Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Gördüyünüz kimi bu ayələr, "Ey möminlər..." ifadəsi ilə başlayan bir əvvəlki ayələrin tamamlayıcısı xüsusiyyətindədir. Necə ki bir əvvəlki ayələr qrupu, əmrləri və qadağanları ilə bu ayələrə keçiş və hazırlıq xüsusiyyəti daşıyır. Bu ayələr isə əmrləri, qadağanları, tərifləri və tənqidləri ilə məqsədin özünü əhatə edir.

"Əsla/çəkin boşalmayın, kədərə qapılmayın. Əgər mömin sinizsə, üstün olan sizsiniz." Ayədə keçən "vehn" sözü, Ragıp el-İsfahaninin şərhinə görə, yaradılış tərəfindən və ya əxlaq tərəfindən zəiflik də-mektir. Burada bu keçəlimdən nəzərdə tutulan məna, Müsəlmanların dinlərinin gərəklərini yerinə yetirmək və bu dinin düşmənləri ilə döyüşmək mövzusunda cəhd və qayğı baxımından zəiflik göstərmələridir. Yenə ayədə keçən "hüzn" sözü, sevincin tərsi bir məna daşıyar. İnsan sahib olduğu və ya sahib olduğunu sandığı və sevdiyi bir şeyi itirməklə bu duyğuya, yəni hüznə qapılar.

"Əgər mömin sinizsə, üstün olan sizsiniz. Əgər siz (Uhudda) yara aldınızsa, onlar da bənzəri bir yara almışlar." Bu ifadələr bunu sübut edir: Möminlərin boşalmalarının və kədərə qapılmalarının səbəbi, yara almaları və müşriklərin özlərinə qarşı üstün gəlmələrini görmələridir. Hərçənd müşriklər möminləri tam mənas(n)ı ilə məğlub et/yeyilə bilmədilər, onlara qarşı qəti bir zəfər qazanmadılar və döyüş möminlərin tam bir məğlubiyyəti ilə nəticələnmədi. Lakin möminlər son dərəcə ağır və acı/ağrılı bir yara aldılar. Bu ağır yara, irəli gələnlərindən və igid əsgərlərindən çatmış adamın şəhid olması və bu müvəffəqiyyətsizliyə öz bölgələrində uğramaları idi. İşdə boşalmalarının və xəyal qırıqlığına uğramalarının səbəbi bu idi. "Üstün olan sizsiniz" ifadəsinin səbəb olaraq zikr edilməsi bunu göstərir ki, burada boşalma və kədərə qapılmağa istiqamətli qadağan etmə, farazi və ya gözlənilən bir boşalma və kədərə deyil, həqiqətən reallaşmış olan bir boşalma və hüznə istiqamətlidir.

Ayədəki "üstün olan sizsiniz" ifadəsi, heç bir qeydlə məhdudlaşdırılmamaqla birlikdə mömin olma şərtinə bağlanmışdır. Buna görə ayədən əldə edilən məna budur: Əgər sizdə iman varsa əzminizdə boşalmanız, düşməninizə qarşı zəfəri qaçırmanıza, onları məğlub et/yeyilə bilməmiş olmanıza kədərlənməniz sizə yaraşmaz. Çünki iman, fəthin və zəfərin dayağı olan təqva və səbirdən əsla ayrılmadığı üçün, qətiliklə üstünlüyü özü ilə gətirər. Al/götürdüyünüz yaraya gəlincə, bu hadisə yalnız sizin başınıza gəlmiş deyil. Tərsinə, müşriklərin başına da bənzəri gəlmişdir. Buna görə onlar heç bir mövzuda sizi geridə buraxmış deyildirlər ki, bu vəziyyət boşalmanıza və kədərlənmənizə gətirib çıxarmış olsun.

Ayədəki xitab möminlərə istiqamətli olduğu halda onların üstün gəlmələrinin mömin olma şərtinə bağlanmasının səbəbinə gəlincə, Müsəlman camaat hər nə qədər imandan məhrum deyil ididirsə də, bu imanın tələb etdiyi təqva və səbir kimi sifətlərə uyğun davranmamışlar idi. Əks halda iman təsirini göstərərdi.

