Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından kişilərə bir pay vardır..." Ayənin orijinalında keçən "nəsib" sözü, pay və hissə mənasını verər. Sözün kökü, "dəstək olmaq" mənasını verən "nasb" sözüdür. Hissəyə bu adın verilməsi, bölüşülən hər payın, digərinə qarışmaması üçün ayrılıb bir küncə buraxılması etibarıyladır. Yenə ayədə keçən "tereke" ölünün arxasından qalan malı deməkdir. Sanki ölü onu buraxır və ondan ayrılır. Bu səbəbdən bu sözün bu mənada istifadə edilməsi, istiare növü bir istifadədir; ancaq get-gedə bu mənada istifadə edilməsi normallaşmışdır.

Yenə ayədəki "ekrebun" sözü, yaxın qohumlar deməkdir. "Ekri-ba" və "ululkurba" sözləri yerinə bu sözün seçilməsi, bir şəkildə mirasda ölçünün ölüyə yaxınlıq dərəcəsi olduğunu göstərməyə dəlalət etməsi üçündür. Bu mövzu "Atalarınız və oğullarınızdan hansının fayda baxımından sizə daha yaxın olduğunu bilməzsiniz." (Nisa, 11) ayəs(n)i araşdırılarkən ələ alınacaq. Yenə ayədə keçən "fərz" sözü bərk/qatı bir şeyi kəsmək, parçalarını bir-birindən ayırmaqdır. Bu səbəbdən vacib mənasında istifadə edilər. Çünki yerinə yetirilməsi və ona boyun əyilməsi, tərəddüdə yer verilmədən təyin olunmuş və qətilik qazanmışdır. 'Nəsib-ən/en mefruz' isə, dəqiqləşmiş, təyin olunmuş pay deməkdir.

Bu ayədə küllü bir hökm verilir. Öhdəçiliklilərin zehinlərində alışılmış olmayan yeni bir sistem ortaya qoyulur. Çünki İslamdakı formas(n)ı ilə miras hökmləri, daha əvvəl bənzəri görülməmiş bir xüsusiyyət daşıyar. Daha əvvəlki adətlərə və ənənələrə görə bəzi varislər mirasdan məhrum edilərdi. Bu ədəd/adət insanlar arasında ikinci bir təbiət kimi kökləşdiyi üçün bunun tərsinə hökmlər eşidildiyi zaman nəfslər qabarar və yalançı duyğular hərəkətə keçər.

İslam buna hazırlıq üçün ilk mərhələdə möminlər arasında Allah üçün sevməyi və möminlər arasında din üçün fədakarlığı gücləndirdi. Möminlər arasında qardaşlıq bağları qurdu. Sonra qardaşları bir-birinə varis edərək köhnə miras ənənəsini qüvvədən qaldırdı. Beləcə möminlərin köhnə sistemə bağlılıqları boşaldıldı, bu mövzudakı fanatizmdən sıyrılmaları təmin edildi. Arxasından din güclənib bərkiyincə ululerhamın (yaxın qohumların) varis ola bilmələrini qanuniləşdirdi. Bunu etdiyi zaman bu tənzimləməni çox müsbət şəkildə qəbul edəcək ədəddə mömin camaat meydana gəlmişdi.

Bu giriş xüsusiyyətli şərhimizdən aydın olur ki, bu ayənin gəldiyi nöqtə açıqca ifadə etmə və hər cür tərəddüdü və şübhəni ortadan qaldırma nöqtəsidir. Bu məqsədlə "Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından kişilərə bir pay vardır." ayəsiylə prinsipi ortaya qoyur. Buna görə hökm mütləqdir. Heç bir vəziyyətlə, sifətlə və ya baş-ka bir şeylə əsla qeydli deyil. Eynilə bunun kimi hökmün mövzusu olan kişilər sözü də ümumidir, heç bir bitişik söz ilə məhdudlaşdırılmış deyil. Buna görə kiçiklər də böyüklər kimi pay sahibidirlər.

