Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

köhnə cahiliyyə dövrü

Quran, Ərəblərin, İslamın ortaya çıxışına bitişik dövrünü cahiliyə dövrü deyə adlandırar. Bunun tək mənas(n)ı, o günün Ərəbləri arasında məlumatın deyil də məlumatsızlığın, bütün işlərində haqqın deyil də qərblin və şikəst görüşün suveren olduğunu vurğulamaqdır. Quranın onların həyat tərzlərinə bağlı verdiyi məlumata görə onların həyatı belə idi. Uca Allah belə buyurur: "Onlar Allah haqqında cahiliyyə zehniyyətini əks etdirən, gerçəyə zidd bir düşüncə daşıyırlar." (Al/götürü İmran, 154) "Onlar yoxsa cahiliyyə qanunlarınımı istəyirlər?" (Maidə, 50) "O zaman inkar edənlər ürəklərinə hirsli soy qoruyuculuğunu, o cahiliyyə fanatizmini yerləşdirdilər." (Fəth, 26) "Köhnə cahiliyyənin bəzək və ədası ilə bəzənib özünüzü nümayiş etməyin." (Əhzab, 33)

Ogünkü Ərəblər cənubda Xristian Həbəşlərlə, qərbdə yenə Hıris-tiyan Roma İmperatorluğu ilə, şimalda Atəşpərəst Farslarla qonşu idilər. Bunların xaricindəki qonşuları, bütpərəstlərin yaşadığı Hind ilə Misir idi. Ayrıca bölgələrində Yəhudi qəbilələri yaşayırdı. Bununla birlikdə Ərəblər bütpərəst idilər və əksəriyyəti qəbilə həyatı yaşayırdı. Bütün bu faktorların təsiri ilə bədəvi bir cəmiyyət meydana gətirmişlər idi. Bu cəmiyyətdə Yəhudi, Xristian və Atəşpərəst ənənələrindən bəzi ünsürlərə rast gəlinirdi. Onlar cahilliklərinin sərxoşu idilər. Uca Allah belə buyurur: "Əgər yer üzündəki insanların çoxuna uyğun gələcək olsan, onlar səni Allahın yolundan sapdırarlar. Onlar yalnız zənnlərin arxasından xərclər, sırf təxmin icra edərlər." (Ən'am, 116)

Bədəvi olan tayfalar alçaq və səviyyəsiz həyat tərzlərinin yanında döyüşlərlə, hücumlarla, başqalarının malını və ismətini çal/oğurlamaqla yaşayırdılar. Buna görə aralarında güvən və barışdan əsər yox idi. Əmr qalib gələnə və mülk də ona əl qoyana aid idi.

Kişilərin arasında ərdəm qəbul edilən davranışlar qan tökmək, cahiliyyə fanatizmi, böyüklənmək, qürur, zalımların yardakçılığını etmək, məzlumların haqqlarını tapdalamaq, təcavüzkarlıq, incidici rəqabət, qumar, içki içmək, zina, ölü əti yemək, qan içmək və çürümüş xurma yemək idi. Qadınlar isə insan cəmiyyətinin bütün üstünlüklərindən məhrum idilər. İradələri əllərində deyildi. İstədiklərini edə bilməzdilər. Miras haqqları yox idi. Yəhudilərdə və bəzi bütpərəstlərdə olduğu kimi kişilər istədikləri ədəddə qadınla evlənə bilərdilər, bunun heç bir sərhədi yox idi. Buna baxmayaraq qadın bəzəkli və gözəl görünmək üçün çırpınır, sevdikləri kişilərə davetkar davranırdılar. Aralarında zina və fahişəlik məşhur idi. Hətta evli qadınlar belə belə idi. Əcaib görünüşlərindən biri də bəzən həccə çılpaq olaraq gəlmələri idi.

