Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"O halda, nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə, ödənişlərini bir fərz olaraq verin." Bildiyim qədəriylə ayənin orijinalındakı "bihi" əvəzliyi, "Bunun xaricində qalanı... sizə halaldır." ifadəsinin dəlalət etdiyi şeyə dönür. Bu da "neyl=ulaşmak" və ya o mənanı verən vəziyyətdir. O zaman ayənin başındakı "ma" ədatı vaxt bildirmək üçün və "minhunne" ifadəsi, "hisdəmdə idim" ifadəsi ilə əlaqəli olar. Belə olunca bu ifadənin mənas(n)ı 'Nə vaxt mütə edərək onlardan faydalandınızsa, ödənişlərini fərz olaraq verin." formasında olar.

Bunun yanında ayədəki "ma" ədatının mevsule və "hisdəmdə idim" ifadəsinin sıla cümləsi, "bihi əvəzliyinin adı mevsule dönük olması və "minhunne" ifadəsinin mevsulun şərhi olması da mümkündür. O zaman məna "Özlərindən faydalandığınız qadınların ödənişlərini fərz olaraq verin." şəklində olar.

"Femestamtaydım" cümləsi daha əvvəlki ifadəylə əlaqədar bir detallandırmadıyar. Çünki başında bu mənas(n)ı verən "fa" hərfi vardır. Bu cümlə heç şübhəsiz parçanı bütünə, cüzini külliyyə söykəyən bir detallı şərhdir. Çünki "iffətli olmanız və zina etməmək üzrə mallarınızla axtarışınız" ifadəsi, yuxarıda açıqlandığı üzrə, həm nikahlıda, həm də nökərdə çatılan şeyi ehtiva edir. Belə olunca, "O halda, nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə, ödənişlərini bir fərz olaraq verin." ifadəsini bir əvvəlki cümləyə uzadılma etmək, parçanı bütünə və ya bəzi cüzi hissələri, hissələrə ayrılmış küllü və bütünə bağlamaq növündən olar.

Bu detallandırma üslubu, Quranda çox istifadə edilər. Məsələn bu ayələr kimi: "Saylı günlərdə oruc tutmanız fərz qılındı. O halda içinizdən kim xəstə və ya yolçu olsa, tuta bilmədiyi günlər sayın tərəfindən sonrakı günlərdə oruc tutar." (Bəqərə, 184) "Dində məcbur etmə yoxdur. Düzgünlük ilə pozğunluq bir-birindən ayrılmışdır. O halda kim tağutu rədd edərək Allaha inansa qopmaz bir qulpa yapışmış olar." (Bəqərə, 256)

Ayədə haqqında danışılan "faydalanma" ilə mütə nikahının nəzərdə tutulduğu şübhəsizdir. Çünki bu ayə Mədənidir və Peyğəmbərimizin hicrətdən sonrakı dövrünün ilk yarısında enən Nisa surəsinin ayələrindən biridir. Nisa surəsinin ayələrinin çoxu bu söylədiklərimizin dəlilidir. Bu nikah, yəni mütə nikahı bu dövrdə Müsəlmanlar arasında qüvvədə və tətbiqdə idi. Bunda şübhə yoxdur. Rəvayətlərin hamısı bunun mübahisə/müzakirəsiz bir gerçək olduğunu ortaya qoyur. Bu tətbiqi ortaya qoyan İslam olsun və ya olmasın, bunun Peyğəmbərimizin gözü və qulağı qarşısında icra edildiyi şübhəsizdir. Tətbiqin adı bu, yəni mütə idi. Ondan bu adla danışılardı. Buna görə "O halda, nə vaxt onlarla... ödənişlərini bir fərz olaraq verin." ifadəsi, qətiliklə bu mənada qəbul edilməsi, ondan bu məna çıxarılması qaçınılmazdır. Eynilə Quranın enişi əsnasında Müsəlmanlar arasında etibarlı olan digər ənənələr və adətlərdə olduğu kimi. Bu ənənələr və adətlər bilinən, məşhur adları ilə xatırlanırdılar. Bu adlarla əlaqədar hökm ehtiva edən bir ayə enincə bu ayələrdə keçən adlar məşhur mənalarında alınardılar. Gələn hökm istər təsdiqləmə, istər rədd, istər əmr etmə, istər qadağan etmə formasında olsun maraq/əlaqəsi olduğu adların əsl lüğət mənaları ilə əlaqələndirilməzdi.

