Ekoturizim

2. Uzbekistondagi ekoturistik tashkilotlar va ekoturlar.

Uzbekiston Respublikasida umumiy turizm industriyasining jadal sur’atlarda rivojlanishi ekoutrizmga xam uz ijobiy natijalarini utkazdi. Keyingi paytlarda bevosita ekoturistik marshrutlar bilan shuFullanadigan markazlar va tashkilotlarning soni 12 tagacha yetdi. Bilvosita tarzda turizmning boshka turlari bilan bir katorda ekeoturizm bilan shuFullanadigan turtashkilotlarning soni 30 dan oshib ketdi. Bularning xammasi yuridik shaxs makomida faoliyat yuritayotgan ekoturistik tashkilotlardir. Lekin yuzlab jismoniy shaxslar davlat ruyxatidan utgan, undan xam kuplari davlat ruyxatidan utmagan tarzda tabiiy turizm bilan shuFullanmokdalar. Tegishli turistik faoliyatni olib borish lisenziyasiga ega bulmagan jismoniy shaxslarning deyarli xech birida sof ekologik turizm faoliyati olib borilmayapti. Chunki ularning xammasi davlat va maxalliy jamoat birlashmalariga tegishli ekologik tulovlarni tulamaydilar, ekologik bilim va madaniyatga ega emaslar, ekoturlar tegishli ekologik jixatdan sertifikatlanmagan.

Ekologik turizmning xalkaro markazi Ekosan-tur tashkiloti asosiy ekoturlarni takdim etadi. Ular asosan Nurota Davlat Kurikxonasi, Zomin milliy boFi, Garbiy Tyan-Shan toFlariga piyoda va otlarda ekoturistik marshrutlar. Ekosan-tur Kizilkumga tuyalarda sayoxat, shuningdek toF va tekislik daryolarida raftlarda suzish, Uzbekiston buylab ovchilik va balik ovlashni uyushtiradi.
Ekosan-turning asosiy marshrutlari Garbiy Tyan-Shyanga toF tizmalariga tegishli bulib, ularga:

• 
  Chimyon - Taxta Djaylau dovoni trekkingi;
  
• 
  Chimyon - Kichik Chimyon chukkisi trekkingi;
  
• 
  Chimyon - Ok soy darasi - Kora Sharshara trekkingi;
  
• 
  Chimyon-Kumli dovon-Gulkamish darasi trekkingi ;
  
• 
  Beldirsoy-Nurekota-OksoF0ta-Kumushkon otdagi turi.
  