Uşaqlar isə, nesep baxımından atalara nisbət edilirdi. Tək kiçik yaşdakı oğullar varis ola bilmirdilər. Böyük oğullar mirasın hamısını al/götürürdülər. Atanın dul bərabər/yoldaşı da bu mirasın bir parçası idi. Kiçik yaşdakı uşaqlar, kişi olsunlar, qız olsunlar varis ola bilmirdilər. Qadınlar da miras haqqından məhrum idi. Əgər ölən kimsə arxasında yalnız kiçik yaşda oğlan buraxsa, uşaq atasının varisi ola bilirdi. Amma güclü yaxınlar yetimi əlləri altına alaraq malını yeyirdilər. Lakin yetim, qız uşağı isə ailə böyükləri onunla evlənərək malını yeyirlər, sonra onu boşayaraq ortada buraxırdılar. O yetim qızcığazın nə dolanacağı bir malı qalır və nə özü ilə evlənmək istəyəcək və bu sayədə dolanışığını təmin edəcək biri çıxırdı. Yetim problemləri ilə qarşılaşmaq onlarda çox məşhur bir ictimai yara idi. Çünki aralarında davamlı döyüşlər, hücumlar və yağmalayar görülərdi. Təbiiliklə adam öldürmələrə də cəmiyyətlərində çox sıx rast gəlinərdi.

Uşaqlarının bir bəxtsizliyi də şəhərlərin baxımsız və torpaqların səmərəsiz olduğundan tez-tez quraqlıq və qıtlıqla qarşılaşılma hadisəs(n)i idi; buna görə aclıq qorxusu ilə övladlarını öz əlləri ilə öldürərdilər. [20] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Qız uşaqlarını diri diri torpağa basdırardılar. [21] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Bir kişi üçün ən/en istənməz şey, qız uşağı atası olduğu xəbərini al/götürməsi idi. [22] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>

Rəhbərlik və hökumətlə əlaqədar vəziyyətlərinə gəlincə, yarımadanın kənar seqmentlərində zaman zaman ən güclü və ən yaxın qonşularının himayəsində olan krallar hökumət edirdilər. Məsələn yarımadanın şimalında İranın, qərbində Romanın, cənubunda Habeşistanın belə asılı kralları iqtidar olurdu. Lakin yarımadanın orta qisimlərini meydana gətirən Məkkə, Mədinə, Taif kimi bölgələr Respublikaya bənzəyən, lakin əslində Respublika olmayan bir rəhbərlik formasına sahib idi. Tayfalar çöl seqmentdə, hətta məskunlaşma vahidlərində qəbilə rəislərinin rəhbərliyi altında yaşayardılar. Zaman zaman bu rəhbərlik formas(n)ı səltənətə çevrilərdi. Bu əcaib qarışıqlıq Ərəblərin hər müəyyən qrupuna bu ya da bu şəkildə suveren idi, yarımadanın hər bölgəsində müxtəlif formalarda görülərdi. Üstəlik aralarında əcaib ənənələr və xurafat xüsusiyyətli inanclar məşhur idi. Bütün bunlara bir də oxuma-yazma bilməmə, təhsil və təhsildən məhrum olma bəlasını əlavə etmək lazımdır ki, bu bəla tayfalar və qəbilələr bir tərəfə şəhər və qəsəbə yerlərində də hökm sürürdü.

Ərəblərin vəziyyətləri, davranışları, adətləri və ənənələri haqqındakı bütün şərhlərimiz, Qurani Kərimin ayələrindən və özlərinə yönəltdiyi xitablardan açıq bir şəkildə aydın olmaqdadır. Əvvəl bu ayələrin və şərhlərin özlərinə Məkkədə təqdim etdiyi mesajların ehtiva etdiyi məqsədlər, sonra da İslam ortaya çıxdıqdan və gücləndikdən sonra Mədinədə etdiyi təlqinləri yaxşı araşdır. Sonra da onlara yaraşdırdığı sifətlərə bax. Özlərinə yönəltdiyi tənqidləri və qınamaları qiymətləndir. Onlara gətirilən qadağanları şiddətlilikləri və yüngüllükləri baxımından nəzərdən keçir. Bütün bunları düşüncə süzgəcindən keçirdiyin zaman izah etdiklərimizin doğru olduğunu görərsən. Üstəlik tarix bunları izah edir və bizim vermədiyimiz detallara girir. Çünki ayələr ələ aldıqları xüsusları uzatmır, haqqlarında yalnız xülasə məlumat verir. Bu mövzudakı ən qısa və kafi söz Quranın bu dövrə toxunarkən istifadə etdiyi "cahiliyyə dövrü" deyimidir. Bu deyimin mənas(n)ı bütün o detalları yekunlaşdırır. İşdə Ərəb aləminin ogünkü vəziyyəti belə idi.