Məsələn həcc, alış-veriş, faiz, qar/qazanc, qənimət və bu növdən olan anlayışlar kimi. Heç kim lüğət mənasını irəli sürərək Beytullahı ziyarət etmənin, oranı nəzərdə tutmaq demək olduğunu iddia edə bilməz. Sayılan digər anlayışlarda da vəziyyət belədir. Yenə Peyğəmbərimiz (s. a. a) tərəfindən ortaya qoyulan, arxasından məşhur şəkildə istifadə edilərək sonunda şəriətdəki adı ilə bilinər hala gələn namaz, oruc, zəkat, həcci temettü kimi şəriət anlayışlarında da eyni qayda etibarlıdır. Bu anlayışları ifadə edən sözlər, şəriət tərəfindən və ya şəriət bağlıları tərəfindən qətiliklə söz mövzusu mənalara bağlandıqdan sonra onları lüğətlərdəki mənalarına çevirmənin imkanı yoxdur.

Buna görə ayədə haqqında danışılan faydalanmağı mütə nikahı mənasına al/götürmək zəruridir. Çünki bu ayənin endiyi sıralarda bu əlaqə növünün Ərəblər arasında istifadə edilən adı bu idi. Bu, belədir; daha sonra mütə nikahının ayələ və ya sünnələ neshedildiğini söyləyək və ya söyləməyək fərq etməz; çünki bu, yerində araşdırılması lazım olan ayrı bir mövzudur. Sözün qisası, bu ayədən aydın olan şey mütə nikahının hökmüdür. Səhabə və təbiin qurşağına mənsub köhnə dövr təfsirçilərdən nəql edilən şərh də budur. İbni Abbas, İbni Məsud, Ubeyy b. Kaab, Katade, Mucahid, Suddi, İbni Cubeyr, Həsən vs. kimi. Bu şərh Əhli Beyt İmamlarının da fikiridir.

Edilən şərhlərdən mövzuyla əlaqədar bəzi təfsirçilərin etmiş olduğu şərhin əsassız olduğu ortaya çıxır. Şərh budur: "Buradakı hisdimdədən məqsəd, evlənməkdir. Çünki nikah əlaqəsi qurmaq qadından faydalanmağa istiqamətli bir tələbdir." Bir təfsirçi də "hisdəmdə idim" ke-limesindeki "sin" və "də" hərflərinin təkid üçün olduğunu və sözün mənasının 'temettaydım" formasında olduğunu iddia etmişdir.

Adı çəkilən görüşün əsassızlığının dəlili budur ki; Ərəblər arasında mütə nikahının bu adla yayılması və bilinməsi bu sözü eşidənlərin onu lüğət mənasında qəbul etmələrinə imkan tanımaz.

Ayrıca sözə verilən mənanın doğru olduğu, tələb mənasının daimi nikah ilə uyğun gəldiyi və "istəkdə idim" sözünün "temetta'tum= faydalandığınız" mənasını verdiyi fərz edilsə belə, bu ifadə "onlara ödənişlərini verin." formasındakı nəticə cümləsi ilə uyğun gəlməz. Çünki me-hir, nikah axdı etməklə fərz olar. Evlilik təklif etməyi, əqd etməyi, oynaşmağı, cinsi əlaqəni vs. şeyləri də əhatəsinə al/götürdüyünü qəbul etdiyimiz faydalanma tələbinə və eynilə faydalanmağa da söykən/dözməz. Mihrin yarısı nikah axdı ilə, o biri yarısı da cinsi əlaqə ilə fərz olar.

