Əl-maiDƏ (SÜFRƏ)

TƏRCÜMƏÇİNİN İKİNCİ CİLDƏ SÖZÖNÜ
Həmd olsun Allaha, aləmlərin Rəbbinə! Hikmət­lərinin bənzərsiz­liyi ağıl­lara qalib gələn, dəlillərinin ecaz­karlığı məfkurələri heyran qoyan, möhtəşəm sənə­ti­nin xarüqəladə özəllikləri inkarçı kafirlərə üzrxahlıq etməyə imkan yeri qoymayan, ayələri bəşəriyyətə “Allahdan başqa heç bir tanrı yoxdur” müjdəsi verən Müqəddəs Allaha həmd olsun! O Allah ki, Onun Özünə bərabər ola bilən nə bir tayı, nə Ona bənzəyə biləcək bir oxşarı və nə də Ona köməkçi ola biləcək şəriki var! Onun nə övladı, nə valideyni, nə zövcəsi, nə də misli var! O, hər şeyi qəhr edən ilahi gücü ilə müstəbidləri qəddini əyməyə Məcburedəndir! O, Əzəməti və Qüdrəti qar­şı­sında zalım və qəddar padşahların zəlil günə düş­düyü, heybəti qarşısında bütün fironların vahimə içində səcdəyə qapıldığı, xəlq etdik­lərinin hamı­sının, öz istək­lərindən asılı olmayaraq, Ona itaət etdikləri Tək Allahdır! Əziz və Cəlil Allah bu barədə belə buyurur: “Göylərdə və yerdə olan məxluqlar da, onların kölgələri də səhər-axşam istər-istəməz Allaha səcdə edir” (Rəd, 13/15).

Fövqəluca Allahın bəşəriyyətə bəxş etdiyi ən böyük nemət­lərindən biri Quran və onu Allahın Özünün mühafizə etməsidir. Allahın Peyğəmbəri Muhəmmədin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) ümməti üçün hazırladığı və onu şərəf­ləndirdiyi ən əhə­miyyətli fəzilətlərindən biri də Peyğəmbərə (ona Allahın sala­vatı və salamı olsun!) nazil etdiyi Vəhyi – Quranı qoruması və himayəsi altına almasıdır. Qüdrətli Allah Quranı müsəlmanların Pey­­ğəmbə­rinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) həqiqi peyğəmbər olmasına bir dəlil etmiş, ona verdiyi üstünlüyü açıq şəkildə bildi­rərək, onu təkzib­olunmaz dəlilə çevirmişdir. Böyük Allah bu Quran ilə Öz Elçisini (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yalançı və iftiraçılardan fərqləndirmiş və bunun sayəsində möminləri də inkarçı ka­fir­lərdən və müşriklərdən, Ona şərik qoşanlardan qabarıq şəkil­də ayır­mış­dır. Müdrik Allah elə bir Quran nazil etmişdir ki, yer üzündə yaşayan bütün cinlər və insanlar bir yerə toplaşıb bütün səylərini cəm etsələr də, onun bənzərini, əsla yaza bilməzlər. Sonsuz Lütf Sahibi Allah Quranı möminlər üçün qa­ran­lıqları nurlandıran bir günəş, şüb­hələri yoxa çıxardan bir aydınlıq, az­ğınlığa aparan yollarda həqiqəti göstərən bir rəhbər, qurtuluşa və hidayət yoluna yönəldən bir bələdçi etmişdir. Həmçi­nin, Mərhəmətli Allah Özü­nün bir ayəsində belə buyu­rur: “Allah, Onun rizasını arayan şəxsləri bu Kitabla əmin-amanlıq yollarına yönəldir, onları Öz izni ilə zülmətlər­dən nura çıxarır və düz yola yönəldir” (Maidə, 5/16). Bəsi­rətli Allah heç vaxt yat­ma­yan gözləri ilə Quranı qoruyub saxlayır, onu dağıdıl­maz qalası ilə əhatə edir. Zamanın, qərinələrin keçməsi ilə o əsra­rən­giz qalanın sütunları möhkəmliyini itirməz, qüdrət əlamətləri yoxa çıxmaz. Allahın və Onun Elçisi­nin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) ehkamlarına riayət edənlər heç vaxt doğru yoldan sapmazlar.