Undan tashkari Ekosan-tur
turistlarga Nurota davlat
kurikxonasiga 6 kunlik trekking va otlarda, Zomin milliy boFiga 3 kunlik trekking va otlarda, Kizilkumga 2 kunlik tuyada sayoxat turlarini takdim etadi.
Navoiy shaxridagi ekskursiya va sayoxat byurosi 2002 yilda tashkil etilgan bulib, u kompleks turlarni takdim etadi. Navoiy ekskursiya va sayoxatlar byurosiga karashli Navoiy turistik baza Aydarkulda joylashgan. Unda asosan turtta utov, ikkita chodir va ikkita tepa tomoni yopilgan yopiyetichlar kiradi. Firmalarga karashli 10 ta tuya bir sutkada 100 ta sayoxatchiga xizmat kursata oladi.
1998 yilda tashkil etilgan Ark- Osiyo xususiy firmasi an’anaviy ekoturistik sayoxatlardan tashkari kompleks (trekking, tof chayeti, ot va tuya, velosipedlarda sayyoxat) turlarni xam takdim etadi.
Korakum-Tur (Xiva) firmasi uziga xos kechki Korakumga sayoxatlarni takdim etadi. Bu sayoxatlar kechki 17.00 dan 22.00 gacha utkaziladi.
KorakalpoFiston Respublikasidagi ekskursiya va sayoxat byurolarining uziga xos jixatlari mamlaktimizda kaytarilmas tabiatiga ega bulgan Ustyurt platosiga, Amudaryoning kuyi okimidagi kullarga, KorakalpoFistonning Kizilkum chullariga kilinadigan ekoturlardir.
Uzbekistonning sayoxatchilar Assosiasiyasiga tegishli bulgan Rabat Malik ekoturistik tashkiloti tomonidan xam ekoturlar ishlab chikilgan. Rabat Malik 2000 yil 15 martda, ya’ni sayyoxatchilar kunida tashkil topgan. Assosiasiyaga 22 tashkilot a’zo. Ularning barchasida ekoturlar uyushtiriladi. Bular asosan Garbiy Tyan-Shyan toFlariga uyushtiriladigan - “Kumush kuza”, “Xumson”, “Kumushkon” kabi ekoturistik marshrutlardir.
Yevropa Ittifoki tomonian kullab kuvvatlanayotgan “Garbiy Tyan-Shan biologik xilma-xilligini saklash loyixasi" ruknida "Barkaror faoliyat rivoji va ekoturizm" dasturini ishlab chikkan. Unda tof ekotizimlarini saklab kolish va atrof muxitni muxofaza kilishni ekoturizmni rivojlantirish orkali amalga oshirish maksad kilib olingan. Rabat Malik assosiasiyasi maxalliy axoli orasidan tur operatorlarni tanlab oladi va ularni gid sifatida tayyorlaydi. “
Geografik fanlarning predmetidan biri tadkikot obyektini turli maksadlarda rayonlashtirishdir. Rayonlashtirish orkali muayyan tabiiy geografik komplekslarning xolati baxolanadi, tegishli amaliy chora- tadbirlar ishlab chikiladi va tavsiya etiladi, ularning optimallashtirish xususiyatlari nazorat kilinadi, kelajak istikbollari bashoratlanadi. Ushbu xududiy tabakalanish yoki kismlarga ajratish nafakat Geografiyaga, balki barcha tabiiy, gumanitar, ijtimoiy fanlarga xam xosdir. Masalan, Konstitusiyaviy xukukda ma’lum bir davlat xududi uning katta-kichikligi, axolisining zichligi, milliy-etnik tarkibiga karab turli kismlarga tabakalash asosida bulinadi. Garchand bunday kismlashni Xukukshunoslikda «ma’muriy birliklarga ajratish», Tuprokshunoslikda esa "tuproklar klassifikasiyasi" deb yuritilsa-da, lekin uning asl maksadi va moxiyati rayonlashtirishdan iboratdir.
Rayon suzi amaliyotda ikki xil ma’no kasb etadi. Birinchisi, muayyan bulingan geografik, geologik, botanik, iktisodiy va shu kabi xudud. Ikkinchisi - sobik Ittifok yoki xozirgi Rossiya Federasiyasidagi ma’muriy bulinma.
Geografiyada esa odatda “rayon” tabiiy geografik yoki iktisodiy- geografik bulinma sifatida ishlatiladi. Lekin ushbu geografik taksonomik birlik aynan shu ikki kurinishda bulishi kerak, degan suz emas. Chunki geografik fanlar tarmoFi juda keng va ularning xar birida uziga xos bulgan rayonlashtirish ishlari olib boriladi. Masalan - rekrasion, geoekologik, geomorfologik, geodemografik, geopolitik, geokartografik, geobotanik rayonlar va x. k.
Uzbekiston uchun yangi fan soxasi - Ekologik turizm (Ekoturizm) jadal sur’atlarda rivojlanib bormokda. U xozircha xech bir umume’tirof etilgan fan tizimiga kirishi kerakligi xakida yagona fikr yuk. Lekin, Ekoturizm bevosita Geografiyaning uch asosiy predmeti - tabiat va jamiyat urtasidagi munosabatlarning xududiylik, davriylik xamda komplekslik xususiyatlarini tadkik kilish nuktai nazardan karashi shubxasizdir. Chunki sayyoxlarning ekologik yunaltirilgan turizmi - tabiati turlicha nomoyon bulgan xududlarga, ularning tabiat komponentlaridan (tuprok, suv, iklim, usimlik va xayvonot dunyosi, tof jinslari, relyefi ) kompleks foydalanilgan tarzda kamida 24 soatlik davrga chuziladigan xarakatidir. Bu yerda Geografiyaning, xususan Tabiiy geografiyaning uch elementi namoyon bulmokda va shuning uchun xam uni geografik fanlar tizimida kurib chikish mumkin.
Ekoturistik rayonlashtirish - ma’lum bir xududni uning ekoturistik xolati, imkoniyati va kelajak istikbollari nuktai nazaridan bulimalarga ajratish.