O gün Ərəbləri ətrafındakı Romalılardan, Farslardan, Həbəşlilərdən, Hindlilərdən və başqa qövmlərdən ibarət olan/yaranan aləmə gəlincə, Quran bu aləmin vəziyyətini də qısaca açıqlayır. Bu aləmdən əvvəl kitab əhlinin, yəni Yəhudilərin, Xristianların və onlarla eyni kateqoriyada olanların vəziyyətinə baxaq. Bunların cəmiyyətləri kefi monarxiyalarla və fərdi tahakkümü mənimsəmiş krallar, rəislər, imperatorlar və ümumi qubernatorlar tərəfindən idarə olunurdu. Beləcə o cəmiyyətlər iki seqmentə bölünmüşdü. Bir tərəfdə canının istədiyini edən, insanların özləri ilə, ismətləri ilə, malları ilə oynayan suveren bir seqment vardı. O biri tərəfdə isə kölələşdirilən, xor görülən bir idarə olunan seqment vardı. Bu seqmentin nə ismət, nə mal və nə can təhlükəsizliyi və nə iradə azadlığı vardı. Yalnız əfəndilərinin təsdiqlədikləri şeyləri edə bilərdilər. Suveren zümrə, din adamlarını və hüquq alimlərini yoxlamas(n)ı altına almış, onlarla əməkdaşlıq etmişdi. Beləcə xalqın ürəklərini və düşüncələrini ovucu içinə al/götürmüşdü. Əslində xalqın dinində və dünyasında suveren olan bu seqment idi. İnsanların dinində alimlərin dilləri və qələmləri vasitəçiliyi ilə, dünyalarında qamçı və qılınc vasitəçiliyi ilə istədikləri kimi hökm edirdilər.

İdarə olunan seqment də eynilə idarə edənlər və idarə olunanlarda olduğu kimi iki seqmentə ayrılırdı. Bu ayrımın meyarı, idarə olunanların öz aralarındakı güc və zəiflik dərəcəsi idi. İşdə bu seqment bu baxımdan, "İnsanlar əfəndilərinin dinindəndir." epiqramı uyğun olaraq azğın zənginlər ilə zəifləyər, gücsüzlər və kölələr deyə ikiyə ayrılırdı. Ev rəisi ilə onun əli altındakı qadınlarda və uşaqlarda da eyni vəziyyət etibarlı idi. Həyatın bütün sahələrində iradə və davranış azadlığına sahib kişilər ilə bütün bunlardan məhrum qadınlar arasındakı vəziyyət də eyni idi. Qadınlar qətiliklə kişilərə asılı idilər; kişilər özlərindən nə istəyərlərsə, onları yerinə yetirməyə məcbur idilər. Ən kiçik bir müstəqillikləri yox idi.

Bütün bu gerçəkləri bu ayə açıqca ortaya qoyur: "Də ki: 'Ey kitab əhli, bizimlə sizin aranızda bərabər olan bir sözə gəlin: Allahdan başqasına qulluq etməyək, ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayaq və Allahı buraxıb da bəzilərimiz bəzilərini Rəblər əldə etməsin.' Əgər üz çevirsələr, dəyin ki: Şahid olun, biz həqiqətən Müsəlmanlarıq." (Al/götürü İmran, 64) Rəsulullah (s. a. a) Roma kralı Herakliyusa yazdığı məktubda bu ayəyə yer verdi. Deyildiyinə görə, Peyğəmbərimizin Misir, Habeşistan, Fars və Necran krallarına yazdığı məktub da bu ayəs(n)i ehtiva edirdi. Uca Allahın bu sözü də eyni xüsusiyyətdədir: "Ey insanlar, biz sizi bir kişi ilə bir qadından yaratdıq və bir-birinizi tanıyasınız deyə sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah qatında ən üstününüz ONdan ən çox qorxanınızdır." (Hucurat, 13)

Uca Allah, kölələr ilə və azad qadınlarla evlənməyi tövsiyə edərkən də eyni gerçəyi vurğulayır: "Bəziniz bəzinizdəndir. O halda onlarla... sahiblərinin icazəsiylə evlənin." (Nisa, 25) Yenə uca Allah, qadınlardan danışarkən eyni gerçəyə barmaq basır: "Mən, kişi olsun, qadın olsun, içinizdən işlə/çalışan heç bir kimsənin etdiyini boşa çıxarmam. Bəziniz bəzinizdən meydana gəlmədiyər." (Al/götürü İmran, 195) Bu mənada daha bir çox ayə vardır.

