Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Aralarında ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız, o halda (tək) biriylə (evlənin)." Bu ifadənin mənas(n)ı, bir qadın ilə evlənin, daha çoxuna cəhd etməyin deməkdir. Uca Allah tək qadınla evlənməyi, ədaləti təmin edə bilməmə məlumatına deyil, qorxusuna bağlayır. Çünki nəfsin qışqırtma və aldatmasının açıqca təsirli olduğu bu cür mövzularda əksəriyyətlə qəti məlumat əldə edilməz. O zaman gözlənilən fayda təmin edilə bilməz.

"və ya sahib olduğunuz ilə kifayətlənin." Bu ifadə ilə, nökərlər nəzərdə tutulur. Yəni bərabər/yoldaşları arasında ədalətli davrana bilməyəcəyindən çəkinən kimsə, tək bir bərabər/yoldaşla evlənməlidir. Əgər daha çoxunu istəsə, nökərlərə yönəlməlidir. Çünki kişilər üçün nökərlərlə yatmaqla əlaqədar, bərabərliyi güdmə qaydas(n)ı qon/qoyulmamışdır. Buradan bu xüsus ortaya çıxır ki ayənin məqsədi, nökərlərə zülm və haqsızlıq etməyi caiz sayaraq onlara yönəlməyi təşviq etmək deyil. Çünki Allah zalımları sevməz və əsla qullarına zülm etməz. Lakin onlar haqqında yatma barəsində bərabərliyi güdmə şərti axtarılmadığı üçün onlarda ədaləti tətbiq etmək daha asandır. Bu incəlik üzündən, "sahib olduğunuz" ifadəsinin zikr edilməsi ilə, nökər olaraq onları al/götürməklə kifayətlənmək və nökər olaraq onlarla birləşmək nəzərdə tutulmuşdur. Yoxsa dörd dənəsi və ya daha çoxuyla/çox evlənmək nəzərdə tutulmamışdır. Çünki onları evləndirmə mövzusuna bu surənin iyirmi beşinci ayəsində toxunulacaq: "İçinizdən inanmış azad qadınlarla evlənməyə (maliyyə baxımdan) gücü çatmayan kimsə, (siz Müsəlmanların) sahib olduğunuz inanmış nökərlərinizdən evlənsin..."

"Ədalətdən ayrılmamanız üçün ən uyğun olan, budur." Ayənin orijinalında keçən "teulu" sözünün kökü olan "avl" meyl etmək, sapmaq deməkdir. Yəni bu yol, qanuniləşdirilmiş şəkliylə ədalətdən sapıb onlara haqsızlıq etməmənizin ən kəsə yoludur. Kimiləri buradakı "avl" sözünün yük və ağırlıq mənasını verdiyini söyləyirlər ki, bu məna ayəyə həm söz, həm məzmun baxımından xaricidir. Şəri hökmün hikmətini ehtiva edən bu cümlənin ayədə iştirak etməsi, nikah hökmlərini qoymada ədalət, düzgünlükdən sapmama və haqqları tapdalamama əsasına söykən/dözüldüyünü göstərən bir dəlildir.

"Qadınların mehirlerini (Allah tərəfindən) bir hədiyyə olaraq verin." Ayənin orijinalında keçən "sadukat" və eyni şəkildə "sadeka" və "sadak" sözləri, mehir deməkdir. "Nihlet" sözü isə, əvəz qarşılığı olmayan hədiyyə deməkdir. Ayədəki "sadukat" sözünün 'hunne=kadınların' əvəzliyinə izafə edilməsi [və "mehirlerini" deyilməsi] buna dəlildir: Mehir vermənin lazımlılığına dair hökm vermək, xalq arasındakı evlilik ənənəsinə söykən/dözər. Bu ənənəyə görə, evlənərkən qadınlara müəyyən bir malı və ya dəyəri olan bir şeyi mehir olaraq ayırmaq lazımdır. Bu mehir sanki satın alınan bir malın qarşılığı kimidir. Çünki, xalq arasında evlənmək istəyən kişinin qadına talib olması ədəd/adətdir. Bu mövzu irəlidəki elmi araşdırma hissəsində ələ alınacaq. Kişi qadını istər. Eynilə bir müştərinin əşya al/götürməsi üçün əvəziylə satıcıya getməsi kimi. Hər nədirsə. Bu ayə xalq arasındakı bu ənənəs(n)i təsdiqləyir.

Hər halda qadının razılığı ilə belə olsa kişinin mehir üzərində əsla qənaətdə ol/tapıla bilməyəcəyi vəhmi vardır ki, bu cümlənin dərhal arxasından "Lakin onlar könül xoşluğu ilə onun bir qisimini sizə bağışlayarlarsa, onu nuşla yeyin." buyurulmuşdur. Bu vaxt mihrin bir hissəsini yeyə bilmənin könüllü olaraq bağışlama şərtinə bağlanması, hökmün əslini ehtiva edən cümləni təkid etdiyi kimi bu hökmün (yeyin) təklifi [lazımlılığı ifadə edən] bir hökm deyil, vəzi bir hökm olduğunu da göstərir.

Ayədəki "henien" sözünün kökü olan "hena'" sözü, asan həzm etmə və bünyənin qəbul etməsi mənasını daşıyar və yeməklər üçün istifadə edilər. Bir də buna bənzər və 'reyy' kökündən törəmiş 'meriy' sözü vardır. 'Heniy' sözü necə yeməklər üçün istifadə edilirsə 'meriy' sözü də içkilər üçün istifadə edilər. Tək 'hena' sözü həm yeməklər həm də içkilər üçün birlikdə istifadə edilə bilər. Lakin 'henien, merien' deyilincə 'henien' yeməklərə, 'merien' də içkilərə məxsus olar.