Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Əgər bunları düşündükdən sonra, "Əgər yetimlər haqqında ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız, o halda... evlənin" ayəsinə dönsən və bu ayənin "Yetimlərin mallarını verin..." ayəsinin arxasından gəldiyini göz önünə al/götürsən, açıqca görərsən ki, bu ayə bir əvvəlki ayədəki qadağan etməyi daha irəli dərəcəyə yüksəltmə məqsədi daşıyır. Bu vəziyyətdə -Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər- ayənin mənas(n)ı şöylə olar: Yetimlər mövzusunda Allahdan qorxun, keyfiyyətsiz mallarınızı onların keyfiyyətli malları ilə dəyişdirməyin və onların mallarını öz mallarınıza qataraq yeməyin. Hətta əgər yetim qızlara ədalətli davrana bilməyəcəyiniz qorxusuna qapılsanız və [bu səbəbdən ötəri] onlarla evlənib evlənmək barəsində könülünüz rahatlamırsa, onları buraxın, könülünüzün rahatlayacağı başqa qadınlarla iki, üç və dörd evlənin.

Buna görə şərt cümləsi yəni "Əgər yetimlər haqqında ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız, o halda könülünüzün rahatladığı (başqa) qadınlardan... evlənin." ifadəsi bu mənanı verir: Əgər ədaləti təmin edə bilməməkdən qorxduğunuz üçün yetim qızlarla könül rahatlığıyla evlənə bilmirsinizsə, onlarla evlənməyin, başqa qadınlarla evlənin. "evlənin" ifadəsi, şərt cümləsinin gerçək cəzası və cavabı mesabesindedir. [Şərt cümləsinin gerçək cavabı, "onlarla evlənməyin" cümləsidir. "evlənin" ifadəsi gerçək cavabın yerində zikr edilmişdir.] "Könülünüzün rahatladığı" ifadəsi evləniləcək qadınların xüsusiyyətini, yəni "başqa qadınlar" ifadəsini istifadə etməni gərəksiz edir.

Ayənin orijinalında "ma tabe lekum" deyilib də "məhrum tabe lekum" deyilməmiş olması, "iki, üç, dörd" ifadəsi ilə açıqlanan qadın sayına istiqamətli bir işarədir. "Əgər ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız" ifadəsinin "yetimlərlə evlənmək barəsində könülünüz rahatlamazsa" yerində istifadə edilməsi, səbəbin musebbeb yerinə qoyulmasının bir nümunəsidir. [Yəni könülünüzün rahatlamamasının səbəbi, onlar haqqında ədalətli davranmamaqdan qorxmanızdır. Ayədə səbəbin tələb etdiyi vəziyyət yerinə səbəbin özü zikr edilmişdir.] Bu vaxt cavab cümləsində iştirak edən "könülünüzün rahatladığı" ifadəsi ilə əsl müseb-bebe də işarə edilmiş olur. Bunu yaxşıca düşünüb qavramaq lazımdır.

Uzun təfsirlərdə bu ayənin mənas(n)ı ilə əlaqədar fərqli görüşlər irəli sürülmüşdür. Bu fərqli görüşlər çoxdur. Bunlardan biri budur: Hər bir Ərəb kişis(n)i dörd, beş və daha çox sayda qadın ilə evlənərdi və "filanın etdiyi evlilik qədər evlilik etməmə nə maneə var?" dərdi/deyərdi. Adamın malı bitincə qarovulu altında olan yetimin malına yönələrdi. Uca Allah haqsız yerə yetimin malını al/götürmə vəziyyətinə düşməmələri üçün, onlara dörd qadından çoxu ilə evlənməyi qadağan etdi.

Bu fikirlərdən biri də budur: Ərəb kişiləri yetimlər haqqında vasvası davranırlar, lakin eyni vasvasılığı digər qadınlarla əlaqədar olaraq göstərməyərək çox sayda qadınla evlənirlər və aralarında ədalətli davranmırdılar. Bunun üzərinə uca Allah onlara belə buyurdu: Yetimlər haqqında necə narahat olursunuzsa, qadınlar haqqında da qorxun və bir ilə dörd arası ədəddə qadınla evlənməklə kifayətlənin.

Bu ayə haqqındakı şərhlərdən biri də budur: Ərəb kişiləri yetim qızların qarovulunu boynuna götürərək mallarını yeməkdən çəkinirdilər. Uca Allah da onlara buyurdu ki: Bundan çəkindiyiniz kimi zinadan da qaçının və könülünüzün rahatladığı qadınlardan evlənin.