Ərəblərin ətrafında yaşayan və kitab əhli olmayan cəmiyyətlərə gəlincə, o gün onlar bütpərəstlər ilə bu kateqoriyada olanlardan meydana gəlirdi. Bunlar kitab əhlindən daha pis, daha betər bir vəziyyətdə idilər. Onların davranış və tutumlarını qınayan ayələr, onların həyatın bütün sahələrində və xoşbəxtliyin bütün budaqlarında necə axıntıya avar çəkdiklərini, necə işlərinin sonunun hüsran olduğunu açıqlayır: "And olsun biz zikrdən (Tövratdan) sonra Zəburda da 'yer üzünə mütləq saleh qullarım varis olacaq' deyə yazdıq. Şübhəsiz bunda qulluq edən kəslər üçün kafi bir öyüd vardır. Biz səni ancaq aləmlərə rəhmət olaraq göndərdik. Də ki: 'Mənə ilahınız ancaq bir tək ilahdır, deyə vəhy olunur. ONA təslim olacaq sınızmı?' Əgər üz çevirsələr, de ki: Mən sizin hamınıza bərabər şəkildə açıqladım." (Ənbiya, 105-109) "Bu Quran, gərək sizi gərəksə çatdığı hər kəsi xəbərdar edim deyə mənə vəhy edildi." (Ən'am, 19)

İslama çağırışın ortaya çıxışı

İnsan cəmiyyətinin ogünkü (cahiliyyə dövründəki) vəziyyəti eşitdiyin kimi idi. Yəni insanlıq, həyatın bütün sahələrində qərblin, fəsad və zülmün pəncəsinə düşmüşdü. İslam isə tövhid dini və haqq din olaraq haqqı hakim etmək, onu mütləq mənada insanlar üzərində iqtidar etmək, onların ürəklərini şiryin pisliklərindən təmizləmək, davranışlarını təmizləmək, fəsadın köklərinə, budaqlarına, içinə və xaricinə işlədiyi cəmiyyətlərini islah etmək istəyirdi.

Sözün qisası uca Allah insanları açıq gerçəyə çatdırmaq istəyirdi. O onlara çətinlik çıxarmaq deyil, onları təmizləmək və özlərinə istiqamətli nemətini tamama çatdırmaq istəyirdi. Ogünkü insanların içində vurnuxduqları batil ilə haqq sözünün onlar haqqında istədiyi nizam iki əleyhdar nöqtə, iki zidd qütb meydana gətirirdi. Görəsən 'Məqsədin əhəmiyyəti, təhlükəli də olsa vasitəni mübah edər' sözü uyğun olaraq İslam, nə bahasına olursa olsun və hansı vəsilə ilə mümkün olursa olsun haqqı üstün etmək arzusu ilə batil yanlılarının bəzisini istifadə edərək digərlərini islahmı etməli, arxasından da başqa bir hissənin vasitəçiliyi ilə başqa bir hissəs(n)i yolamı gətirməli idi? Bu, siyasətçilərin istifadə etdiyi bir siyasi üsuldur.

Hədəfə istiqamətli bu tutum, hansı sahədə istifadə edilsə ümumiyyətlə məqsədə çatdırar. Məqsədə çatdırmadığı vəziyyətlər çox azdır. Lakin İslam çağırışının bayraq əldə etdiyi açıq gerçək haqqında etibarlı deyildi. Çünki məqsəd, onun vasitələrinin və ön addımlarının məhsulu idi. Necə olar da batil irəliyə çıxardar haqqı doğura bilər. Necə olar da xəstə və xarab bir insan, sağlam bir insan çıxara bilər. Halbuki bala, onu doğuran ana-atadan alınmış bir sintezdir.

