Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Onların mallarını israf edərək və ya böyüyəcəklər deyə tezis əldən yeməyin..." "İsraf" hər hansı bir işdə ölçünü aşmaqdır. Yenə ayənin orijinalında keçən "bidaren" sözü bir şeyə tələsik ilə təşəbbüs göstərmək deməkdir. "Bidaren ən/en yekberu" ifadəsi, "yetimlər böyüyər də sizi mallarını yeməyə buraxmazlar qayğısı ilə" mənasındadır. [Buna görə, ibarət əslində "bidaren hazere ən/en yekberu"dur.] Zəif alimlərinin fikirinə görə, "ən/en" və "ənnə" ədatından əvvəl mənfilik və ya o mənas(n)ı verən sözün hazfedilmesi, müqayisəs(n)i və alışıla gələn bir qaydadır. Bu surənin yüz yetmiş altıncı ayəsində "yubeyyinullahu lekum ən/en tezillu" cümləsində də eyni zəif qaydas(n)ı etibarlıdır. Əsli, "li ən la tezisili" və ya "hazere ən/en tezillu"dur; yəni ayənin mənas(n)ı belədir: "Çaşmamanız üçün Allah sizə şərh edir."

Ayədə yetim malını, israf edərək yemək ilə yetimlər böyüyüncə mallarına toxundurmazlar narahatlığı ilə yemənin qarşı-qarşıya gətirilmiş olmasından bu nəticəs(n)i əldə edirik: Yetim malını israf yolu ilə yemək, ehtiyac səbəbi olmadan, həkk etmişlik bəhanəsi ol/tapılmadan, birbaşa əhəmiyyətli hesab etməz bir haqsızlıq yolu ilə onların mallarına hücum etməkdir. Yetimlər böyüyər qayğısı ilə mal yemək isə, vəlinin öz işinə ənənədə uyğun hesab edilən bir ödəniş miqdarında onların mallarına əl atmaqdır. Tək bu vəziyyətdə, əgər yetim böyüsə vəlini bu cür bir mal yeməkdən alı qoyma ehtimalı vardır. Qısacası, bu iki növ yemənin hər ikisi də qadağandır. Tək əgər vəli kasıb olar və dolanışığını qarşılamaq üçün çalışması və ya yetim üçün işlə/çalışaraq onun malından zəruri ehtiyaclarını qarşılaması qaçınılmaz olsa, bu vəziyyət müstəsnadır. Bu vəziyyət əslində bir tacirin və ya inşaat işçisinin ticarət və işinin əvəzini al/götürməsi kimidir. İşdə uca Allah bu vəziyyətlə əlaqədar olaraq belə buyurur: "Yetimlərin vəlilərindən zəngin olan" yəni dolanmaq üçün yetimin malından ödəniş al/götürməyə ehtiyacı olmayan varlıqlı vəlilər "iffətli olsun" yəni iffəti özlərinə yol əldə etsinlər və onun arxasında olsunlar; beləcə yetimin malına heç toxunmasınlar. Amma "kasıb olan vəli isə, ənənəyə uyğun bir miqdar yesin."

Bəzi təfsirçilər "Kasıb olan vəli isə, ənənəyə uyğun bir miqdar yesin." ayəsini, kasıb vəli xərcləməsini ənənəyə uyğun miqdarda yetimlərin mallarından deyil, öz malından etsin şəklində təfsir etmişlər. Amma bu təfsir, zəngin və zəngin olmayan vəli ayrımı ilə uyğun gəlməz.

"Mallarını özlərinə geri verdiyiniz zaman yanlarında şahid saxlanın." Uca Allah bu ayədə, yetimlərə mallarını verərkən, əməliyyatı sağlamlaştırmaq və təbiət biləcək olan anlaşılmazlıq və mübahisə/müzakirə ehtimalını ortadan qaldırmaq üçün şahid tutmağı qanuniləşdirdiyini açıqlayır. Yetimin yetkinləşdikdən və malını vəlisindən al/götürdükdən sonra onun əleyhində iddialar irəli sürməsi mümkündür. Bunların hamısının arxasından "Hesab soruşmaq üçün Allah yetər." ifadəsinə yer verilmişdir. Bu cümlə hökmü birinci dərəcədəki əsl qaynağına bağlayır. Yəni hər hökm uca Allahın bir adının və ya sifətinin əks olunması və təcəllisidir. Uca Allah hesaba cazibədar olduğuna görə qullarının hökmlərini incə bir hesabdan keçirmədən buraxmaz. İşdə buna görə Allah möhkəm və möhkəmi qanuniləşdirər.

Ayrıca bu ilahi ifadə, İslamın dini təhsilini tamama çatdırıcı bir xüsusiyyət daşıyar. Çünki, İslam insan təhsilini tövhid təməlinə söykəyər. Çünki hər nə qədər şahid saxlamaq əksəriyyətlə anlaşılmazlıqları və döyüşləri ortadan qaldıracaq bir tədbir isə də şahidlərin ədalətdən sapmaları və ya başqa faktorlar üzündən məqsədini reallaşdırmağa bilər. Lakin uca və güclü mənəvi səbəb, kafi dərəcədə hesaba cazibədar olan Allahdan qorxmaqdır. Əgər vəli, şahidlər və özünə malı verilən yetim, bu gerçəyi göz qarşısında saxlasalar, qətiliklə aralarında anlaşılmazlıq və döyüş meydana gəlməz.

İndiyə qədər açıqlanan incəlikləri qavradıqdan sonra, təkrar bu iki ayənin nə qədər təəccüblü bir şərh etdiklərinə baxın. Ayələrdə əvvəl yetimlərin və məhdudların mallarına dair vəlayət və onların mallarını qarovul altında tutmağa bağlı müəyyən və əhəmiyyətli məsələlər açıqlanmışdır. Yəni yetim malının necə təslim alınacağı, qorunacağı, işlədiləcəyi, istifadə ediləcəyi, geri veriləcəyi və nə vaxt təslim alınıb nə vaxt təslim ediləcəyi izah edilmişdir. Bütün bu əməliyyatlarda ictimai mənfəətin göz qarşısında saxlanıldığı yəni yuxarıda açıqladığımız üzrə malın əslində Allahın olduğu, ONun bunu insanların dolanışıq qaynağı etdiyi təməl qanunu vurğulanaraq mövzunun təməli möhkəmə alınmışdır.

İkinci mərhələdə insanı bu qaydalara uyğun şəkildə öyrədən əxlaq prinsipi, yəni uca Allahın "onlara gözəl söz söyləyin." şəklindəki buyruğu açıqlanmışdır.

Üçüncü mərhələdə bunların hamısı tövhid təməlinə söykənilmişdir. Bu qanunun, tək başına bütün tətbiqə dönük və əxlaqi hökmlərə suveren olduğu; tətbiqə dönük hökmlərin və əxlaq qaydalarının təsir baxımından qeyri-kafi qaldığı vəziyyətlərdə bu qanunun hər alan/sahə də müsbət təsirini göstərdiyi vurğulanmışdır. Bu qanun uca Allahın "Hesab soruşmaq üçün Allah yetər." buyruğunda dilə gətirilmişdir.