Quran möminlərin mübahisəyə düş­dük­ləri anda ona sığın­dıqları, müsibətə uğradıqları zaman içinə çəkilib qorunduqları isteh­kam, şeytanın vəsvəsəsinə qarşı müdafiə olunduqları yenilməz qaladır. Şərəfli Quran möminlərin baş əydikləri yeganə hakim və müraciət etdikləri ən qəti hökmdür. Möminlər öz arzu­ları ilə Müqəddəs Qurana möhkəm sarılır və bu­nunla özlərini təhlükələrdən xilas etmiş olurlar.

Ey Allahım! Sən məni Quranın aydın və mütə­şa­beh, halal və haram, ümumi və xüsusi, yığcam və təfərrüatlı, nəsx və mənsux, asan və çətin ayələrinin bu – şeyx Səədi təfsirini gözəl tərzdə ana dilimizə çevirməyə müvəffəq et və bu təşəb­büsümü uğurla sona çatdırmağı mənə nəsib et! Allahın Son Elçisi və Peyğəmbəri Muhəmmədə, ailəsinə və səhabələrinə salat və salam olsun!

Ey Allahın qulları! Allah sizə rəhm etsin! Bilin ki, öyrənil­məsi üçün səy göstərilməyə layiq olan və mənimsənilməsi ilə məqsədə çatılan, əldə edilməsi ilə insana Allahın razılığını qazandıran şey Quran­dır. Onu oxuyan çoxlu xəzinələr əldə edər və böyük mükafatlara sahib olar. O, elə bir Kitabdır ki: “Nə önündən, nə də arxasından batil ona girişə bilməz. O, Müdrik və Tərifəlayiqolan tərəfindən nazil edilmiş­dir” (Fussi­lat, 41/42). Görkəmli alimin bu Təfsiri də Müqəddəs Qurana layiq hüsntə­vəccöh, vurğunluq və məhəbbətlə yazılmışdır.

Möhtərəm oxucu!

Kitabın birinci cildindən təkrarladığım¹ giriş hissəsindən sonra, növbəti cildə yazdığım ön sözümdə sizə bir sıra yeni qeydləri­mi çat­dırmaq niyyətindəyəm. İlk öncə görkəmli İslam alimi və mütəfəkkiri, Quranın yüksək istedada malik təfsirçisi Şeyx Əbdürrəhman əs-Səədinin ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilinə tərcümə etməyə cəsarət göstərdiyim bu əsərinin, bundan öncə çevrilmiş dildəki bir sıra xüsusiyyət­lərini nəzərinizə çatdırmaq yerinə düşərdi. Bunun səbəbi həmin əsəri ərəbcədən rus dilinə tərcümə etmiş mütərcim haqqında oxucu kütləsinə məlumat vermək və onun ərəb dilinə bələd olmayan müsəlmanlar üçün necə böyük və tərifəlayiq savab bir iş gördüyünü nəzərə çatdır­maqdır.

İlahiyyatçı Elmir Rəfail oğlu Quliyev Şeyx Əbdür­rəhman əs-Səədinin bu əsərini ərəbcədən rus dilinə tərcümə etməzdən əvvəl, özünün qeyd etdiyi kimi, həmin dilə əvvəlcə Müqəddəs Quranı tərcümə etməli olmuş­dur. Bu gün rus dilində mövcud olan Quranın bütün məna tərcümə­ləri arasında həmyerlimizin işini ən uğurlu və ən mükəmməl hesab etmək olar. Məhz belə bir Quran tərcüməsi hörmətli E. Quliyevə bu ecazkar təfsirin də tərcümə edilməsi üçün geniş imkanlar yaratmış­dır.