Siyasətin həsrəti və arzusu iqtidara gəlmək, suveren olmaq idi. Necə olursa olsun önə keçmək, başa qon/qoyulmaq, mövqe və mənfəət əldə etmək idi. Yaxşı-pis, haqq-batil hansı xüsusiyyətlə bu hədəflərə çatılsan, əhəmiyyətli deyildi. Lakin haqqa istiqamətli çağırış yalnız haqq məqsədi istəyirdi. Əgər o haqqa batil vasitəçiliyi ilə çatsa bu tutumu ilə qərbli təsdiqləmiş, dəstəkləmiş olardı. O zaman haqqa çağırış olmaz, batilə çağırış olardı.

Bu gerçəyin Peyğəmbərimizin (s. a. a) və soyundan gələn pak öndərlərin həyatlarında aşkar təzahürləri vardır. Peyğəmbərimiz uzlaşmağa və (az da olsa) taviz verməyə çağırıldığı sıralarda Rəbbi ona bunu (yuxarıda izah edilən gerçəyi) əmr etdi və Quran da bu təlimatla endi. Uca Allah belə buyurur: "Də ki, ey kafirlər, mən sizin tapındıqlarınıza tapınmam. Siz də mənim qulluq etdiyim Allaha qulluq etməzsiniz. Mən sizin tapındıqlarınıza tapınacaq deyiləm. Siz də mənim qulluq etdiyim Allaha qulluq edəcək deyilsiniz. Mənim dinim mənə, sizin dininiz də sizədir." (Kafirun surəsi) Uca Allah təhdid təəssüratı verən bir üslub ilə belə buyurur: "Əgər biz sənə müqavimət göstərmə gücü verməsəydik, azca onlara yanaşmaq üzrə idin. Əgər onlara yanaşsaydın, sənə dünya həyatının və ölüm kənarının əzabını qatlayaraq daddırardıq." (İsra, 75) "Yoldan çıxarıcıları özümə dəstək əldə etmədim." (Kəhf, 51) Uca Allah geniş mənalı bir nümunədə belə buyurur: "Gözəl olan ölkənin bitkisi, Rəbbinin icazəs(n)i ilə çıxar; pis olandan isə, faydasız bitkidən başqa bir şey çıxmaz." (Ə'RAF, 58)

Haqq batilə qarışmadığı və onunla uyğun gəlmədiyi üçündür ki, İslam çağırışının yükü Peyğəmbərimizi yorğun salınca uca Allah, çağırışın özünü, çağırılanları və mənimsənməsinə çağırılan mesajı göz önünə al/götürərək üç səbəbdən ötəri ona yumşaq bir tutum mənimsəməsini və tədricilik qanununu güdməsini əmr etmişdir.

Birinci səbəb, dinin cəmiyyətin bütün sahələrini islah edə biləcək və fəsadın kökünü kəsəcək haqq məlumatları ilə qanuniləşdirilmiş qanunlarıdır. Çünki insanların inanclarını dəyişdirmək çox çətindir. Xüsusilə bu inanclar əxlaqa və davranışlara əks olunmuş isə və adətlərə dayaq meydana gətirmiş isə, bu adətlər üzərində əsrlər keçmiş, köhnə qurşaqlar bunlarla gəlib keçmiş və yenə bunlar ilə yeni nəsillər çat/yetişmiş isə belə inancları dəyişdirmək son dərəcə çətindir.

Bir də əgər təklif edilən din və onun çağırışı həyatın bütün sahələrini örtürsə, açığı ilə gizlisi ilə, insanın günün iyirmi dörd saatındakı bütün davranışlarını və tutumlarını, bütün fərdləri və birlikləri istisnasız olaraq bağlayacaq şəkildə (İslamda olduğu kimi) əhatə edirsə, belə vəziyyətlərdə məskun inancı dəyişdirmək, düşünülməsi belə dəhşət verən və ya normal olaraq qeyri-mümkün olan bir hadisədir.

Bu iş davranışlarda, inanclarda olduğundan daha çətindir. Çünki insanın davranışlarla arasındakı yaxınlıq və vərdiş, inanclar ilə arasındakı yaxınlıqdan və iç-içəlikdən daha öndədir. Davranış, duyğuları üçün daha aşkar, arzu və istəkləri üçün daha seçimlidir. Bundan ötəri İslam çağırışı, işinin başında haqq inanclarını bir bütün halında açıqladı. Lakin ilahi qanunlar və şəriətlər tədrici olaraq hökm hökm ortaya çıxdı.

