Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

İslam çağırışındakı tədriciliyin üçüncü istiqaməti; çağırış, irşat və icra baxımından sıranı güdməkdir. Bu sıralama şifahi/sözlü çağırış, passiv çağırış və cihad şəklindədir. Şifahi/sözlü çağırış, bütün Quranın açıq bir şəkildə ifadə etdiyi bir üsuldur. Uca Allah, Peyğəmbərimizə bu mövzuda insan qürurunu və gözəl əxlaq qanunlarını güdməyi əmr edir. Uca Allah belə buyurur: "Də ki, mən də eynilə sizin kimi bir insanım. Tək mənə vəhy gəlir." (Kəhf, 110) "Möminlərə qarşı təvazökarlıq qanadlarını endir." (Hicr, 88) "Yaxşılıq ilə pislik bir deyil. Pisliyə ən gözəl qarşılığı ver. O zaman səninlə arasında düşmənlik olan kimsənin cana yaxın bir dost kimi olduğunu görərsən." (Fussilət, 34) "Etdiyin yaxşılığı çox görüb başa qaxma." (Muddəssir, 6) Bu mənada daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Ayrıca uca Allah, Peyğəmbərimizə fərqli anlayışlara və şəxsi qabiliyyətlərə uyğun bütün ifadə sənətlərini istifadə etməni əmr edir. Uca Allah buyurur ki: "İnsanları Rəbbinin yoluna hikmətlə və gözəl nəsihət et çağır. Onlarla ən gözəl şəkildə mübahisə et/müzakirə et." (Nəhl, 1252)

Passiv çağırışa gəlincə; möminlərin, kafirləri pozğun dinləri və davranışları ilə baş-başa buraxaraq onlardan ayrı bir İslam cəmiyyəti meydana gətirmələridir. Bu cəmiyyətə Müsəlmanların xaricindəki Allahın birliyinə inanmayanların dinləri, müsəlman olmayanların günahları ilə əxlaqi alçaqlıqları sızmayacaq. Tək həyatın zəruri etdiyi əlaqələrlə kifayətləniləcəkdir. Uca Allah belə buyurur: "Sizin dininiz sizə, mənim dinim isə banadır." (Kafirun, 6) "Ey Məhəmməd, sənə əmr edildiyi kimi dümdüz ol. Yanındakı köhnə pozğunluqlarından tövbə edənlər də elə olsunlar. Əsla/çəkin ölçüləri aşmayın. Heç şübhəsiz Allah etdiklərinizi görər. Əsla/çəkin zalımlara meyl göstərməyin. Yoxsa cəhənnəm atəşi tutar sizi. Allahdan başqa bir dostunuz, bir sığınacağınız yoxdur. o zaman onun köməyini görə bilməzsiniz." (Hud, 112-113)

"Buna görə sən haqqa çağır. Sənə əmr edildiyi kimi dümdüz ol. Onların kefi arzularına uyğun gəlmə və də ki: Allahın endirdiyi bütün kitablara inandım. Aranızda ədalətlə hökm etməm əmr edildi. Allah bizim də sizin də Rəbbimizdir. Bizim etdiklərimiz bizə, sizin etdikləriniz sizədir. Aramızda bir düşmənlik yoxdur. Allah hamımızı bir araya gətirəcək. Çevril ONADIR." (Şura, 15) "Ey möminlər, mənim də sizin də düşmənlərimizi dost əldə etməyin. Onlar sizə gələn gerçəyi inkar etdikləri halda siz onlara sevgi göstərirsiniz... Allah dininiz üzündən sizinlə döyüşməyən, sizi yurdlarınızdan çıxarmayan həmyerlisilərinizə yaxşılıq etmənizi, onlara ədalətli davranmanızı qadağan etmir. Çünki Allah ədalətli davrananları sevər. Allah yalnız dininiz üzündən sizinlə döyüşən, sizi yurdlarınızdan çıxaran və ya çıxarılmanıza dəstək verən həmyerlisilərinizi dost əldə etmənizi qadağan edir. Onları dost əldə edənlər zalımların da özləridir." (Mumtəhinə, 9) Din düşmənləri ilə maraq/əlaqəni kəsməyi, onlardan ayrı olmağı ifadə edən ayələr çoxdur. Gördüyünüz kimi bu ayələr bu maraq/əlaqə kəsmənin mənasını, şəklini və xüsusiyyətlərini açıqlayır. Cihada gəlincə, bu mövzuda Bəqərə Surəsinin cihad ayələrinin arxasından bir araşdırma etdik.