Elm aləmində çox təriflənən bu qiymətli təfsiri bir çox digər təfsirlərdən fərqləndirən cəhət, onun bir sıra özü­nəməxsus müsbət məziyyətlərinin olması­dır. Bu xüsu­siyyətlərin bə­zi­ləri haqqında əsərin müxtəlif nəşrlərinə tanınmış görkəmli şəxsiyyətlər tərəfin­dən yazılmış müqəddimə­lərində qeydlər edil­mişdir. Bunlardan bəzilə­rini mən Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyim bu əsərə əlavə etmişəm. Xülasə halında demək olar ki, bu təfsirin aşağı­dakı özəl xüsusiyyətləri onu digər təfsirlərdən qəti fərqləndirir:

Şeyx əs-Səədi təfsirində Quranın nazil edilməsi məqsədilə əlaqəsi olmayan lazımsız söz təhlillərinə, şəriət hüququ (fiqh) üzrə mübahisəli məsə­lələrə və fəlsəfəçi­liyə yol verilməmişdir;

əlinizdəki Təfsir bir sıra müfəssirlərin xilas ola bilmə­diyi İsrail əfsanə­lərindən² nümunələr əxz etməmiş­dir;

o, nə oxucunu bezikdirici dərəcədə uzun, nə də məqsədi tam çatdıra bilməyəcək dərəcədə qısa deyildir;

təfsir bir çox elmi, əxlaqi və tərbiyə səciyyəsi daşıyan faydalara malikdir;

bu Təfsirdə Şeyx əs-Səədi xüsusilə peyğəm­bərlərin Quran hekayət­lərindən çox əhəmiyyətli, hik­mətli və həyatda rəhbər tutulması vacib olan nəticələr çıxarmışdır;

hər şeydən daha əhəmiyyətli olan odur ki, bu Təfsir, bidətə və fəl­səfəçiliyə aludə olmuş kəlamçıların hər cür pozğun təhriflərindən uzaqdır.

Şeyx əs-Səədi (Allah ona rəhmət etsin) uluhiyyət tövhidi, rubu­biy­yət və sifət tövhidi üzrə və bütün digər əqidə məsələlərində Peyğəmbəri­mizin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) kəramətli Sünnəsinə sadiq olan yaxın zaman alimlərindən biridir. Bir sözlə desək, bu Təfsir, İslam əqidəsi haqqında istinad edilmə­sinə layiq və zəruri olan bir əsərdir.

Onu da deyim ki, bu məşhur təfsirin Azərbaycan dilinə tərcüməsi təbii ehtiyacdan doğ­muşdur. İyirminci əsrin 90-cı illərinin əvvəlində Azərbaycan xalqı ilk dəfə olaraq müasir ana dilimizdə Fövqəluca Allahın Müqəddəs Quranı ilə böyük alim­ləri­miz Ziya Bünyadov və Vasim Məmmədəliyevin sanballı tərcümə­si sayəsində tanış olublar. Sonrakı illər­də bu tərcümə bir sıra təshihlərlə dəfələrlə nəşr olunaraq oxuculara təqdim edilmişdir. Müqəddəs Quranın daha bir sıra digər şəxslər tərəfin­dən edilmiş tərcümələri də nəşr olun­muşdur. Sevindirici haldır ki, son illərdə yüksək dini təhsil almış gənc islamşünaslar da bu çox mühüm bir sahədə Allahın dininə və xalqımıza öz töhfələrini verməyə təşəbbüs göstə­rirlər.

Məhz bu özəl şərtlər dinimizin əsas Kitabının geniş və asanlaş­dırılmış şərhini də müsəlman oxucularımıza və İslam dəyərləri ilə maraqlanan digər insanlarımıza Azərbaycan dilində çatdırmağa imkan yaratmışdır.

Buna görə Şeyx Əbdürrəhman əs-Səədi­nin “Səxavətli və Mərhəmətli Allahdan gələn asanlaşdırma” adlı Quran təfsiri olan sanballı çox­cildlik əsərinin dilimizə tərcümə edilməsi – mənə görə mənəvi tələbat, Allahın rizasını qazanmaq üçün Onun dini naminə bir töhfə və azərbaycandilli insanlar üçün isə onların İslamı dərin­dən mənimsəmələrinə yeni bir vəsilə olması niyyətindən irəli gəlmişdir. Təbii ki, çətinlikləri asanlaşdıran yalnız Allahdır. Həmd olsun Allaha, aləmlərin Rəbbinə!

Əziz və möhtərəm oxucu!