Üstəlik bu ayədən əvvəl enən ayələr, müxtəlif detalları ilə mehir vermənin lazımlılığını geniş şəkildə izah etmişlər. Bu lazımlılığı təkrar izah etmənin mənas(n)ı yoxdur. Söz mövzusu ayələr bunlardır: "Qadınların mehirlerini (Allah tərəfindən) bir hədiyyə olaraq verin." (Nisa, 4) "Əgər bir bərabər/yoldaşınızı buraxıb da yerinə başqa bir bərabər/yoldaş al/götürmək istəsəniz, onlardan birinə yüklü miqdarda mal (mehir) vermiş olsanız belə, ondan heç bir şeyi geri al/götürməyin." (Nisa, 20) "Qadınlara toxunmadan və ya mehirlerini kəsmədən qadınları boşasanız, sizə bir günah yoxdur. Lakin onları faydalandırın; zəngin olan öz gücü, darda olan da öz gücü nisbətində... Əgər onlara mehir kəsər də toxunmadan boşasanız, kəsdiyinizin yarısını verin..." (Bəqərə, 236-237)

Bir təfsirçi bu ayənin, yəni "O halda... ödənişlərini bir fərz olaraq verin." ayəsinin təkid (gücləndirmə) məqsədli olduğunu irəli sürmüşdü. Bu şərhə veriləcək cavab budur: Bu ayənin əvvəlindəki ayələr, xüsusilə "əgər bir bərabər/yoldaşı buraxıb yerinə bir başqa bərabər/yoldaş al/götürmək istəsəniz..." ifadəsindən sonra iki ayəyə qədər iştirak edən qisimi son dərəcə qəti və vurğulamalı ifadələr daşıdıqları üçün bu ayənin onları gücləndirmə məqsədi daşımasına səbəb yoxdur.

Nesih məsələsinə gəlincə; bəziləri bu ayənin "Onlar ki, ədəb yerlərini qoruyarlar. Tək bərabər/yoldaşları və sahib olduqları (nökərləri) xaric. (Bu iki vəziyyətdə) onlar qınanmış deyildirlər. Bu halda, kim bunun kənarına getmək istəsə, işdə bunlar həddi aşan kəslərdir." (Mu'minun, 5-7) ayəs(n)i ilə neshedilmiş olduğunu irəli sürmüşlər. Bəziləri isə id-detle əlaqədar olan "Ey Peyğəmbər, qadınları boşayacağınız zaman gözləmə müddətlərini güdərək boşayın." (Talaq, 1) ayəs(n)i ilə neshedilmiş olduğunu iddia etmişlər. Bəziləri isə "Boşanmış qadınlar öz özlərinə üç təmizlənmə müddəti gözləyərlər." (Bəqərə, 228) Çünki bu iki ayədə bərabər/yoldaşların ayrılmaları boşamağa və gözləmə müddətinə bağlanmışdır. Halbuki mütə nikahında bunların heç birisi yoxdur.

Bəziləri ayənin "bərabər/yoldaşlarınızın... arxada qoyduqları mirasın yarısı sizindir..." (Nisa, 12) ayəs(n)i ilə neshedildiğini söyləyirlər. Mütə evliliklərində mirasın olmayışını fikirlərinə dəlil göstərirlər. Bəziləri "Sizə (bunlar) haram qılınmışdır: Analarınız, qızlarınız..." (Nisa, 23) ayəsinin bu ayəs(n)i neshettiğini söyləyirlər. Çünki bu ayə evlənmə haqqındadır, deyirlər. Digər bəziləri də bu ayənin "o halda könülünüzün rahatladığı (başqa) qadınlardan iki, üç və dörd evlənə bilərsiniz." (Nisa, 3) ayəs(n)i ilə neshedilmiş olduğunu irəli sürmüşlər. [Çünki müt'ada dörddən çoxuyla/çox da nikah edilə bilər.]