Bu vəziyyət, aralarında həm gerçək möminlərin, həm zəif imanlıların və həm də xəstə ürəklilərin ol/tapıldığı, iman baxımından bir-birindən fərqli səviyyədə fərdlərdən meydana gəlmiş hər cəmiyyət üçün söz mövzusudur. Bu vəziyyətdə bu cür sözlər, o cəmiyyətin gerçək möminləri üçün təşviq, zəif imanlıları üçün öyüd, xəstə ürəkliləri üçün danlama və paylama olar.

"Əgər siz (Uhudda) yara aldınızsa, onlar da bənzəri bir yara almışlar..." Ayədə keçən "karh" sözü, Ragıp el-İsfaha-ninin şərhinə görə, bədən xaricindən isabət edən bir şeyin gətirib çıxardığı yara izi mənasını verər. "Kurh" isə sızanaq, çiban kimi bədən içindən qaynaqlanan bir yara izi deməkdir. Bu söz, Müsəlman camaatın U-hud Döyüşündə al/götürdüyü zərbəni kinayə yolu ilə ifadə edir. İfadə, Müsəlman camaatı düşmənindən yara alan bir tək fərd kimi fərz edir. Söz mövzusu yara, onların öldürülənlərinin öldürülmələri, yaralılarının yaralanmaları və eşiyinə gəldikləri zəfərin və qalibiyyətin əllərindən qaçmasıdır.

"Əgər siz (Uhudda) yara aldınızsa..." cümləsi ilə arxasından gələn; "Bir də (beləcə)... kafirləri yox etmək istər." ifadəsinə qədər davam edən eyni üslublu cümlələr, daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi, "Əsla/çəkin boşalmayın, kədərə qapılmayın." ifadəsinin səbəbi xüsusiyyətindədir. Necə ki "üstün olan sizsiniz." ifadəsi də başqa bir səbəbdir.

Bu iki növ səbəb arasındakı fərq budur: İlk səbəb, yəni "üstün olan sizsiniz" ifadəsi, Müsəlmanların düşüncə səhvinə düşdüklərini vurğulama yolu ilə göstərilən bir səbəbdir. Çünki Müsəlmanlar müşriklərin özlərindən üstün olduqlarını sandıqları üçün boşaldılar və üzün idiyə qapıldılar. Allah da, "Əgər mömin sinizsə üstünlük səbəbi müşriklərin deyil, sizinlə bərabərdir." deyərək möminlərin səhv düşündüklərini vurğulamışdır. Necə ki uca Allah başqa bir ayədə belə buyurur: "Möminlərə kömək etmək, üzərimizə bir borcdur." (Rum, 47)

İkinci səbəb isə, iki qrupun -möminlər ilə müşriklərin- vəziyyətlərini və ya eyni təməl qanuna söykənən hökmü və ümumi məsləhətləri izah etmə yolu ilə göstərilən səbəbdir. Bu təməl qanun, günlərin insanlar arasında dolaşdırılması yolundakı etibarlı ilahi ənənədir.

"Biz bu günləri insanlar arasında dolaşdırarıq." Ayədə keçən "yəvm" sözü, hadisələrin meydana gəlməsi üçün lazımlı olan, etina edilər miqdardakı zaman deməkdir. Bu miqdar hadisələrin dəyişməsinə görə dəyişər. Bu söz geniş şəkildə Günəşin doğulması ilə batması arasında keçən zaman üçün istifadə edilər. Yenə bu söz, zərf ilə mazruf arasındakı əlaqəyə söykən/dözülərək, bəzən suverenlik, səltənət və üstünlük qurma mənasında da istifadə edilər. Bu mənada, "filan camaatın günü, filan oğullarının günü" deyilir. Belə deməklə onların başqalarından qabaqda olmaları, başqalarına suveren olmaları nəzərdə tutular. Eyni söz, bəzən bu cür hadisələrin içində meydana gəldikləri zamanın özü üçün də istifadə edilər. Ayədəki "günlər" ilə bu məna nəzərdə tutulur.

Ayənin orijinalında keçən "nüdavilu" sözünün kökü olanmı-davele" sözü, bir şeyin əldən ələ gəzməsi deməkdir. Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: İlahi ənənə, əhəmiyyətli günlərin insanlar arasında gəzməsi qanununa görə cərəyan edər. Bu günlər bir cəmiyyətin təkəlinə verilib də başqa bir cəmiyyət onlardan məhrum buraxılmaz. Bunun səbəbi, bu ənənəyə bağlı ümumi məsləhətlərdir. Sizin zehinləriniz bu mənfəətlərin yalnız bir qisimini qavraya bilər, hamısını qavraya bilməz.