Qısacası, İslam çağırışı mesajını insanlara təqdim edərkən tədricilik qanununu güdmüşdür. Bunu insan təbiəti onu qəbul etməkdən qaçınmasın və mesajın ünsürlərini bir-birlərinə oynağa mövzusunda çətinliyə düşməsin deyə belə etdi. Bu söylədiklərimiz, bu gerçəkləri diqqətlə irdələyən araşdırıcılar üçün açıqdır. Çünki belə bir araşdırıcı, Quran ayələrinin ilahi məlumatları və şəriət qanunlarını təqdim etmə mövzusunda Məkkədə və Mədinədə enən ayələrin fərqli olduğunu görər. Məkkədə enən ayələrdə ümumi qanunlar detala girilmədən təqdim edilir. Mədinə dövründə enən ayələrdə -biz bununla harada enmiş olursa olsun hicrətdən sonra enən ayələri nəzərdə tuturuq- isə, detal vardır. Məkkə dövründə ümumi və detalsız bir dillə təqdim edilən hökmlərin bu dövrdə detalları verilmişdir. Uca Allah belə buyurur. "Xeyr, insan özünü ehtiyacsız gördüyü üçün danlaq. Halbuki çevril Rəbbinədir. Gördünmü bu mane olan adamı, namaz qılan qula? Gördümmü? Ya o qul doğru yolda isə və ya başqalarını pisliklərdən çəkinməyə çağırırsa? Gördünmü? Ya o adam gerçəyi inkar etmiş, ayələrimizə kürək dönmüş isə? Allahın hər şeyi gördüyünü bilmirmi?" (Ələq, 9-14) Oruc haqqındakı ayələri araşdırarkən işarə etdiyimiz kimi peyğəmbərlikdən sonra ilk mərhələdə enən ayələrdə tövhid, axirət, təqva və ibadət mövzularına detallara girilmədən toxunulur.

Uca Allah buyurur ki: "Ey örtüyə bürünərək saxlanan (Peyğəmbər), qalx da xəbərdar et. Rəbbinin böyüklüyünü dilə gətir." (Muddəssir, 1-3) Bu da peyğəmbərliyin ilk mərhələsində enən ayələrdəndir. Uca Allah buyurur ki: "Nəfsə və onu formalandırana, ona pozuqluğunu və qorunmasını ilham edənə and olsun ki: Kim nəfsini pisliklərdən təmizləsə qurtuluşa çatmışdır. Kim nəfsinin alçaltsa hüsrana uğramışdır." (Şəms, 7-10) Uca Allah belə buyurur: "Pisliklərdən təmizlənən və Rəbbinin adını xatırlayıb namaz qılan kimsə müvəffəqiyyətə çatmış, xilas olmuşdur." (AL/GÖTÜRə, 15) "Də ki: Mən yalnız sizin kimi bir insanım. İlahınızın bir tək ilah olduğu mənə vəhy edilir. Artıq ona yönəlin. Ondan üzr istəyin. Ona ortaq qaçanların vay halına? O müşriklər ki, zəkat verməzlər və axirəti inkar edərlər. İman edib yaxşı əməllər işləyənlər üçün kəsilməz bir mükafat vardır." (Fussilət, 8) Bu ayələr peyğəmbərliyin ilk dövründə enən ayələrdəndir.

Uca Allah belə buyurur: "Də ki: Gəlin, Rəbbinizin nələri qadağan etdiyini sizə söyləyim: ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayın. Ana-ataya yaxşılıq edin/əldə et. Yoxsulluq qayğısı ilə uşaqlarınızı öldürməyin. Sizin də onların da ruzisini biz verərik. Pisliklərin açığına da gizlisinə də yaxınlaşmayın. Haqsız yerə Allahın (öldürülməsinin) haram etdiyi cana qıymayın. İşdə Allah, düşünəsiniz deyə sizə bunları tövsiyə etdi. Buluq çağına girənə qədər yetimin malına ən gözəl şəkildə yaxınlaşın. Ölçüdə və çəki/tərəzidə dürüst olun. Biz heç kimə gücünün üzərində bir məsuliyyət yükləmərik. Bir söz söyləyərkən, qohumunuz belə olsa doğru danışın. Allaha verdiyiniz sözə əməl edin. İşdə Allah, xatırlayıb öyüd al/götürəsiniz deyə sizə bunları tövsiyə etdi. İşdə mənim dümdüz yolum budur. Bu yola girin. Əsla/çəkin sizi Allahın yolundan ayrı salacaq yollara girməyin. İşdə Allah, pisliklərdən çəkinəsiniz deyə sizə bunları tövsiyə etdi." (Ən'am, 151-153)