Uca Allah arxasından "Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından qadınlara da bir pay vardır." buyurur. Bu ifadə də bir əvvəlki cümlə kimi ümumidir, heç bir məhdudlaşdırma kölgəsi daşımaz. Buna görə heç bir məhdudlaşdırma və qeydləmə olmadan bütün qadınları ehtiva edər. "Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından..." ifadəsində əvəzlik istifadə edilə biləcəyi halda belə edilməyib açıq ifadə tərzinin seçilməsi, sarih ifadənin və diqqətə çarpanlaşdırmanın haqqını tam olaraq vermək üçündür. Sonra "Gərək azından, gərək çoxundan (fərq etməz)." deyilməklə həm açıqlıq məqsədi gücləndirilir, həm də miras payında azlıq və kiçiklik üzündən göz yummağa yer verilməməsi lazım olduğu vurğulanır. Sonunda "nəsib-ən/en mefruzen=onlar üçün müəyyən bir hissə vardır." deyilir. Bu, əvvəlki "nəsib" sözündən haldır, nəsib pay mənasını versə belə, onda məsdər mənas(n)ı yatır. Bu ifadə vurğulamağı gücləndirmə və diqqətə çarpanlaşdırmağı artırma məqsədi daşıyar. Məqsəd miras paylarının qəti və müəyyən olduqlarını, qarışıqlığı və naməlumluğu qəbul etmədiklərini ifadə etməkdir.

Bu ayə miras hökmünün, Peyğəmbərimizin mirasını da ehtiva edəcək şəkildə ümumi olduğuna və yenə miras paylaşmasında ta'sib üsulunun, yəni paylarda azalmağı bütün paylara bərabər şəkildə paylama etmənin doğru olmadığına dəlil göstərilmişdir.

"Miras bölünməsində (mirasdan payı olmayan kasıb) yaxınlar, yetimlər və düşkünlər hazır olsa..." Ayədən aydın olduğuna görə pay sahibi olmayan kəslərin bölüşəm əsnasında hazır olmaları demək, bəzi təfsirçilərin dedikləri kimi ölünün vəsiyyəti əsnasında hazır olmaları deyil, varislərin mirası bölüşməyə başladıqları sırada hazır olmaları deməkdir. Bu açıqdır.

Buna görə buradakı qohumlardan məqsəd bu qohumların kasıb olanlarıdır. Onların yetimlərlə və yoxsullarla bir yerdə sayılmaları da bunu göstərər. Ayrıca "bundan onları da ruzi verildirin və onlara gözəl söz söyləyin." ifadəsinin üslubundan aydın olan da budur. Bu üslubda mərhəmət və yumşaqlıq çağırışı vardır. Buna görə bu ifadədəki xitab, ölünün vəlilərinə və varislərə istiqamətlidir.

Ayədə haqqında danışılan 'ruzi vermə' zərurətmi, yoxsa menduplukmu ifadə etdiyi mübahisə/müzakirə mövzusu olmuşdur. Bu məsələ bu kitabın çərçivəsi xaricində qalan bir fiqh mövzusudur. Ayrıca bu ayə möhkəmdirmi, yoxsa miras ayəs(n)i ilə neshedilmişdirmi mövzusu da mübahisə et/müzakirə edilmişdir. Halbuki bu iki ayə arasında ziddiyyət yoxdur. Çünki miras ayəs(n)i varislərin paylarını təyin edərkən bu ayə başqaları haqqında fərz və ya mendup olan başqa və naməlum ödəməyə işarə edir. Buna görə ortada nəshin səbəbi yox. Xüsusilə bu veriləcək malın, verilməsi, mendup qəbul edilsə. Onsuz da/zatən ayənin zahirindən az çox bu ehtimal ortaya çıxır.

"Özləri, geriyə zəif uşaqlar buraxmış olduqları təqdirdə, onların vəziyyətindən qorxacaq olanlar..." Ayədə keçən "velyahşe" sözünün kökü olan "haşyet" sözü, olmasından qorxulan şeyin ürəkdə buraxdığı təsirdir. Sözdə hörmət və ucaltma mənas(n)ı da vardır. [Qorxulacaq şey böyük bilinər.] Ayədə keçən "sedid" sözünün əsli olan "sedad" söz haqqında istifadə edildiyində sözün doğru və dürüst olması mənasını verər.

