Eksperimental psixologiyaning tadqiqot metodlari Reja: Kuzatish Eksperiment

---

Eksperimental psixologiyaning tadqiqot metodlari 

Reja: 

1.  Kuzatish 

2.  Eksperiment 

3.  Ekspert 

baholash 

metodi 

4.  Standartlashtirilgan va ekspert baholash (klinik) metodlarning asosiy farqlari. 

 

Kuzatish. Ilmiy emperik metod sifatida 19 asrning oxiridan boshlab ijtimoiy, pedagogik, 

klinik psixologiyada rivojlanish psixologiyasida keng  

qo’llanilib  kelinyapti.  20-asrning  boshidan  boshlab  esa  mehnat  psixologiyasida  keng 

qo’llanilmoqda. Kuzatish uchun eng muhim jihat bu tashqi validlikning saqlanib qolishidir. 

Bu  metodning  asosiy  afzalligi  shundan  iboratki,  kuzatish  tabiiy  sharoitda 

o’

tkaziladi, 

kuzatish kuzatilayotgan shaxslarning odatdagi xulq-atvorlarini 

o’

zgartirmaydi. Kuzatishni 

bitta  odam  ustida  xam  va  bir  gurux  shaxslar  ustida  xam  olib  borish  mumkin.  Bu  metod 

bolalar bog

’

chasi guruxlaridagi yoki maktab sinfidagi bolalarni  

o’

rganish uchun qulaydir. 

Kuzatish  metodining  kamchiligi  uning  anchagina  mehnat  talab  qilishidir.  Tadqiqotchi 

psixologni xulq-atvorning istalgan qiyofada emas, balki konkret tadqiqot vazifalari bilan 

bogliq xolda namoyon  

b

o’

lishigina  qiziqtiradi.  SHuning  uchun  kuzatiluvchi  shaxs  xususiyatlari  va  psixik 

xolatlarining 

o’

ziga kerakli tarzda namoyon b

o’

lishini kutib turishi kerak. Bundan tashqari, 

psixik  xususiyatlarning  yakka  h

o’

lda  namoyon  b

o’

lishini  kuzatish  va  qayd  qilish  etarli 

emas.  Tadqiqotchi  u  yoki  bu  xususiyatlarning  xarakterligiga,  tipikligiga  ishonch  hosil 

qilishi kerak. 

Kuzatishning tizimli va tizimli bo’lmagan turlari ajratiladi. Tizimli  

bo’lmagan  kuzatish  maydon  tadqiqot  jarayonida  o’tkazilib,  etnopsixologiya,  rivojlanish 

psixologiyasida, ijtimoiy psixologiyada keng foydalaniladi. 

Tizimli bo’lmagan kuzatuvni o’tkazayotgan tadqiqotchi uchun sababli bog’lanishlarni qayd etish 

muhim  emas, balki ma`lum  bir sharoitlarda individ  yoki  gurux xatti-  harakatlarining qandaydir 

umumlashgan manzarasini yaratish muhim hisoblanadi. 

Tadqiqotchi qayd etilayotgan xulq- atvorning o’ziga xos-xususiyatlarini (o’zgaruvchilarni) ajratib 

k o’rsatadi va tashqi muxitning sharoitlarini tasniflaydi. 

Tizimli kuzatishning rejasi eksperimentning chizmasiga yoki korrelyatsion tadqiqotga mos keladi. 

Kuzatishning «Tartibsiz» va tanlovli turlari mavjud. 

Birinchi  turida  tadqiqotchi  (yoki  tadqiqotlar  guruxi)  maksimal  batafsil  kuzatish  uchun  t  o’g’ri 

keladigan xatti- xarakatning barcha o’ziga xosliklarini qayd etadi. 

Ikkinchi  turida  esa  (tanlovni)  tadqiqotchi  o’z  e`tiborini  faqatgina  xulq-atvorning  aniq  biror 

parametrlariga yoki xulq-atvor aktlarining tiplariga qaratadi. 

Masalan:  faqatgina  agressiyaning  namoyon  b  o’lishi  chastotasini  yoki  ona-bolaning  kun 

davomidagi o’zaro munosabatlarining vaqtini qayd etadi. 

Kuzatish bevosita yoki kuzatuv asboblaridan foydalangan holda o’tkazilishi mumkin. 