Bu üç pillə İslam dininin imtiyazlarından və iftixar səbəblərindəndir. İlk pillə, son iki pillə üçün lazımlı olduğu kimi, ikinci pillə də üçüncü pillədə lazımlıdır. Peyğəmbərimiz döyüşə girişmədən əvvəl düşmənlərinə çağırışda var, öyüd verirdi. Belə etməyi ona uca Allah əmr etmişdi. Uca Allah belə buyurur: "Əgər bu çağırışına kürək dönsələr onlara da ki: Mən hamınıza bərabər şəkildə açıqladım." (Ənbiya, 109)

Ən əsassız iddialardan biri, İslamın çağırış dini deyil, qılınc dini olduğu yolundakı sataşmadıyar. Halbuki Quran, Peyğəmbərimizin tətbiqləri və tarix bu mövzuda şahidlik edir və məsələni işıqlandırır. Lakin uca Allahın nur bağışlamadığı kəslərin nuru olmur. Bu tənqidi edənlərin bir hissəs(n)i Xristian kilsəsi mənsubudur. O Xristian kilsəsi ki, əsrlər tərəfindən əvvəl bünyəsində dini məhkəmə qurdu. Bu məhkəmədə qiyamət günü uca Allahın quracağı məhkəməyə etina edilərək Xristianlıqdan dönənlər atəşdə yandırılma cəzasına çarpdırıldı. Bu məhkəmənin vəzifəliləri Xristian ölkələrdə gəzir və Xristianlıqdan çıxmaqla ittiham etdikləri kəsləri yığıb bu məhkəməyə sövq edirdi. Bu dindən dönmə günahlandırması, bəzən kilsə tərəfindən dəstəklənilən skolastik fəlsəfəyə zidd düşən təbiət məlumatı və riyaziyyat ilə əlaqədar yeni görüşlərə yönəldilirdi.

Kaş ki bunu bəziləri açıqlasa. Görəsən ağlı başında baxımından tövhid inancını yaymaq, bütpərəstliyin köklərini qurutmaq, dünyanı fəsad pisliklərindən təmizləməkmi əhəmiyyətlidir, yoxsa dünyanın döndüyünü, Batlamyus kosmologiyasının əsli olmadığını söyləyənləri susdurmaq və boğmaqmı?

Xristian kilsəsi bütpərəstliklə döyüşmək adına Xristianları Müsəlmanlara qarşı qışqırdaraq təxminən iki əsr boyunca xaçlı döyüşləri icra etdi, bu döyüşlər əsnasında nə qədər ölkələri yıxdı, milyonlarla insanı yox etdi və nə qədər ismətləri tapdaladı.

Bu iddianı irəli sürənlərin bir hissəs(n)i də, sivilizasiya və azadlıq tərəfdarı olduğunu iddia edən bəzi kilsə xarici ətraflardır. Bunlar maddi mənfəətlərinə istiqamətli ən kiçik bir təhlükə sezdiklərində bütün dünyada döyüş atəşi alovlandıraraq dünyanı alt-üst edən ətraflardır. Görəsən dünyada şiryin yerləşməsi, əxlaqın pozulması, ərdəmlərin ölməsi, uğursuzluğun və qarışıqlığın yer üzünü və bütün insanları qucaqlamasımı daha zərərlidir, yoxsa bir neçə qarış torpağı itirmək və ya bir neçə qəpiklik zərərə uğramaqmı? Bəli, heç şübhəsiz insan Rəbbinə qarşı nankordur.

Böyük bir düşüncə adamının bir kiçik kitabında yer verdiyi bu mövzu haqqındakı sözlərini sevinərək nəql etmək istəyirəm. [25] Mərhum belə deyir: "İctimai tənzimləməni və islahı təmin etmək, ədaləti reallaşdırmaq, zülmü ortadan qaldırmaq, pisliyə və fəsada etiraz etmək üçün izlənililən yalnız üç müxtəlif yol və vasitə söz mövzusudur:

1- Danışmalarla, məqalələrlə, kitablarla, nəşrlərlə reallaşdırılacaq olan çağırış və irşat yolu. Bu yol, uca Allahın bu ayələrdə işarə etdiyi şərəfli üsuldur: "İnsanları Rəbbinin yoluna hikmətlə və gözəl nəsihət et çağır. Onlarla ən gözəl şəkildə mübahisə et/müzakirə et." (Nəhl, 125) "Pisliyə ən gözəl qarşılığı ver. O zaman səninlə arasında düşmənlik olan kimsənin cana yaxın bir dost kimi olduğunu görərsən." (Fussilət, 34) İşdə İslamın bisetin ilk illərində istifadə etdiyi üsul budur...

2- Göstərilər, tətillər, iqtisadi boykot, zalımlarla əməkdaşlıq etməmə, onların işlərinə və hökumətlərinə qatılmama kimi sülhsevər və passiv müqavimət göstərmə yolları. Bu üsulu mənimsəyənlər döyüş, adam öldürmə və şiddət üsullarını rədd edərlər. Bu üsula uca Allah belə işarə edir: "Əsla/çəkin zalımlara meyl göstərməyin. Yoxsa cəhənnəm atəşi tutar sizi." (Hud, 113) "Yəhudiləri və Xristianları dost, müttəfiq əldə etməyin." (Maidə, 51) Quranda bu üsula işarə edən çox sayda ayə vardır. Bu üsulu mənimsəyib onu vurğulayan ən məşhur şəxsiyyətlər Hindi dininin öndəri Buda, Hz. İsa (ə.s), ədəbiyyatçı Rus yazar Tolstoy, Hindli mənəvi öndər M. Gandidir.

3- Döyüş, baş qaldırma və vuruşma.

İslam bu üç üsulu tədrici olaraq sıralar. İlk üsul gözəl şifahi/sözlü öyüd və sülhsevər çağırışdır. Əgər bu üsul zalımların şərini aradan qaldırmada, fəsadlarını və nəşr/təzyiqlərini ortadan qaldırmada müvəffəqiyyətli ola bilməzsə, sıra ikinci üsula gəlir. Bu üsul sülhsevər ya da passiv boykot, zalımlarla əməkdaşlıq və ortaqlıq etməmə üsuludur. Əgər bu üsul işə yaramaz, fayda verməz isə, sıra üçüncü üsula gəlir ki silahlı etiraz etmə üsuludur. Çünki uca Allah əsla zülmə razı olmaz. Hətta zülmə qarşı susanıl, ona razılaşan kimsə, zalımın cinayət/günah ortağıdır.

İslam, inanc sistemidir. İslamın çağırışını qılıncla, döyüşlə yaydığını söyləyənlər yanılmaya düşmüşlər. Çünki İslam inanc və əqidədir. İnanc isə cəbrlə, məcbur etmə ilə meydana gəlməz. Ancaq dəlilə və burhana boyun əgər. Quran çox ayələrdə bunu açıqca dilə gətirər. Bunlardan biri "Dində məcbur etmə yoxdur; doğru ilə pozğunluq bir-birindən qətiliklə ayrılmışdır." (Bəqərə, 256) ayəsidir.

İslam, qılıncı və silahı yalnız ayələrlə və dəlillərlə razısalma olmayan zalımlara qarşı istifadə etdi. Haqqa istiqamətli çağırışın yoluna daş qoyanlara qarşı güc istifadə etdi. İnadçıları İslama girməyə məcbur etmək üçün deyil, onların şərini aradan qaldırmaq üçün silaha müraciət etdi. Uca Allah "Fitnə ortadan qalxana qədər onlarla döyüşün." (Bəqərə, 193) buyurur. Demək ki döyüşün məqsədi, dini və inancı söykəmək deyil, fitnəni ortadan qaldırmaqdır. İslam dayanıb dayanarkən və istəyərək döyüşə girişməz. Düşmənlərinin məcbur etməsi ilə döyüşə müraciət edər. Döyüşə müraciətin tərəfindən də şərəfli üsulları güdər. Döyüşdə və barışda yıxmağı, yandırmağı, zəhərləməyi və düşmənin üzərinə suyu kəsməyi qadağan edər. Eyni zamanda qadınları, uşaqları və əsirləri öldürməyi də qadağan edər. Bunlar Müsəlmanlara qarşı nə qədər kin və düşmənlik bəsləsələr də onlara qarşı yumşaq və yaxşı davranmağı tövsiyə edər. Döyüşdə və barışda terrora müraciət etməyi; yaşlıları, gücsüzləri və döyüşü başlatmayanları öldürməyi qadağan edər. Düşmənə gecə basqını tənzimləməni qadağan edər. "Aranızdakı andlaşmağı eyni şəkildə üzlərinə at." (Ənfal, 58) buyurar. Təxminə və ittihama söykən/dözərək adam öldürməyi, hələ cinayət törətmədən cəzalandırmağı və bunlar kimi şərəfə və mərdliyə sığmayan; mərhəmətsizlikdən, alçaqlıqdan və vəhşilikdən qaynaqlanan bir çox davranışı qadağan edər.

Tarixdə meydana gələn bütün döyüşlərdə İslamın şərəfi, bütün bu davranışların heç birini etməyi özünə yaraşdırmamışdır. Halbuki mədəni ölkələr işıqlanma çağı dedikləri bu çağda bu davranışların ən faciəvi formalarını, ən qorxunc növlərini işləmişlər. Bəli. Bu sözdə işıqlanma çağı, qadınları, uşaqları, xəstələri öldürməyi; gecə basqınları tənzimləməni; vətəndaşlara, günahsız xalq yığınlarına gecə silahlarla, bom-balarla hücum etməyi, toplu sahilimlər etməyi mübah saydı.

İkinci Dünya Döyüşündə Almanlar, Londona mərmi hücumları təşkil edərək binaları yıxmadılarmı; qadınları, uşaqları, günahsız vətəndaşları öldürmədilərmi? Almanlar minlərlə əsiri öldürmədimi? Yenə o döyüşün əsnasında müttəfiqlər minlərlə bombardman təyyarəsini Almanların müxtəlif şəhərlərini yıxmaq üçün istifadə etmədimi? Amerika, Yaponiyanın şəhərlərinə atom bombası atmadımı? Mərmilər, atom və hidrogen bombaları kimi müasir kütləvi qırğın silahlarının icadından sonra əgər üçüncü bir dünya döyüşü çıxar da döyüşə qatılan dövlətlər bu silahlara baş vursalar, dünyanın nə dağıtmalar, ağrılar, iztirablar yaşayacağını yalnız Allah bilər. Uca Allah, insanlara doğru yolu göstərsin, onları sıratı müstakime çatdırsın." (Götürmə burada sona çatdı.)

* * *