Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü? Bunlar bütə və tağuta inanırlar." "Cibt" və "cibs" sözləri "xeyr ehtiva etməyən hər cür şey" deməkdir. Başqa bir görüşə görə "insanların Allah xaricində tapındıqları şeylər" mənasını verər. Yenə ayədə iştirak edən "tağut" sözü əslində "tuğyan=azgınlık" kimi bir məsdərdir və adı fail (=etken ad) olaraq istifadə edilər. Bir görüşə görə də "Allahdan başqa tapınılan şeylər" deməkdir.

Bu ayə, yaşanmış bir hadisəyə toxunur. Hadisə budur: Əhli Kitaba mənsub bəzi kəslər, müşriklərin yolunun möminlərin yolundan daha doğru olduğu formasında kafirlərin lehinə və möminlərin əleyhinə görüş bildirdilər. Halbuki möminlərin yanında yalnız Əhli Kitabın kitablarını təsdiqləyici olaraq endirilən Qurandakı tövhid dini varkən, müşriklərin yanında yalnız cibte (=hayır ehtiva etməyən şeyə yaxud bütə) və tağuta inanmaq vardı. Əhli Kitab mənsublarının verdikləri bu hökm, müşriklərin inanclarında haqlılıq payı olduğu yolunda bir təsdiqləmə xüsusiyyətindədir. Bu inanc da cibte və tağuta tapınmaqdan başqa bir şey deyil. Buna görə uca Allah bu inanc pozğunluğunu onlara nisbət etdikdən sonra, "İşdə onlar Allahın lənətlədiyi kəslərdir." deyə buyuraraq onları lənətləyir.

Bu söylədiyimiz, ayənin eniş səbəbinə bağlı rəvayəti təsdiq edir. O rəvayətə görə Məkkəli müşriklər bəzi kitab əhli mənsublarından dinləri mövzusunda özləri ilə möminlər arasında hakimlik etmələrini istədilər və onlar da möminlərin əleyhində hökm verdilər. Bu rəvayətə az irəlidə yer verəcəyik.

Ayədə Əhli Kitabın kitabdan pay sahibi kəslər olaraq tanıdılmalarının səbəbi, özlərinə yönəldilən qınamanın və pisləmənin daha təsirli olması üçündür. Çünki içində cibtin və tağutun mahiyyəti izah edilmiş bir kitabı bilən kəslərin, cibte və tağuta inanmaları daha iyrənc və daha çirkin bir işdir.

"Yoxsa onların mülkdən bir nəsiblərimi var?" Ayədə keçən "nakir" sözü "quşun dənləyərək yerdən qaldırdığı kiçik şey" deməkdir. Bir az əvvəl, "Onlara et payı qədər belə zülm edilməz." ayəs(n)i açıqlanarkən bu sözün başqa bir mənasına toxunulmuşdu.

Təfsirçilər bu ayənin orijinalında keçən "əm lehim..." ifadəsinin başındakı "əm" ədatının "munkatıa=önceki cümlədən qopuq olduğunu (və "bel" ədatı yəni 'əksinə, yoxsa' mənasını verdiyini) söyləmişlər. Buna görə ayənin mənas(n)ı, "Əksinə, görəsən onların mülkdən bir nəsiblərimi var?' şəklində olar. İfadədəki sual (=soru), inkarıdır yəni, ifadəni mənfi cümlə halına gətirər. Bu səbəbdən ifadə, "Əksinə, onların mülkdən bir nəsibləri yoxdur." deməkdir.

Bəzi təfsirçilər isə, "əm" sözcüyünün "muttasıla=bitişik, əvvəlki cümlə ilə əlaqəli" (və "yoxsa" mənasında) olmasını caiz görmüş və ifadənin təqdiri bucaqlımından sonrakı mənasının "Onlarmı peyğəmbərliyə daha layiqdirlər, yoxsa mülkdən bir nəsiblərimi var?" şəklində olduğunu söyləmişlər. Tək bəziləri bu görüşə qarşı çıxaraq, bunun doğru olmadığını müdafiə etmiş və belə demişlər: "Sual (=soru) üçün istifadə edilən hemzenin hazfedilmesi ancaq şeir zərurətində caizdir. [Yəni, şair ancaq şeirindəki vəzni qorumaq məqsədiylə hemzeyi təyin edər, hazf edər.] Quranda isə belə bir zərurət söz mövzusu deyil."

Amma aydın olan, "əm" sözcüyü burada "muttasıla"dır və mahzuf olan qəşəng də, "Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü?..." ayəsinin dəlalət etdiyi mənadır. Bu səbəblə ifadənin mənas(n)ı belədir: "Onlar hər istədikləri hökmü verə bilərlərmi, yoxsa onların mülkdən bir paylarımı var, yoxsa insanlarımı qısqanırlar?" Belə olunca qəşənglər yerlərini tapar, sıraya girərlər və cümlələr arasında da qopuqluq olmaz.

Ayədə haqqında danışılan "mülk"dən məqsəd, maddi və mənəvi sahələrdəki hakimiyyət və suverenlikdir. Buna görə bu termin; peyğəmbərliyi (peyğəmbərliyi), vəlayəti, hidayəti, kölə sahibliyini, sərvətə malik olmağı və bunlara bənzər digər mənaları birlikdə əhatə edər. Bu terminin bu məna zənginliyinə sahib olduğunu, əvvəlindəki və davamındakı cümlələrdən anlayırıq. Daha əvvəlki ayədə onların möminlər əleyhində hökm vermə səlahiyyətinə sahib olduqlarını iddia etdikləri eyham edilmişdi ki, bu mənəvi fəzilətlərə malik olmanın göstəricilərindəndir. Ayənin davamı olan "Elə olsaydı, insanlara bir nüvə qırıntısı belə verməzdilər." ifadəsi isə, maddiyyətə və maddiyyəti də əhatə edən varlıqlara malik olmağa dəlalət edər. Buna görə bu ayə həm maddiyyət, həm də mənəviyyat sahələrindəki hakimiyyəti birlikdə ifadə edir.

Bu səbəbdən ayə bunun kimi bir anlama dönükdür: "Yoxsa onlar Allah tərəfindən Peyğəmbərə bağışlanan peyğəmbərlik, vəlayət və reh-berlik kimi imtiyazları əhatə edən mülkdə pay sahibidirlərmi? Əgər belə bir imtiyaza sahib olsadılar, insanlara hesaba alınmayacaq qədər az bir şey belə verməzdilər. Çünki bunlar xəsis və pis ürəklidirlər." Buna görə bu ayə ilə aşağıdakı ayə arasında məzmun yaxınlığı vardır: "Də ki: Rəbbimin rəhmət xəzinələrinə əgər siz sahib olsaydınız, xərclənər qorxusuyla qısdıqca qısardınız." (İsra, 100)