Müqəddəs Quranın təfsirini sizə Azərbaycan dilində tam aydın və asan başa düşülən şəkildə çatdır­masını, bizi uğur yoluna yönəltməsini və bu kitabı həm bu dünya­mız və həm də Axirətimiz üçün faydalı və savab vasitəsi etməsini Müdrik və Qüdrətli Allahdan rica edirəm.

Fövqəluca Allahın qullarına bəxş etdiyi ən böyük ne­mət­lərindən biri də fikri ifadə və izah etmə qabiliyyə­ti­dir. Allahdan arzum budur ki, bu tər­cümənin gözəl və aydın oxu­naqlı şəkildə insanlarımızla qovuşması üçün mənə Öz yardımını əsirgəməsin.

Mərhəmətli Allah qul­larını, öz fikirlərini düzgün ifadə etmək qabiliy­yəti baxı­mın­dan, bir-birindən fərqli yaratmışdır. Mərhəmət Sahibi, bu barədə belə buyu­rur: “...biri­nizi digərinizin fövqünə dərəcə - dərəcə qaldı­ran Odur­...” (Ənam, 6/165). Fövqəluca Allahın möhtərəm şeyx Əbdürrəh­man əs-Səədiyə gözəl istedad və qabiliy­yət bəxş etməsi sayəsində gör­kəm­li təfsir alimi Quranın bu şərhini son dərəcə aydın və tezqavranılan formada yazmışdır. Onu orijinaldan deyil, ikinci dildən tərcümə etmək böyük məsuliyyət və mən deyərdim ki, cəsarət tələb edirdi. Bu keyfiy­yətlərin az da olsa bir qismini mənə əta etməsi üçün Alim və Mərhəmətli Allaha dönə-dönə dua etmiş və Onun lütfkarlığına bel bağlayaraq tərcü­mə­yə böyük həvəslə başlamışam və qısa müddət ərzində əsərin ilk cildi hazırlanıb nəşr edilmiş, indi isə artıq ikinci cild Onun sayəsində sevgili oxucularımıza təqdim olunur.

İnsanı ucaldan Allah Müqəddəs Quranda güclü ifadə bəxş etdiyi şəxslərin dilsiz və acizlərdən üstün olduğunu bildirərək: “Onlar zinət iç­ində böyü­dü­­lən və çəkişmə zamanı aydın danışa bilməyənlərdir...” (Zuxruf, 43/18) deyə, sonuncuları səciyyələn­dirir. Əbdürrəhman əs-Səədi məhz Allahın üstün tutduğu və yüksək qabiliyyət bəxş etdiyi insan­lar­dan­dır. Onun təfsirini ərəb­cədən məharətlə çevirmiş Elmir Quliyevin tərcü­mə­sini Azərbaycan dilində ifadə edərkən kifayət qədər çətin­lik­lərlə və hələ dilçiliyi­mizdə sabitləşməmiş, dini ədə­biyyat istilah­ları­nın tam alışıl­mamış tərəfləri ilə rast­laşmalı oldum. Bunlar, əsasən, ilk növbədə Hərşeyiəhatəedən Allahın ad və sifətlərinin dilimizdə hamının başa düşə biləcəyi formada verilməsi ilə bağlı idi. Oxucuların diqqətindən, ehtimal ki, belə yeni söz və ifadələr yayınmayacaq, ola da bilsin ki, hamıya eyni təsiri bağışlama­yacaq və bəzən isə, lap qeyri-adi görünəcək. Lakin tərcü­məçinin ana dilinə ilk dəfə çevrilən bu cür monu­mental əsər­lərdə yeni sözlər işlətməyə məcbur ol­ması, məncə, təbii bir haldır, elmi-təcrübi baxımdan özünü müəy­yən dərə­cədə doğruldur. Yeni termin və istilahlar süni sözyaratma üsulu ilə deyil, Allahın ərəb dilində Onun Özü tərəfindən bəyan edilən kəlam­ların­dan irəli gələn və Azərbaycan dilinə gətirilməsi vacib olan tələbat­dan doğmuşdur. Bu ön sözümdə də həmin nadir ifadə­lər­dən işlədil­mişdir. Bun­dan başqa, öncədən qeyd etdiyim kimi, şeyx Əbdürrəhman əs-Səədi­nin bu təfsirinin tərcüməsinin gerçəkləşdi­rilməsi bir sıra obyek­tiv səbəb­lərlə əlaqədar­ idi. Belə ki, bu əsərin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, onun əsasını təşkil edən Quranın özünün ana dilimizə edilən tərcüməsi ilə bilavasitə bağlıydı və Təfsiri tərcümə et­mək üçün, ilk növbədə, qarşımızda Quranın dilimizdə möv­cud olan tərcümələ­rinin onun fundamental prinsip­ləri ilə üst-üstə düşməsi problemi daya­nırdı. Fərqlərin dərinliyinə varma­dan, demək yerinə düşür ki, ərəbcədən Azərbaycan dilinə həya­ta keçir­ilən həm əvvəlki Quran tərcümələrində bir sıra təshihlərin edilməsi və həm də yeni nəşrlərin və tərcümələrin işıq üzü görməsi və bəzi cüzi hallarda isə mənim, Allahın rizası ilə, E. Quliyevin rus dilinə tərcümə etdiyi “Müqəddəs Qurandan” («Священный Коран», Mədinə nəşri, Səudiyyə Ərəbistanı Krallığı, 1423-cü hicri ili) bəzi fraqmentləri sərbəst tərcümə et­məyim bir sıra çətin­liklərin aradan qalxma­sını şərtləndirdi və Təfsirin tərcüməsinə yol açdı. Allah Hərşeyibiləndir, Onun icazəsi olmadan heç nə baş vermir. Gerçəkləşən hər şey Onun hökmünə əsaslanır.