Oxuduğumuz ayələrdə əvvəlcə şəri qadağan edərin və ikinci olaraq şəri əmrlərin necə yekunlaşdırıldığına bir baxaq. Şəri qadağan edərin hamısı elə bir xüsusiyyət altında bir araya gətirildi ki, sıravi insan ağılı belə onu qəbul etməkdən qaçınmaz. Bu ortaq xüsusiyyət çirkin davranış xüsusiyyətidir. Çirkin davranışların pis olduğu, bundan qaçınmaq və uzaq dayanmaq lazım olduğu barəsində heç bir ağılı başında kimsə tərəddüd etməz. Doğru yolda birləşərək bölünməkdən, zəif düşməkdən və həlaka diyirlənməkdən əmin olmaq da elədir. Heç kim bunun yaxşı olduğu barəsində sırf instinktinin istiqamətləndirməsi ilə şübhə etməz. İslam bu çağırışında səsləndiyi kəslərin instinktlərinin dəstəyindən faydalanmaq istəmişdir. Bundan ötəri eyni şəkildə ana ataya üsyankar olmaq, onlara pis davranmaq, aç qalar qorxusu ilə uşaqları öldürmək, haqsız yerə qanının tökülməsi haram olan bir insanı öldürmək, yetim malı yemək kimi qadağanları detallı olaraq saymışdır. Çünki insanın saf duyğuları bu çağırışın mesajını dəstəkləyir. Çünki saf insani duyğular normal halları ilə bu cinayətləri, bu pislikləri işləməkdən diksinmə duy/eşidər. Bizim nəql etdiyimiz bu ayələrin bənzəri olan başqa ayələrə rast gəlmək mümkündür.

Hər nədirsə, Məkkə dövrü ayələri, daha sonra enən Mədinə dövrü ayələri tərəfindən detallı olaraq açıqlanan ümumi hökmlərə çağırarlar. Bunun yanında Mədinə dövrü ayələrinin özləri də bu tədricilik prinsipini güdər. Bu dinin bütün qanunları və hökmləri Mədinədə bir dəfə deyil, tədrici olaraq və peyderpey enmişdir.

Bu mövzuda yalnız bir nümunə üzərində düşünmək kifayətdir. Bu, daha əvvəl işarə edilən içki qadağanına bağlı ayələrdir. Uca Allah belə buyurur: "Xurmalıqların və üzüm bağlarının meyvələrinin sunundan sərxoşluq və gözəl ruzi əldə edərsiniz." (Nəhl, 67) Məkkə dövründə enən bu ayədə içkiyə toxunulur, lakin haqqında bir şey deyilmir. Yalnız "gözəl ruzi" demək surətiylə içkinin gözəl bir yemək və ya içki/içəcək olmadığı eyham edilir. Sonra uca Allah belə buyurur: "Də ki, Allah yalnız gizli-açıq pislikləri, günahı... haram etdi." (Ə'RAF, 33) Yenə Məkkə dövründə enən bu ayə, günahları açıqca haram edir, lakin içki içmənin haram olduğunu ifadə etmir. Beləcə pis bir vərdişi tərk etməyə çağırarkən yumşaq bir şəkildə tapşırıq üsulu mənimsənir. Elə bir pis vərdiş ki, insanlar arzuları tərəfindən ona süründürülmüş, ətləri bu vərdişlə bəslənərək kökəlmiş və sümükləri bu vərdişlə sərtləşmişdir.