Bu ayələ "Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından kişilərə bir pay vardır." ayəs(n)i arasında müəyyən bir əlaqənin olması uzaq bir ehtimal deyil. Çünki ümumi olması cəhəti ilə kiçik yaşdakı yetimlərin miraslarını da ehtiva edər. O zaman kiçik yaşdakı varisləri mirasdan məhrum etmə yolunu tutanlara istiqamətli bir təhdid məqsədi daşıyar. O təqdirdə "doğru söz söyləsinlər" ifadəsi, mirasdan məhrum etmə tutum və tətbiqindən, yetimlərə və kiçik yaşdakı varislərə haqsızlıq etməkdən uzaq dayanmağı təlqin edən kinayəli bir ifadədir. Söz deyib də bununla hərəkəti nəzərdə tutmaq Quran dilində məşhur bir üslubdur. Çünki söz ilə hərəkət arasında ayrılmaz bir bütünlük vardır. Necə ki uca Allah başqa bir ayədə "İnsanlara gözəl söz söyləyin." (Bəqərə, 83) buyurur. Burada sözün yumşaqlıq, gözəllik kimi sifətlərlə deyil də düzgünlük ilə sifətləndirilmiş olması da bu şərhi təsdiq edər. Çünki sözün doğru olması demək, onun inanmağa və ona görə hərəkət etməyə əlverişli olmasıdır, yoxsa insan qürurunu və şərəfini qorumağa əlverişli olması deyil. [Necə ki bu, yumşaq və bilinən sözdə etibarlıdır.]

Hər nədirsə, "Özləri, geriyə zəif uşaqlar buraxmış olduqları təqdirdə, onların vəziyyətindən qorxacaq olanlar..." ifadəsi, baxımlarını boynuna götürərək zillətə və pərişanlığa düşmələrini önləyəcək vəliləri olmayan zəif uşaqlara mərhəmət və şəfqət etməyə istiqamətləndirici təmsili bir ifadədir. Ayədəki qorxutma və təhdid, yalnız həqiqətən gücsüz vəziyyətdə uşaqları olanlara məxsus deyil. Bunun dəlili "əgər geriyə zəif uşaqlar buraxmış olsalar" ifadəsindəki "lev=eğer" ədatının iştirak etməsi və ayədə 'gücsüz uşaqlarını buraxsalar' deyilməmiş olmasıdır. Tərsinə bu ifadə vəziyyəti izah edən bir təmsil, bir fərziyyə xüsusiyyətindədir. Məqsəd budur: O kəslər ki, sifətləri arasında bu xüsusiyyətlər vardır. Yəni ana-ataları ölmüş yetimlərə istiqamətli ürəklərində mərhəmət və şəfqət olanlar və bu bu sifətləri daşıyanlar, işdə onlar gerçək insanlardır, xüsusilə Allahın ədəbi ilə ədəblənmiş, ONun əxlaqı ilə əxlaqlanmış Müsəlmanlardır. Bu ifadə məna baxımından bu deməkdir: İnsanlar yetimlər mövzusunda çəkinsinlər, Allahdan qorxsunlar. Çünki bu yetimlər üzərlərində titrənilməsi, vəziyyətləri ilə maraqlanılması və özlərinə haqsızlıq edilməməsi baxımından öz yetimləri kimidir. Bu ifadə bizim 'Kim zillətdən və alçaldılmaqdan qorxur isə, işlə/çalışmaqla məşğul olsun' deməmiz kimidir ki hər kəs bu vəziyyətə düşməkdən qorxar.

Ayədə insanlara mərhəmət və şəfqət göstərmək deyil, bunun yerinə qorxmaq, Allahdan çəkinmək əmr edilir. Bunun tək səbəbi, bu ifadənin təhdid məqsədli olmasıdır. Başqalarının yetimlərinin başlarına gələn haqqlarının tapdalanması və mallarının haqsız şəkildə məğlub et/yeyilməsi kimi halların öldükdən sonra öz yetimlərinin başlarına da gələcəyi, başqalarının yetimlərinə etdikləri haqsızlıqların, arxada buraxacaqları yetimlərə keçəcəyi xatırladılır.

"O halda Allahdan qorxsunlar və doğru söz söyləsinlər (doğru bir üsul izləsinlər)." Daha əvvəl söylədiyimiz kimi ayənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə buradakı sözdən məqsəd hərəkəti tətbiqdir. Amma görüş mənasında olması da mümkündür.