Ushbu tadkikotda milliy ma’muriy birlik, ya’ni Uzbekiston Respublikasini, uning ekoturistik xolati, imkoniyati va kelajak istikbollariga karab muayyan bir rayonlarga ajratish maksad kilib olingan. Respublika amaliyotida ushbu yunalishdagi rayonlashtirish ishlari olib borilmagan. Lekin, ekoturistik rayonlashtirishda milliy davlat chegarasi yoki uning bir kismida olib borilgan tadkikotlardan xamda amaliyot tajribalaridan atroflicha foydalanishga xarakat kilindi.
Geografiyada odatda ikki xil rayonlashtirish turi mavjud - regional va tipologik.¹ Regional rayonlashtirish ekoturistik maksadlarda juda kul kelishini turt xolat bilan asoslash mumkin:
Uzbekistonning muayyan tabiiy geografik kompleksini sayyoxlarga kursatish bilan ikkinchi bir tabiiy geografik kompleksni xam tanishtirdik, deya olmaymiz, zero turistik jixatdan tabiat kaytarilmas va beuxshashdir;
iktisodiy samaradorlik nuktai nazaridan kupgina xollarda ekoturizmni tarixiy, diniy, ma’naviy-ma’rifiy turizm bilan birga olib borish anik bir imkoniyatdan kelib chikadi va uni xozircha inkor etib bulmaydi;
axolining ekologik ongi va madaniyatini xar bir joyning uzida amalga oshirish kuprok ekologik samara beradi;
turizm ekologik xarakterda bulishi uchun albatta sayyoxlikdan kelgan foydaning ma’lum bir kismini ekoturistik obyektdagi tabiatni muxofaza ishlariga karatish lozim.
Uzbekiston xududini regional ekoturistik rayonlashtirishda uning xududiy yaxlitligi, kompleks yondoshuv, genetik uxshashlik va individuallik kabi koidalarga amal kilishga xarakat kilindi. Shu bilan birga yana kuyidagi geoekologik prisiplarga amal kilish lozim deb topildi.
geotizimlarning antropogen, tabiiy va tabiiy-texnogen uzgaruvchanligi;
ekoturizmni boshka turizm turlari bilan birgalikda olib borish samaradorligi;
madaniylashtirilgan landshaftlarda agroekoturistik
imkoniyatlarning yukoriligi;
ekologik tadbirlarni olib borish imkoniyatining yaratilganligi va
x.k.
Tabiiy geografik jixatdan Uzbekiston xududi 9 rayonga, iktisodiy geografik nuktai nazardan esa 8 rayonga bulinadi. Ekoturistik rayonlashtirishda biz katian tabiiy yoki iktisodiy geografik rayonlashtirishni asos kilib olganimiz yuk. Chunki ekoturistik rayonlashtirish, garchand tabiatni obyekt sifatida karasa-da, lekin sayyoxlar va ularning turistik xarakatlari ijtimoiy xarakterga ega. Rayonlarni nomlashda bir paytning uzida xam tabiiy geografik atamalardan, xam iktisodiy-ijtimoiy geografik atamalardan atroflicha foydalanishga xarakat kildik. Ekoturizmning maksadi esa undan tushgan sarmoyani tabiatni muxofaza kilish, tabiiy resurslardan okilona foydalanish va buzilgan tabiat komplekslarini kayta tiklashga yunaltirilgan moddiy va moliyaviy sarf-xarajatlardan iboratdir².
Ekoturistik rayonlashtirishning ilmiy asosi sifatida kuyidagi geoekologik tasnifiy belgilar olindi:
xar bir tabiiy geografik kompleks kaytarilmas ekoturistik imkoniyatlarga, ya’ni regionallik xususiyatlariga ega;
ekoturistik obyekt chegarasi doim xam ma’muriy chegaraga tuFri kelavermaydi, ya’ni u tabiiy geografik kompleks ta’sir doirasida turadi va shuning uchun xam undan kompleks foydalanish imkoniyati ochib berilishi lozim;
tabiatga uyushtirilgan sayyoxlik moxiyatida tabiatni muxofaza kilish, turistlarning ekologik ongi va madaniyatini kutarish, buzilgan tabiat komplekslarini kayta tiklash masalalari turishi lozim;
ekoturistik rayonlarning iktisodiy samaradorligini oshirish va uning jozibadorligini namoyon etish uchun ekoturistik marshrutlarni tarixiy, tabiiy, ma’naviy-ma’rifiy, diniy kabi turistik sayoxatlar bilan birga olib borish imkoniyatini xisobga olish;
ekoturistlarni milliy FOya ruxida tarbiyalash imkoniyatini yuzaga chikarish va x. k.
Yukorida aytib utilgan ilmiy prinsip va asoslarga binoan biz Uzbekiston xududini 14 ta ekoturistik rayonga ajratdik (10- rasm):
Umuman olganda, Uzbekiston Respublikasining ekoturistik rayonlarining chegarasi va ularning katta-kichikligi tabiiy geografik rayonlarga yakinrok keladi³, lekin aynan uzi emas. Zero ekoturizmning obyekti tabiat va uning komplekslari, predmeti esa uning turistik imkoniyatlaridir.
Agar biz Yer kurrasi buyicha regional ekoturistik rayonlashtirishni amalga oshirsak (afsuski, bunday tadkikot xanuzgacha olib borilmagan) Uzbekiston Markaziy Osiyo mintakasining markaziy kismini egallagan bular edi. Unda ikki katta - Garbiy Tyan-Shan va Pomir- Oloy toFli xamda Kizilkum- Orol- Ustyurt tekislik kismlarni ajratish mumkin bular edi. Lekin ekoturizmning yukorida aytib utilgan ilmiy asoslari mazkur rayonlashtirish darajasida buning imkoniyatini bermaydi. Unga misol kilib FarFOna, Kashkadaryo va Surxandaryo ekoturistik rayonlarini olsa buladi. Kuyi taksonomik ekoturistik rayonlashtirish darajasida buning imkoniyati bor.
X,ar bir ajratilgan rayon uzining ekoturistik xolati, imkoniyatlari va rivojlanish istikbollari nuktai nazaridan ajralib turadi.