Ularning qatoriga audio va  video apparatlar  o’ziga xos kuzatish apparatlari va xokazolar kiradi. 

Kuzatish natijalarining fiksatsiyasi (qayd etilishi) kuzatuv jarayonida yoki vaqt  o’tgandan so’ng 

amalga oshirilishi mumkin. 

Vaqt o’tgandan so’ng natijalarning qayd etilishida kuzatuvchi xotirasining ahamiyati ko’payadi, 

xulq-atvorni qayd etish ishonchliligi va to’liqligiga zarar etadi, shubxasizki, olingan natijalarning 

aniqligi ham zarar ko’radi. 

Kuzatuvchining muammosi alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. 

Agar individ yoki gurux o’zining  kuzatilayotganligidan xabar topsa, u holda uning xulq-atvori o’ 

zgaradi. 

Agarda kuzatuvchi shaxs gurux yoki individga noma`lum bo’lsa, agarda u obro’li b o’lsa hamda 

sinaluvchilarning xulq-atvorini kompotent baxolay olsa (adolatli) u holda Yuqorida aytilgan effekt 

ortadi. Faollashtirilgan kuzatuvning ikkita varianti bor: 

---

1. 

Kuzatuvchilar o’zlarining xulq- atvorlari tadqiqotchi tomonidan qayd etilayotganligini 

biladilar  (masalan,  alpinistlar  guruxining  yoki  suvosti  kemasidagi  ekipajning  xulq-atvor 

dinamikasini o’rganishda). 

2. 

Kuzatuvchilar   o’zlarining xulq- atvorlari qayd etilayotganligidan bexabar bo’ladilar 

(masalan xonada o’ynayotgan bolalar, bu xonaning bir devori - gazzel oynasi, umumiy kamerada 

saqlanayotgan maxbuslar guruxi va xakazolar). 

Kuzatish metodi orqali tadqiqot jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: 

1. 

Kuzatish predmeti  (xulq-atvor),  ob`ekti  (alohida  individlar  yoki  gurux),  vaziyat 

aniqlanadi. 

2. 

Kuzatish va ma`lumotlarni qayd etish usuli tanlanadi 

3. 

Kuzatish rejasi tuziladi (vaziyatlar ob`ekti vaqti) 

4. 

Natijalarni qayta ishlash metodi tanlanadi 

5. 

Olingan ma`lumotlarning qayta ishlanishi va interpritatsiyasi amalga oshiriladi 

Kuzatish metodining kamchiliklari: 

Birinchi navbatda kuzatuvchi tomonidan yo’l qo’yilgan barcha xatoliklar kuzatuvchi o’z farazini 

isbotlashga  qanchalik  qattik  uringani  sayin,  voqealarni  idrok  qilishda  xatoga  yo’l  qo’yish 

shunchalik ortadi. 

U charchaydi, vaziyatga moslashadi va muxim o’zgarishlarni payqamay  

qo’yadi, yozuvlarda xatoliklar qila boshlaydi va xakazolar. 

A.A.Ershov (1977Y) kuzatishning quyidagi kamchiliklarini ajratib  

ko’rsatadi: 

1. 

Galo effekt - kuzatuvchining umumlashgan taassuroti xulq-atvorning ko’p idrok 

qilinishiga, nozik tafovutlarni qabul qilmaslikka olib keladi. 

2. 

Bo’lib o’tayotgan voqea hodisaga doimo ijobiy baho berish tendentsiyasi. 

 

3. 

Markaziy  tendentsiya  xatoligi.  Kuzatuvchi  kuzatilayotgan  xulq-atvorga 

o’rtachalashgan bahoni berishga intiladi. 

4. 

Korreleltsiya  xatosi.  Xulq-atvorning  bir  belgisini  baxolash  boshqa  bir 

kuzatilayotgan belgining asosida bo’ladi. 

5. 

Kontrast xatolik. 

Kuzatuvchining o’zidagi xususiyatlariga qarama-qarshi 

bo’lgan 

xususiyatlarni 

kuzatuvchilarda ajratib ko’rsatilishi. 

6. 

Birinchi taassurot xatoligi. 

Ammo ushbu kamchiliklarga qaramay, kuzatish juda zarur metod hisoblanadi. 

Kuzatish  metodi  mustaqil jarayon sifatida namoyon bo’lishi  hamda eksperimentlash jarayoniga 

kiritilgan metod tarzida ko’rilishi mumkin.