Bəzilərinə görə ayə sünnələ neshedildi. Bu istiqamətdən də kimiləri ayənin Peyğəmbərimiz tərəfindən Hayber Döyüşü ilində, kimiləri Məkkənin fəth edildiyi il, kimiləri vida həccində Peyğəmbərimiz tərəfindən neshedildiğini söyləyərlərkən, kimiləri də bu tətbiqin əvvəl sərbəst buraxıldığını, sonra iki və ya üç dəfə qadağan edildiyini, ən son dəqiqləşən hökmün qadağan edilmə hökmü olduğunu irəli sürmüşlər.

Bu ayənin Mu'minun surəsindəki ayələ neshedilmiş olması iddiası haqqında deyiləcək söz, Mu'minun surəsindəki ayənin neshetmeye əl-verməli olmadığıdır. Çünki o ayə Məkkə dövründə, mütə evliliyi ilə əlaqədar ayə isə Mədinə dövründə enmişdir. Məkkə dövründə enən bir ayə, Mədinə dövründəki bir ayəs(n)i neshedemez. Üstəlik mütə əməliyyatını nikah və özüylə mütə edilən qadını bərabər/yoldaş saymamağı qəbul etmirik. Bu mövzudakı Peyğəmbərimizdən gələn xəbərlər və səhabələr ilə təbiinin bu əməliyyata/işləmə nikah adını vermiş olmaları onu nikah saymamağa maneədir. Bunu nikah saymanın, miras və boşama vs. şeyləri tələb etdiyini irəli sürərək onu nikah saymamağa bağlı lazımlı cavab veriləcək.

Bu ayənin miras ayəs(n)i ilə, boşama ayəs(n)i ilə və evlənilə biləcək qadınların sayına bağlı ayələrlə neshedildiğini irəli sürənlərə veriləcək cavab budur: Bu ayələr ilə mütə ayəs(n)i arasındakı əlaqə nesheden-neshedilen əlaqəsi deyil, ümumi-məhdud və ya mütləq-qeydli əlaqəsidir. Məsələn miras ayəs(n)i qalıcı və keçici nikahlı bütün bərabər/yoldaşları ehtiva edər. Lakin sünnə bu ayənin məzmununun bir hissəsini çöldə buraxaraq onu sərhədlər/məhdudlaşdırar. Sünnənin çölə çıxardığı hissə keçici nikahlı bərabər/yoldaşlardır. Boşama ayəs(n)i ilə bərabər/yoldaşların sayını məhdudlaşdıran ayə haqqında deyiləcək söz də eynidir. Bu açıq bir xüsusdur. Bu ayələrin neshedici olduqlarına bağlı iddia, hər halda bu iki əlaqə növünü bir-birindən ayırt edə bilməməkdən irəli gəlir.

Bəli; bəzi fiqh üsulu alimləri, əgər məhdud əhatəli bir ayənin arxasından müsbət və ya mənfi olaraq ona zidd ümumi əhatəli bir ayə gəlirsə, geniş əhatəli ayənin məhdud əhatəli ayəs(n)i neshedeceğini irəli sürmüşlər. Bu görüş yerində izah edildiyi üzrə zəif olmaqla birlikdə bizim üzərində danışdığımız məsələyə uyğun gəlmir. Çünki ümumi əhatəli olan boşama ayəs(n)i Bəqərə surəsindədir. Bəqərə surəsi mütə ayəsini də ehtiva edən Nisa surəsindən əvvəl Mədinə dövründə enmiş ilk surədir. Evlənə biləcək bərabər/yoldaş sayına bağlı ayə də Nisa surəsində və mütə ayəsinin əvvəlində iştirak etmişdir. Miras ayəs(n)i də mütə ayəsindən əvvəl eyni siyak içində və eyni surədədir. Yəni bütün bu vəziyyətlərdə məhdud əhatəli mütə ayəs(n)i, ümumi əhatəli ayədən sonra gəlir.

