Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Allahın sizin üçün dolanışıq qaynağı və yaşayış vəsiləsi etdiyi mallarınızı beyinsiz (yetimlərə) verməyin..." Ayənin əsl mətnində keçən "sufeha" sözünün kökü olan "sefeh" sözü, ağıl yüngüllüyü deməkdir. Elə sanıram ki əsl mənas(n)ı, yüngül olması normal olmayan şeylərin yüngüllüyüdür. Buna nümunə olaraq "əz-zimam-us sefih=sefih düzümün" yəni çox dalğalanan düzümün deyimi vardır. Ayrıca pis toxunmuş mənasını vermək üzrə "sevbin sefih=sefih paltar" deyilir. Lakin sonraları daha çox nəfs yüngüllüyü mənasında istifadə edilmişdir və məqsədlərə görə məna fərqliliyi göstərmişdir. Məsələn dünya işlərində ağırlıqlı fikiri olmayanlara 'səfeh' deyildiyi kimi fasiqlər və dini qaydaları əhəmiyyətsiz hesab edənlərə də "səfeh" deyilmişdir. Buna bənzər ayrı istifadələri də vardır.

Ayənin zahirindən aydın olan budur: Beyinsizlərin əlinə çox mal verilməsi, onlara dolanışıqları üçün tələb etdiyindən çox qaynaq köçürülməsi qadağan edilir. Ancaq bu ayənin vəlilərin rəhbərliyi və qiymətləndirməsi altında olan yetim mallarından danışılan bir məzmunda ələ alınmış olması, buradakı beyinsizlərdən yetim axmaqların nəzərdə tutulduğuna və ayrıca "mallarınız" ifadəsi ilə əslində beyinsizlərin malları nəzərdə tutulduğuna dair təyin edici ipucudur. Bu malın vəlilərə izafə edilməsi bir növ maraq/əlaqə səbəbi ilədir. "O malların gəliriylə onları bəsləyin, geydirin." ifadəsi də bunu göstərər. Ancaq əgər ayənin yetim olmayan digər beyinsizlərin vəziyyətini şərhinə qəti gözlə baxılsa, o halda " beyinsizlər" ifadəsinin yetim olan və olmayan bütün axmaqları əhatəsinə al/götürdüyünü söyləmək lazımdır; amma ilk ehtimal daha güclüdür.

Hər nədirsə, əgər beyinsizlərdən ağılı çatmaz yetimlər nəzərdə tutulduğunu söyləsək, o halda "mallarınız" ifadəsindən "yetimlərin malları" nəzərdə tutulmuş olar. Özlərinə xitab edilən vəlilərə izafə edilmiş olması isə, bu xüsusu vurğulamaq üçündür ki əslində dünyadakı malın və sərvətin bütünü, dünyadakıların hamısına aiddir. Bir qisim malın cəmiyyətdəki bəzi fərdlərə təsis edilməsi və bir başqa malın başqa fərdlərin əlinə verilməsinin səbəbi, mülkiyyətin və mal təsisinin təməl dayağı olan ictimai mənfəətdir. İnsanların bu gerçəyin şüurunda olmaları, bütünü ilə bir cəmiyyət olduqlarını və malların bütünü ilə cəmiyyətlərinə aid olduğunu bilmələri və bu gerçəyi meydana gətirmələri lazımdır. İnsan cəmiyyətindəki hər kəsin dünya malını sürüşərməsi, qoruması, onun axmaqların israfları ilə itməsinə meydan verməməsi, onu uşaqlar və dəlilər kimi mal rəhbərliyini bacara bilməyənlərin rəhbərliyinə buraxmaması hər kəsin vəzifəsidir. Bu ayədəki izafet bu surənin iyirmi beşinci ayəsindəki, yəni "İçinizdən inanmış azad qadınlarla evlənməyə (maliyyə baxımdan) gücü çatmayan kimsə, sahib olduğunuz inanmış nökərlərinizdən evlənsinlər." ayəsindəki izafet kimidir. Bu ayədəki "feteyat=cariyeler" sözündən, evlənmək istəyən kişinin sahib olduğu nökərlərin nəzərdə tutulmadığı bilinməkdədir.

Bu ayə cəmiyyətə istiqamətli bir ümumi hökmü açıqlayır. Bu hökm budur: Cəmiyyət tək bir şəxsiyyətə malikdir. Onun ayaqda dayanmasını təmin edən və dolanışığını təmin edən malın bütünü, ona aiddir. Nəticədə cəmiyyətin bunu idarə etməsi, yaxşı istifadə etməsi, nemalandırması, iqtisadi və balanslı şəkildə ondan dolanışığını təmin etməsi, onu itkinlərdən və sui-istifadələrdən qoruması lazımdır. Bu təməl qanunun detallarından biri budur: Vəlilərin, ağılı çatmazların qarovulunu boynuna götürmələri lazımdır. Buna görə, onlara öz mallarını verib gərəksiz yerlərdə xərclənmələrinə meydan verməmələri, bunun yerinə o malları əllərində tutub yaxşı istifadə etmələri; qazanc, ticarət və hər cür gəlir möhkəmə yolu ilə onu çoxaltmaları, əslinə toxunmadan qarından və nemasından beyinsizlərin xərclərini qarşı-lamaları lazımdır. Beləcə malın yavaş yavaş tükənməsini və ağılı çatmazların yoxsulluğa və pərişanlığa məhkum olmalarını önləmiş olarlar.

Bundan bu xüsus ortaya çıxır ki, "O malların gəliriylə onları bəsləyin, geydirin" ifadəsindən məqsəd, yetimlərin mallarının əsli ilə deyil; neması ilə, qazancı ilə, qarı/qazancı/arvad ilə xərclərinin qarşılanmasıdır. Yoxsa əgər malın əsli olduğu kimi tutular da işlədilməz, bazarda işlədilməz isə günün birində bitər. İşdə ayənin əslində "minha=ondan" sözünün deyil də "fiha=onda" sözünün istifadə edilməsindəki incəlik budur. Təfsir alimi Zemahşeri də bu incəliyə diqqət çəkmişdir.

Bu ayəyə söykən/dözərək iqtisadi yoxlama altına alınanlara bağlı vəliliyin ümumi xüsusiyyətli olduğunu və onların bütün işlərini əhatə etdiyini söyləmək uzaq bir ehtimal deyil. Bu səbəb ilə ki, uca Allah bu cür kəslərin vəziyyətinin laqeydlik edilməsinə razı olmaz. Tərsinə, İslam cəmiyyəti bunların vəziyyətini boynuna götürməlidir. Əgər ortada ata, baba kimi ailədən bir vəli varsa bu məsuliyyəti boynuna götürüb lazım olanları etmək ona düşər. Yoxsa fiqhdə detallarıyla edilən şərhlərə görə İslam hökuməti və ya möminlər bu vəzifəs(n)i boynuna götürməlidirlər.