Bir başqa şərh də belədir: Əgər evinizdə böyütdüyünüz yetim qızlara qarşı ədalətli davrana bilməyəcəyinizdən qorxursunuzsa qohumlarınız olan yetim qızların sizə nikahı düşənlərindən iki, üç və dörd evlənin.

Bir başqa şərh isə belədir: Əgər yeməkdə yetimlərlə birlikdə olmaqdan [onların məsuliyyətini boynuna götürməkdən] çəkinirsinizsə, birdən çox qadınla evlənib aralarında ədaləti təmin edə bilməməkdən də çəkinin də haqsızlıq etməyəcəyiniz ədəddəki qadınla evlənin.

Bunlar təfsirçilər tərəfindən edilən müxtəlif şərhlərdir. Lakin görüldüyü kimi, bu şərhlər, ayənin ifadəsiylə lazım olduğu şəkildə uyğun gəlmir. Bu səbəbdən doğru olan şərh, bizim təqdim etdiyimiz şərhdir.

"...iki, üç və dörd..." Ayənin orijinalında keçən "mesna və sulasa və rubae" ifadəsindəki "mef'el və fual" qəlibindəki ədəd bildirən sözlər, təkrar mənasını ehtiva edər. Buna görə "mesna, sulasa, rubae" sözləri, iki [iki iki], üç [üç üç], dörd [dörd dörd] mənasını verər. Buradakı xitab insan fərdlərinə yönəldilmişdir və bu sözlər arasında detalı bildirən "vav" hərfi istifadə edilmişdir ki bu, sərbəst buraxılmağa dəlalət edər. Buna görə ifadənin mənas(n)ı, hər mömin kişinin iki, üç, dörd qadın ilə evlənə biləcəyi şəklindədir. Beləcə bərabər/yoldaşlar bütün kişilərə görə iki, üç və dörd olaraq ifadə edilərlər.

Gərək işarə etdiyimiz şərhdən, gərəksə ayənin davamında iştirak edən "Aralarında ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız, tək biriylə evlənin və ya sahib olduğunuz (nökərlər) ilə kifayətlənin." ifadəsinin meydana gətirdiyi ipucundan və bu surədə iştirak edən "muhsenat (evli qadınlar)" ilə əlaqədar iyirmi dördüncü ayədən çıxan nəticə budur: Bu ayədən "bir evləndir Məsələn iki ya da üç qadınla evlənilə bilər" mənas(n)ı nəzərdə tutulmamışdır. Yenə buradakı məqsəd, "iki qadınla birdən evlənmək və arxasından yenə iki qadınla daha eyni anda evlənə bilmək" də deyil. Üç və dörd evlilik üçün də eyni hökm etibarlıdır. Ayənin nəzərdə tutmadığı bir başqa ehtimal da, Məsələn bir qadınla birdən çox kişinin ortaq şəkildə evlənə bilməsidir. Bunlar bu ayələ uyğun gəlməyən ehtimallardır.

Ayrıca, İslamın qəti hökmü budur: Bir kişi dörddən çox bərabər/yoldaşı nikahı altında tuta bilməyəcəyi kimi birdən çox böyük/ər də bir qadınla ortaq şəkildə evlilik edə bilməz.

Bu söylədiklərimizlə söz mövzusu ədəd adları arasındakı "vav" hərfinin toplama, bir araya gətirmə mənasını verməsi və beləcə bu ifadənin ikinin, üçün və dördün cəmi olan doqquz qadını bir araya gətirməyi caiz sayır şəklində şərh olunması ehtimalı da ortadan qalxır. Mecma-ul Bəyan adlı təfsirdə bu mövzuda belə deyilir: Bu mənada bir toplama qətiliklə olabiləcək deyil. Çünki "camaat iki, üç, dörd adam halında diyara girdi" deyən kimsənin sözü, bu ədədlərin toplanmasını və beləcə diyara girənlərin doqquz adam olmalarını tələb etməz. Ayrıca belə bir ədəd nəzərdə tutulmuş olsa, onun üçün qon/qoyulmuş ayrı bir söz, yəni doqquz sözü var. Bunu bir tərəfə buraxaraq "iki, üç, dörd" ifadəsinin istifadə edilməsi bir növ ifadə bacarıqsızlığıdır ki uca Allahın sözü belə bir ayıbdan münəzzəhdir.