Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Əgər biz... bunu onlara fərz etmiş olsaydıq, içlərindən çox azı müstəsna, bunu etməzdilər." Bu ifadəyə gəlincə, yenə bu surədə iştirak edən "Lakin Allah, küfrləri (gerçəyi qəbul etməmələri) səbəbiylə onları lənətləmişdir. Artıq çox az inanarlar." (Nisa, 46) ayəsində ifadə edildiyi kimi bu ibare, bu hökmün fərdlərdən meydana gəlmiş cəmiyyət üçün etibarlı olduğunu və istisnanın da bu hökmün cəmiyyətin bütün fərdlərini əhatə etdiyi yolundakı şübhəni aradan qaldırmağı məqsəd qoyduğunu ifadə edir. Bundan ötəri bu istisna muttasıl=bitişik istisnadan çox munfasıl=kopuk istisnaya bənzəyir və ya iki istiqamətli olduğu cəhətlə muttasıl ilə munfasıl arasında iştirak edir.

Buna görə, "çox azı müstəsna, bunu etməzdilər." ifadəsi birliyin vəziyyəti haqqında xəbər vermə mövqesindədir. Yəni o adamlar birlik olaraq, canları və yurdları kimi ürəklərinin şiddətli bir sevgi ilə bağlı olduğu şeylərlə ziddiyyət təşkil edən ağır öhdəçiliklərə və hökmlərə uyğun gəlməzlər. Az bir hissəs(n)i ilə əlaqədar istisna isə, bu mövzudakı şübhəni aradan qaldırmaq üçündür.

O halda ayənin mənas(n)ı belə olar: "Əgər biz onlara özlərini öldürmələrini və alışmış olduqları yurdlarından çıxmalarını yazsaydıq, yəni fərz etsəydik, əmrimizi yerinə yetirməzdilər, bunu etməzdilər." Sözün burasında "bunu etməzdilər." ifadəsində onların arasında həqiqətən Allahın hökmünə təslim olmuş heç bir mömin ol/tapılmadığı nəticəsinə çatıldığı fərq edilincə, onların az bir qisimi istisna edilərək bu şübhə aradan qaldırılır. Əslində bu hökm o azlığı əhatəsinə al/götürmüş deyildi. Çünki bu ifadədə birlikdən birlik olma sifəti ilə xəbər verilmişdi [fərdlər olaraq deyil]. Bu səbəbdən bu hökm, fərdləri yalnız birliyə bağlı olmaları baxımından ehtiva edirdi.

Bundan da aydın olur ki, burada birliyin birliyi öldürməsi və birliyin şəhər və kənd kimi bütün yurdlarından çıxması nəzərdə tutulur. Yoxsa hər kəsin özünü öldürməsi və öz evini tərk etməsi nəzərdə tutulmur. Eynilə bu ayədə olduğu kimi: "Gəlin, yaradıcınıza tövbə edin/əldə et və özünüzü öldürün." (Bəqərə, 54) Görüldüyü kimi [hər iki ayədə də] xitab fərdlərə deyil cəmiyyətə istiqamətlidir.