Uca Allah daha sonra belə buyurur: "Sənə içki və qumar haqqında sual soruşarlar. Də ki: Bunların ikisində də böyük günah vardır. İnsanlara bəzi faydaları varsa da günahları faydalarından böyükdür." (Bəqərə, 219) Mədinə dövründə enən bu ayə, içkinin yuxarıda nəql etdiyimiz Ə'RAF surəsində haram olduğu açıqlanan günahlardan olduğunu bildirir. Lakin görüldüyü kimi ayədə tapşırıq və nəsihət dili istifadə edilmişdir. Uca Allah daha sonra belə buyurur: "Ey möminlər içki, qumar, obelisklər və fal oxları şeytan işi iyrəncliklərdir. Onlardan uzaq durun ki, qurtuluşa çatasınız. Şeytan içki və qumar yolu ilə aranıza kin və düşmənlik toxumları çörək, sizi Allahı xatırlamaqdan və namazdan saxlamaq istər. Artıq bunlardan imtina edəcəksinizmi?" (Maidə, 90-91) Mədinə dövründə enən bu ayələr içki mövzusunda son sözü söyləyərək onu qadağan edir.

İçki mövzusunun bir bənzəri də miras məsələsidir. Peyğəmbərimiz ilk başda səhabələri bir-birinə qardaş etdi və bir-birlərinin varisləri olmalarını qərarlaşdırdı. Bunu, uca Allahın daha sonra qanuniləşdirəcəyi miras tənzimləməsinə Müsəlmanları hazırlamaq üçün etdi. Daha sonra bu ayə endi: "Lakin Allahın kitabında qohumlar bir-birlərinə, digər möminlərdən və mühacirlərdən daha yaxındırlar." (Əhzab, 6) İşdə mensuh və nasih hökmlərin əksəriyyətinin vəziyyəti bu şəkildədir.

Bu və bənzəri bütün vəziyyətlərdə İslam çağırışı, hökm qoymada və bu hökmləri tətbiqdə yumşaq bir tapşırıq üsulu mənimsədi. Bu tutumu, hökm yükləməyi asanlaşdırmaq və gözəlcə qəbul edilməsini təmin etmək üçün mənimsədi. Uca Allah belə buyurur: "Biz Quranı insanlara ağır ağır okuyasın deyə hissələrə ayırdıq və onu hissə hissə endirdik." (İsra, 106) Bir də bunun tərsini düşünək. Əgər Quran, Peyğəmbərimizə bir dəfədə enmiş olsa və Peyğəmbərimiz də "Sənə də insanlara endirilən ilahi mesajı açıklayasın da ola ki mütəfəkkirlər deyə Quranı endirdik." (Nəhl, 44) ayəsinin yüklədiyi vəzifə lazımınca, Qurandakı ilahi qanunları açıqlamış və Qurandakı bütün inanca və əxlaqa bağlı əmrləri, ibadətə bağlı hökmlərin bütününü, muamelata, siyasətə və ticarətə bağlı bütün qanunları ortaya qoymuş olsa, belə bir vəziyyətdə insanların onları qəbul etməsini, onları tətbiqini, onların ürəklərinə suveren olub istəyə çevrilməsini, orqanlarına və orqanizmlərinə suveren olub davranışlara əks olunmasını bir tərəfə buraxaq, zehinlər bunları qavrayıb mənimsəyə bilməzdi belə.

Quranın ağır ağır enməsi, bu dinə, qəbul edilib ürəkləri təsir etmə imkanını vermişdir. Uca Allah belə buyurur: "Kafirlər, Quran Məhəmmədə bir dəfədə topluca endirilsəydi ya dedilər. Halbuki biz onunla ürəyini gücləndirib gücləndirmək üçün onu beləcə (hissə hissə) endirdik və onu ağır ağır oxuduq." (Furqan, 32) Bu ayə göstərir ki, uca Allah Quranı hissə hissə endirməklə həm peyğəmbərimizə, həm onun ümmətinə asanlıq təmin etmişdir. Bu nöqtəni ayənin sonunda iştirak edən "və onu ağır ağır oxuduq." cümləsini də diqqətə al/götürərək yaxşı irdələyib üzərində düşünmək lazımdır.

Tək bunu xatirdən çıxarmamaq lazımdır: Asanlıq təmin etmək, yaxşı öyrətmək və faydanı güdmək məqsədi ilə ümumi hökmlərdən detallı şərhə keçmək və hökmləri tədrici şəkildə insanlara təqdim etmək, tavizçilikdən və nəbzə görə şərbət verməkdən ayrı bir şeydir. Bu açıq-aşkar bir xüsusdur.