Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Ey möminlər! Faizi qat qat artırılmış olaraq yeməyin..." (130, 131 və 132. ayələr) "Yemək" hərəkətinin istifadə edilib də "al/götürmək" hərəkətinin nəzərdə tutulmasının səbəbini daha əvvəl açıqladıq. "Qat qat artırılmış olaraq" deyimi faizin basqın xüsusiyyətinə işarə edir. Çünki faiz təbii olaraq davamlı dözər və başqalarının malını əridib faizə verilən ana mala qatmaq surətiylə faiz mövzusu mal qat qat artar.

"Kafirlər üçün hazırlanmış olan cəhənnəm atəşindən çəkinin." Bu ayə, faiz yeyənlərin kafir olduqlarına işarə edir. Necə ki Bəqərə Surəsinin faizlə əlaqədar ayələrində bu gerçəyə barmaq basılmışdı. O ayələrin birində "Allah, inkarçı və günahkar kəsləri sevməz." (Bəqərə, 276) buyurulmuşdur.

"Rəbbinizin bağışlamasına və genişliyi göylər ilə yer üzü arası qədər olan cənnətə qaçışın." Ayənin orijinalında keçən "sariu" sözünün kökü olan "musaraa" sözü, sürət nisbətini artırmaq mənasını verər. Bu davranış yaxşılıqlarda təriflənən, pisliklərdə qınanan bir hərəkətdir.

Quranda bağışlama ilə cənnət əksəriyyətlə bir yerdə xatırlanar. Bunun tək səbəbi budur: Çünki cənnət təmizlik yurdu olduğu üçün, günah və cinayət/günah pislikləri oraya girməz; bu pislikləri üzərində daşıyanlar da bağışlama sayəsində təmizlənmədikcə oraya girə bilməzlər.

Bu ayədə iştirak edən bağışlama və cənnət, arxadan gələn iki ayədəki iki şeyə qarşılıqdır. Bağışlama, "onlar, çirkin bir iş (zina) etdiklərində..." ifadəsinə qarşılıq olarkən cənnət də, "Onlar, bolluqda da, darlıqda da (Allah üçün) mal xərcləyərlər..." ifadəsinin qarşılığı olmaqdadır.

"Genişliyi göylər ilə yer üzü arası qədər olan cənnət" ifadəsinə gəlincə, burada "'arz=en" genişlik mənasındadır və bu məşhur bir istifadədir. Bu ifadə, cənnətin genişliyinin son sərhədinə çatdığını və ya insan xəyalinin çərçivəsini aşdığını ifadə edən bir kinayədir. Bu ifadənin başqa bir mənas(n)ı daha vardır ki, ona az sonra ayələri hədislərin işığında araşdırarkən toxunacağıq.

"Ora (günahlardan) çəkinənlər üçün hazırlanmışdır." Bu ifadə, daha sonrakı ayələrdə iştirak edən təqva sahiblərinin xüsusiyyətlərini saymağa istiqamətli bir hazırlıq, bir giriş adım/addımı kimidir. Çünki məqsəd, möminlərin bu nöqtədəki, yəni bu ayələrin endiyi sıradakı vəziyyətləri ilə əlaqəli olan xüsusiyyətləri açıqlamaqdır. Bilindiyi kimi bu ayələr, Uhud Döyüşündən sonra enmişdir və o sırada onlar zəiflik, zəiflik və itaətsizlik kimi davranışlarda ol/tapılmışlar idi. Lakin onlar, gələcəkdə Uhud bənzəri başqa döyüşlərlə, bənzər hadisələrlə qarşı-qarşıya qalmağa namizəd idilər və buna görə birliyə, görüş ortaqlığına, uyğunlaşmağa ehtiyacları vardı.

"Onlar, bolluqda da, darlıqda da (Allah üçün) mal xərcləyərlər..." Ayədə keçən "sərərə" və "darra" sözləri, insanı sevindirən və üzən vəziyyətlər və ya asanlıq və çətinlik mənalarını verər. "Qazamın" sözünün kökü olan "kezm" sözü isə əslində, dolan tuluğun başını bağlamaq mənasını verərkən daha sonra istiare yolu ilə hüzn və hirs dolu insanın vəziyyətini ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir. "Gayz (of-ke)" xoşlanmadığı çox şeyi görən insan təbiətinin qabarıb daşması deməkdir. Bunun tərsinə "qəzəb" sözü, intiqam alma və cəzalandırma iradəsi mənasını verər. Buna görə "Allah qəzəb etdi" deyilir; amma "Allah gayza gəldi, hirsləndi" deyilməz.

"Allah, yaxşı işlər edənləri sevər." ifadəsi, Allahın zikr etdiyi xüsusiyyətlərin onları təyin etdiyinə işarədir. Bu ifadə, yaxşı işlər edənləri, insanlar baxımından, onlara yaxşılıq etməklə təyin edir. Amma Allah baxımından onları bu ayə təyin edir: "(Bu kitab) Yaxşı işlər edənlərə bir müjdədir. "Rəbbimiz Allahdır." deyib, sonra (bu sözdə) stabillik göstərənlər üçün heç bir qorxu yoxdur və onlar heç kədərlənməyəcəklər." (Əhqaf, 12-13) Əslində bu ayələrdə zikr edilən "yaxşı işlər" "Onlar, bolluqda da, darlıqda da (Allah üçün) mal xərcləyərlər" ifadəsində keçən yaxşı işlərin əsli və kökü xüsusiyyətindədir. Çünki infak və bənzəri yaxşılıqlar Allah rizası üçün olmadıqları təqdirdə, Allah qatında heç bir dəyər daşımazlar. Necə ki daha əvvəl araşdırdığımız "Onların bu dünya həyatındakı xərcləmələri... qovurucu soyuqluqdakı bir küləyə bənzər..." (Al/götürü İmran, 117) ayəs(n)i ilə bu mövzudakı digər ayələr bu gerçəyi vurğulamaqdadırlar.

Uca Allahın bu sözü bu söylədiklərimizin dəlilidir: "Uğrumuzda cihad edənləri qətiliklə bizə çatdıran yollara çatdırarıq. Heç şübhəsiz Allah, yaxşı işlər edənlərlə bərabərdir." (Ənkəbut, 69) Buradakı cihad, cəhd göstərmək, güc xərcləmək deməkdir. Bu da, ancaq nəfsin arzularına, insan təbiətinin gərəklərinə etiraz etməklə olar. Bu isə, ancaq insanların könülündə bəzi qanunlara istiqamətli imanın varlığı halında olar. Bu qanunlar lazımınca davranılması və bu yolda stabillik edilməsi lazımdır. Bu stabilliyin göstərilə bilməsi üçün insan təbiətinin xoşlandığı, insan nəfsinin arzu etdiyi şeylərə qarşı müqavimət göstərmək şərtdir. Bu müqavimətin söz və inanc planındakı gərəyi, o insanların "Rəbbimiz Allahdır." demələri və bu istiqamətdən çaşmamalarıdır. Bu müqavimətin əməl və tətbiq planındakı gərəyi də, bir-birləri ilə və digər insanlarla yaxşı dolanaraq və infak edərək bu sözü tətbiqdə dəstək olmaqdır. Bu izah etdiklərimizdən çıxan nəticə budur: Yaxşılıq, Allaha imanda stabillik baxımından əməlləri yaxşı şəkildə etməkdir.