Təfsirin rus dilindəki mətnindən (А.Саади, «Толкование священ­ного Корана», М. «Умма», 2 cilddə³, 2006) etdiyim tərcümə, onun quru­lu­şu­nun və məz­mununun tamlığı baxımından, heç bir dəyişikliyə uğradıl­mamış, ixtisara yol verilmə­miş və əsas mətn olduğu kimi tərcümə edilmişdir. İşin gedişində paralel olaraq Türkiyədə türk dilində nəşr olunmuş “Səədi Təfsiri” əsərindən (Abdurrahman b. Nasir es-Sadi, “Tefsirus-Sadi”, Quraba, 2006, 5 cilddə) də istifadə edilmişdir. Bu xüsusiy­yətlər orijinalın tərcümə edilmiş dildə asan anlaşılmasını təmin edən özəllik­lər­dəndir. Digər bir səciyyəvi hal kimi, (bunu çox əhəmiyyətli hesab edirəm) Təfsirin rus dilinə tərcüməsi zamanı İslam dininə xas olan və bütün İslam və qərb ölkələrində, demək olar ki, eynilə (tərcümə edilmə­dən) istifadə edilən bir sıra ərəb İslam istilahlarının, rus dilindəki tərcümədə sərbəst qarşılığı verildiyi halda, mən onları, Allahın rizası ilə, dilimizdəki ənənəvi formalarında işlətmə­yi məqsədəuy­ğun saymı­şam.

Bundan əlavə, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Təfsirin rus dilindəki mətni tərcümə edilərkən türk mət­nindən də lazımınca yararlanmışam ki, bu da əsərin orijinalına yaxınlığı daha da artırmışdır. Tərcümə etdiyim rus dilindəki mətndə termino­logiya ilə bağlı bir sıra digər özəlliklər mövcud idi ki, mən, Allahın yardımı ilə, onları, qeyd etdiyim kimi, öz fərdi üslu­bu­ma müvafiq olaraq, artıq gerçəkləşdirmi­şəm və sevgili oxucularımıza təqdim edirəm.

Sonuncu qeydim Təfsirdə Müqəddəs Allahın adlarının yazılışı ilə əlaqədardır. Əzəmətli və Müdrik Allahın adı bu tərcümədə şəxs əvəzlikləri ilə ifadə olunduqda böyük hərflərlə yazılır. İslam Peyğəmbərinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) “Allahın Elçisi” adı və yazılışda ancaq Allahın son elçisinin nəzərdə tutulduğu şərəfli “Peyğəmbər”, “Elçi”, “Allahın Elçisi” adları da böyük hərflə yazılır. Lakin Muhəmməd Peyğəmbə­rin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) adının şəxs əvəzlikləri ilə ifadə olunması böyük hərflərlə işarə edilməmişdir və bunun səbəbi – böyük hərflərlə yazılan şəxs əvəzliklərinin bu çeviridə yalnız Allaha məxsus edilməsindədir.