Gözləmə və iddet müddətinə bağlı ayənin bu ayəs(n)i neshettiği iddiasına gəlincə, bu iddianın əsassızlığı daha da açıqdır. Çünki gözləmə müddəti (iddet) hökmü, davamlı nikahda olduğu kimi keçici nikahda da etibarlıdır. Tək müddəti fərqlidir. Bu fərqlilik məhdudlaşdırıcı sayılar, neshedici qəbul edilməz.

Mütə nikahı ayəsinin qadağan evliliklərə bağlı ayələ qadağan edildiyini iddia edən görüş isə, bu iki səbəbdən ötəri bu görüş bu cür görüşlərin ən/en çaşdırıcı olanıdır. Birinci səbəb budur: Qadağan evlilikləri sayan ifadə ilə mütə nikahına dəlil olan ifadə bir-birinə bağlı bir bütündür. Mütə nikahına dəlil olan ifadənin əvvəl olduğu necə fərz ediləcək, sonra da bir sözün baş tərəfinin davamını neshettiği necə irəli sürüləcək? İkinci səbəb də budur: Bu ayə heç bir istiqaməti ilə davamlı olmayan yoldaşlığı açıqca və dəqiq bir dillə qadağan etmir. Ayə əvvəl kişi üçün evlənilməsi qadağan olan qadın zümrələrini sayır. Sonra da nikah və ya nökər əldə etmə yolu ilə əldə edilməsi caiz olan qadınları açıqlayır. Daha əvvəl dediyimiz kimi mütə nikahı nikah olduğu üçün bu iki məsələ arasında əleyhdarlıq əlaqəsi yoxdur ki, neshedilme söz mövzusu olsun.

Bəli. Kimiləri belə deyir: "Bunun xaricində qalanı ihsan=iffetli olmaq və zina etməmək üzrə mallarınızla axtarışınız sizə halal qılındı." İfadəsi, digər qadınların halal olmasını mehirle və "lütfkarlıq" ilə zinaya bulaşmamaqla qeydləndirir. Keçici nikahda "lütfkarlıq" yoxdur. Necə ki mütə nikahı edən bir kişi "lütfkarlıq" şərtini yerinə yetirmiş sayılmadığı üçün əgər zina işlərsə recm edilməz. Bu vəziyyət bu ayədə mütə nikahının nəzərdə tutulmuş olması ehtimalını ortadan qaldırar.

Bu etiraza daha əvvəl toxunulan bu cavab verilər: "lütfkarlıq və zina etməmək üzrə" ifadəsində keçən "lütfkarlıq" sözü, iffətli olma mənasındadır; evli olmaq mənasında deyil. Çünki eyni ifadə, həm nökər əldə etməyi, həm də nikah yolu ilə evliliyi ehtiva edir. Əgər buradakı "lütfkarlıq"ın evli olmaq demək olduğu qəbul edilsə belə evli kişinin zina cinayət/günahının mütə nikahlı bir kişinin zina cinayət/günahını Quran ilə deyil, sünnələ məhdudlaşdırdığı nəticəsinə çatılar. Çünki onsuz da/zatən Quranda recm cəzası yoxdur. [Recm cəzası, sünnələ isbat edilən bir gerçəkdir.]

Bu hökmün sünnələ neshedilmiş olmasına gəlincə, bir dəfə bu nesih, kökündən əsassızdır. Çünki mütevatir hədislərə tərsdir. O hədislərdə hədislərin Qurana təqdim edilməsi, Qurana tərs düşənlərinin rədd edilməsi və Quranın ölçü alınması əmr edilir. Ayrıca rəvayətlər hissəsində bu iddiaya cavab veriləcək.