katta dushmanlari vodorod va xlor birikmalari. Bu purkagich sifatida ishlatiladigan freonlarning parchalanishi bilan bog'liq. Ma'lum bir haroratda ular qaynab ketishi va hajmini oshirishi mumkin, bu har xil aerozollarni ishlab chiqarish uchun muhimdir. Freonlar ko'pincha uskunalar, muzlatgichlar va sovutish moslamalarini muzlatish uchun ishlatiladi. Freonlar havoga ko'tarilganda xlor atmosfera sharoitida yo'q bo'lib ketadi, bu esa ozonni kislorodga aylantiradi.

Ozonning yemirilishi muammosi ancha oldin kashf etilgan edi, ammo 1980 yillarga kelib olimlar bong urishdi. Agar ozon atmosferada sezilarli darajada kamaytirilsa, er normal haroratni yo'qotadi va sovishini to'xtatadi. Natijada, turli mamlakatlarda freonlar ishlab chiqarishni qisqartirish bo'yicha ko'plab hujjatlar va bitimlar imzolandi. Bundan tashqari, freonlarni almashtirish ixtiro qilindi - propan-butan. Texnik parametrlariga ko'ra, ushbu modda yuqori ko'rsatkichlarga ega, uni freonlar ishlatiladigan joyda ishlatish mumkin.

Bugungi kunda ozon qatlamini yo'q qilish muammosi juda dolzarbdir. Shunga qaramay, freonlardan foydalangan holda texnologiyalardan foydalanish davom etmoqda. Ayni paytda odamlar freon chiqindilari miqdorini qanday kamaytirish haqida o'ylaydilar, ozon qatlamini saqlab qolish va tiklash uchun o'rnini bosuvchi vositalarni qidirmoqdalar.

Boshqarish usullari

1985 yildan beri ozon qatlamini himoya qilish choralari ko'rildi. Birinchi qadam freonlar emissiyasiga cheklovlarni kiritish edi. Bundan tashqari, hukumat Vena konventsiyasini tasdiqladi, uning qoidalari ozon qatlamini himoya qilishga qaratilgan va quyidagi bandlardan iborat edi:

turli mamlakatlar vakillari ozon qatlamiga ta'sir qiluvchi va uning o'zgarishini qo'zg'atadigan jarayonlar va moddalarni o'rganish bo'yicha hamkorlik to'g'risida bitim qabul qildilar;

ozon qatlami holatini muntazam ravishda monitoring qilish;
etkazilgan zararni minimallashtirishga yordam beradigan texnologiyalar va noyob moddalarni yaratish;
chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ularni qo'llashning turli sohalarida hamkorlik qilish, shuningdek, ozon teshiklari paydo bo'lishiga olib keladigan faoliyatni nazorat qilish;
texnologiya va olingan bilimlarni uzatish.
So'nggi o'n yilliklarda protokollar imzolandi, unga ko'ra ftorxlorokarbonat ishlab chiqarishni qisqartirish va ba'zi hollarda butunlay to'xtatish kerak.

Sovutish uskunalarini ishlab chiqarishda ozonga mos mahsulotlardan foydalanish eng muammoli edi. Ushbu davrda haqiqiy "freon inqirozi" boshlandi. Bundan tashqari, rivojlanish uchun katta moliyaviy sarmoyalar talab qilingan, bu esa tadbirkorlarni xafa qilmasligi mumkin emas. Yaxshiyamki, yechim topildi va freonlar o'rniga ishlab chiqaruvchilar aerozollardagi boshqa moddalarni (butan yoki propan kabi uglevodorod yoqilg'isi) ishlatishni boshladilar. Ammo bugungi kunda issiqlikni yutadigan endotermik kimyoviy reaktsiyalardan foydalanishga qodir qurilmalardan foydalanish odatiy holdir.

Shuningdek, AES quvvat bloki yordamida atmosferani freonlarning tarkibidan (fiziklarning fikriga ko'ra) tozalash mumkin, uning quvvati kamida 10 GVt bo'lishi kerak. Ushbu dizayn ajoyib energiya manbai bo'lib xizmat qiladi. Axir, ma'lumki, Quyosh atigi bir soniya ichida taxminan 5-6 tonna ozon ishlab chiqarishga qodir. Ushbu ko'rsatkichni energiya bloklari yordamida oshirish orqali ozonni yo'q qilish va ishlab chiqarish o'rtasidagi muvozanatga erishish mumkin.

Ko'pgina olimlar ozon qatlamining holatini yaxshilaydigan "ozon fabrikasi" ni yaratish maqsadga muvofiq deb hisoblaydilar.

Ushbu loyihadan tashqari, boshqa ko'plab narsalar mavjud, shu jumladan sun'iy ravishda stratosferada ozon ishlab chiqarish yoki atmosferada ozon ishlab chiqarish. Barcha g'oyalar va takliflarning asosiy kamchiliklari ularning yuqori narxidir. Katta moliyaviy yo'qotishlar loyihalarni orqa fonga suradi va ularning ba'zilari bajarilmay qolmoqda.