Tanınmış alimlərimiz (mərhum) Ziya Bünyadovun və V. Məmmədəliyevin Quranın tərcü­məsindəki ad və sifətlərin yazılışı ilə onların Təfsirin Azərbaycan dilində verdiyim mətnindəki yazılışları arasında müəyyən forma fərqləri mövcuddur ki, bunlar, mənim Müdrik Allahın ad və sifətlərinin Ana dilimizdə xüsusi olaraq sabitləşdirilməsi təşəbbüsümlə bağlıdır. Bu mülahizənin oxucu­ların nəzərinə çatdırılmasının səbəbi, bu sahədə müxtəlif yanaşmaların və adlandırıl­maların geniş istifadə edilməsidir ki, onlara bu ön sözümdə aydınlıq gətirməyi vacib sayıram.

İkinci cilddə verilməsi zəruri olan bir sıra digər vacib izahlar sətiraltı qeydlərdə öz əksini tapmışdır və onların bəzilərinin bu ön sözdə göstərilməsini məqsədəuyğun sayıram.

Beləliklə, həmin qeydlərin bir qismi ümumiləşdirilmiş, digərlərinin isə hər birini ayrıca göstərməyi üstün tuturam, çünki onların hər biri konkret mahiyyət kəsb edir.

• 
  Təfsirin quruluşu haqqında. Əvvəlcə Quran ayəsi­nin ərəbcəsi, onun altında isə ayənin Azərbaycan dilinə tərcüməsi verilir. Bundan sonra isə Təfsirin tərcüməsi gəlir.
  
• 
  Ayələrin tərcüməsi üçün Z. Bünyadov və V. Məmmədəliyevin tərcüməsi əsas götürülmüşdür. Lakin Təfsirin ərəbcə yazıldığını və bu zaman ayələrin orijinal əslə əsaslandığını nəzərə alaraq, əsas müəllif mətninə dəyişikliklər və əlavələr etməmək və bilərəkdən təhrifə yol verməmək xatirinə Quran ayələrinin Azərbaycan dilinə çevirisi qismən və nadir hallarda isə rus mətninə əsasən (türk mətnləri ilə tutuşdurulmaq şərtilə), tam redaktə edilmiş və zəruriyyət yarandığı hallarda isə ayənin tərcü­məsi­nin mətni bütövlüklə tərəfimizdən yenidən tərcümə edilmişdir.
  
• 
  Ayələrin tərcüməsində verilmiş tərcüməçilərə məx­sus əlavə izah­lar mətnlərdən, ehtiyac olmadığına görə, əksər hallarda çıxarıl­mışdır və bəzi hallarda isə səhifəaltı (dib) yazıları kimi verilmişdir.
  
• 
  Bəzən tərcümə mətninə edilmiş tərcüməçi əlavələri orijinal ayə və ona müvafiq yazılmış şərhlə heç vəchlə uyuşmur, əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Belə hallarda ayəni tərcümə etdiyim dildə verilmiş mətndən yenidən çevirməyə məcbur olmuşam. Təbii ki, ayələrin çevirisi böyük səbr və səylə mövcud mənbələr üzrə yoxlanmış, müqayisə və təhlil edildikdən sonra, Azərbaycan dilindəki variant üzərində dayanılmışdır. Bu faktlar nadir deyil. Bütün bunları səhifəaltı qeydlərdə “Tərc. F.S.” ya da, sadəcə, “F.S.” (Fərahim Sələfi) kimi vermişəm.
  
• 
  Nümunə üçün qeyd edim ki, bir ayənin tərcüməsi belə verilmişdi: (5.55) Ayənin Azərbaycan dilində olan tərcüməsində rast gəldi­yim variant: “Sizin haminiz ancaq Allah, Onun Peyğəmbəri və iman gətirənlərdir. O kəslər ki, (Allaha) namaz qılır və rükuda olduqları halda zəkat verirlər”. Ayənin ərəb mətni isə belədir: