Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Mecma-ul Bəyan təfsirində "genişliyi göylər ilə yer üzü arası qədər olan cənnət" ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq belə deyilir: Peyğəmbərimizə bu sual soruşuldu: "Cənnətin genişliyi göylərlə yeriyi arası qədər olduğuna görə cəhənnəm harada iştirak edəcək?" Peyğəmbərimiz bu suala; "Subhanallah! Gündüz gəldiyində gecə hara gedir?" deyə cavab verdi." (c. 2, s. 504)

Mən deyərəm ki: Sunu idi, et-Dürr-ül Mensur təfsirində bu rəvayəti Tenuhiyə söykən/dözərək nəql edir. Tenuhi bu rəvayətdə, Roma kralı Herakliyusdan Peyğəmbərimizə gətirdiyi bir məktubda bu problemin soruşulduğunu və Peyğəmbərimizin bu suala bu cavabı verdiyini bildirir. Yenə Sunu idinin başqa bir kanaldan Əbu Hureyredən nəql etdiyi bir rəvayətə görə, adamın biri Peyğəmbərimizə bu sualı soruşdu, o da yuxarıdakı cavabı verdi. (c. 2, s. 504)

Peyğəmbərimizin bu cavabıyla əlaqədar olaraq edilən "Peyğəmbərimiz, cəhənnəmin uca Allahın məlumatı daxilində olduğunu nəzərdə tutmuşdur. Eynilə gündüz gəldiyində gecənin Allahın məlumatı daxilində olması kimi." şəklindəki şərhə gəlincə; əgər bu şərh et, cəhənnəmin uca Al-lahın məlumatı xaricində olmadığı nəzərdə tutulmuşsa, açıqdır ki bu, soruşulan suala cavab ola bilməz. Çünki sual, uca Allahın cəhənnəm haqqındakı məlumatı ilə deyil, cəhənnəmin yeri ilə əlaqədardır. Yox, əgər bu şərh et göylər ilə yer/yeyər xaricində başqa bir yerin ola biləcəyi və cəhənnəmin orada yer/yeyər ala biləcəyi nəzərdə tutulmuşsa, o zaman da, belə bir fərziyyənin öz özündə qeyri-mümkün olmamasıyla birlikdə, cənnət və cəhənnəmin gündüz və gecə ilə müqayisə edilməsi yerində olmaz. Çünki gecə gəldiyində gündüz göylər ilə yerin sərhədləri xaricinə çıxmır. Bu səbəbdən bu şərh təmin edici deyil.

Elə sanıram ki, bu rəvayət başqa bir məna daşıyır. Belə ki: Hərçənd Quran və sünnədən aydın olduğu qədəriylə axirət, cənnəti və cəhənnəmi ilə dünyanı, dünyanın həzzlərini və ağrılarını xatırladar; axirətə çatan insan da dünyadakı insanın eynisidir; lakin axirətə suveren olan nizam dünyaya suveren olan nizamdan başqadır. Axirət, əbədilik və sonsuzluq yurdu, dünya isə keçicilik və fanilik yurdudur. Bundan ötəri, insan cənnətdə yer/yeyər, ehtiva et, cütləşər, müxtəlif nemətlərdən faydalanar; lakin bu hərəkətlərin dünyadakı nəticələrinə məruz qalmaz. Eyni şəkildə insan cəhənnəm atəşində yanar; cəhənnəmdəki yeməsindən, içməsindən, sığınmasından və yoldaşından ötəri müxtəlif ağrılar və müsibətlər çəkər; lakin bu ağrıların və müsibətlərin dünyadakı nəticələri ilə qarşılaşmaz. Axirətdə əbədi bir ömür yaşar; lakin bu əbədi ömür, yaşlanma, qocalma, ərimə kimi əlamətləri göstərməz. Hər şeydə vəziyyət belə olar. Bunun tək səbəbi budur: Bu inkişaflar və dəyişmələr dünya nizamının gərəklərindəndir. Bunlar dünya nizamı ilə axirət nizamını əhatə edən ortaq bir nizamın gərəkləri deyil. Çünki dünya, sıxılmışlıq və maneə törətmə yurdudur. Axirət isə deyil.

Bunun bir nümunəs(n)i budur: Olub bitən hadisələrə bağlı müşahidələrimizdən əldə etdiyimiz təəssüratlar, ikinci dəfə başqa bir hadisəs(n)i müşahidə etdiyimizdə itir. Bu günün və dünənin hadisələri kimi. Gecə ilə gündüz və başqa inkişaflar kimi. Lakin uca Allaha gəlincə, bizim ilk dəfə müşahidə edib də ikinci səfərdə itirdiyimiz təəssürat ilə daha sonra al/götürdüyümüz təəssürat ONDA itmir. Uca Allah baxımından bu ikisi arasında sıxılmışlıq və maneə törətmə söz mövzusu deyil. Məsələn; gecə ilə gündüz və bunlara yoldaşlıq edən hadisələr, maddə və hərəkət nizamı içində sıxılmışlıq doğuran və bir-birini maneə törədən şeylərdir. Lakin bu hadisələrin eynisi, başqa bir nizam içində sıxılmışlıq və maneə törətmə meydana gətirməyə bilər. Uca Allahın bu ayəsindən bu nəticə çıxarıla bilər: "Görmədinmi Rəbbin necə kölgəni uzatdı? Əgər diləsəydi, onu durğun edərdi. Sonra biz günəşi, ona dəlil etdik. Sonra onu (uzanan kölgəni) özümüzə doğru yavaş yavaş çəkdik (qısaltdıq)." (Furqan, 45-46)

Bu vəziyyət, bir-birini maneə törədən gecə ilə gündüz kimi hadisələrdə mümkün olunca, göylər ilə yer üzü üçün də etibarlı ola bilər. Yəni göylər ilə yer üzü genişliyi qədər bir şeyi içinə al/götürdükdən sonra onun qədər genişlikdə olan bir başqa şeyi də içinə ala bilər. Məsələn, cənnətlə cəhənnəm kimi. Hədislərdə bunun bənzərlərinə rast gəlmək mümkündür. Məsələn hədislərdə məzarın ya cənnət bağçalarından bir bağça və ya cəhənnəm çuxurlarından bir çuxur olduğu[1] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> və ya möminin məzarının, gözünün görə biləcəyi qədər genişleyeceği[2] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> zikr edilmişdir.

Peyğəmbərimizin "Subhanallah! Gündüz gəldiyində gecə hara gedir?" şəklindəki cavabı bu əsasın işığında şərh olunmalıdır. Çünki çox açıqdır ki, əgər bu cavablandır, "Uca Allah gündüzü şüura gecə məlumatından gizli qalmaz" kimi bir məna nəzərdə tutulmuş olsa, bunun sual ilə əlaqəsi olmaz. Yenə əgər bu cavabın məqsədi, "Gündüz gəlməsi halında yenə gecə ortada qalar" şəklində aydın olacaq olsa, sualı soruşan adam ona belə etiraz edər: "Əgər gecə ilə gündüz yer üzünün müəyyən bir yerində ələ alınsa, orada gündüz olunca gecə yox olar, gecə olunca da gündüz yox olar. Əgər gecə ilə gündüz öz özləri baxımından göz önünə alınsalar, gecə əslində günəşin dünyanı işıqlandırmasından doğan regional bir kölgədir. Günəş işığı gündəlik hərəkət nəticəsində yer kürəsinin ətrafında dönər. Gecə ilə gündüz bir-birini yox etmədən yer/yeyər ətrafında davamlı hərəkət edərlər."

Bu rəvayətin, rəvayətlər arasında bənzərləri vardır. Necə ki "Allah murdarları təmizlərdən ayırsın..." (Ənfal, 37) ayəsinin şərhi ilə əlaqədar olaraq Peyğəmbərimiz; "Günəş batdığı zaman yer üzünə yayılan bu şüalar hara gedir?..." demişdir. İrəlidə bunu araşdıracağıq.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, "hirslərini məğlub et/yeyilərlər və insanların qüsurlarını bağışlayarlar..." ayəsinin təfsiri haqqında Beyhakinin bu rəvayəti nəql etdiyi yazılır: "Hüseyn oğulu Əlinin (İmam Zeynül-abidin) bir nökəri namaza hazırlanması üçün Həzrətin əlinə su tökürdü. Bu sırada testi nökərin əlindən düşərək Həzrətin yüzünü yaraladı. Həzrət başını qaldırıb nökərə baxınca, qadın; 'Allah 'hirslərini məğlub et/yeyilərlər' deyir.' dedi. Hz. Zeynülabidin; 'Hirsmi məğlub et/yeyildim.' qarşılığını verdi. Nökər; 'Allah 'insanların qüsurlarını bağışlayarlar' deyir.' dedi. Həzrət; 'Allah səni bağışlasın.' cavabını verdi. Nökər; 'Allah 'Allah yaxşı işlər edənləri sevər.' deyir.' dedi. Bunun üzərinə Hz. Zeynülabidin; 'Səni azat etdim; artıq sən azadsan.' dedi." (c. 2, s. 73)