Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Kim Allaha və Rəsula itaət etsə... və nə də gözəl yoldaşdır!" Daha əvvəlki ayələr (64 və 65. ayələr) Rəsulullaha (s. a. a) itaət etmək, onun hökmünə və qərarına təslim olmaqla əlaqədar olduqları halda, bu ayədəki gözəl vəddə Allah ilə Peyğəmbərimiz birlikdə zikr edilir. Bunun da səbəbi, Peyğəmbərimizə itaəti vurğulayan ayələr arasına, "Əgər biz, özünüzü öldürün... deyə bunu onlara fərz etmiş olsaydıq..." ayəsinin girməsi idi. Demək ki, fərz olan itaət həm Allaha, həm də Peyğəmbərə istiqamətli itaətdir. Onsuz da/zatən, "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." ayəs(n)i ilə başlayan ayələrin ortaq havası bu idi.

"İşdə onlar Allahın özlərinə nemət verdiyi peyğəmbərlər... ilə bərabərdir." ifadəsi, bu insanların onlardan olduqlarına deyil, onlara qatıldıqlarına dəlalət edər. Yəni bu kəslər özlərinə nemət verilənlər birliyinə qatılmaqdadırlar. Bu birlik doğru yol sahibləridir. Uca Allah, doğru yolu özündən başqa heç bir birliyə nisbət etməyərək, "Bizi doğru yola çatdır. Özlərinə nemət verdiyin kəslərin yoluna." (Həmd, 6-7) ayələrində yalnız bu birliyə nisbət etmişdir. Qısacası, bu kəslər o camaatdan deyildirlər, o camaata qatılmışlar. Necə ki, "onlar nə də gözəl yoldaşdır!" ifadəsində buna az çox işarə edilir. Daha əvvəl söylədiyimiz kimi bu nemətdən məqsəd "vəlayət" nemətidir.

Haqqında danışılan dörd zümrəyə, yəni peyğəmbərlərə, sıddiklere (gerçəklərə), şəhidlərə və salehlərə gəlincə, "peyğəmbərlər" vəhy sahibləridir, qeybin məlumatı yanlarında olanlardır. Onların xüsusiyyətləri haqqında bundan daha çox bir məlumatımız yoxdur; onlar haqqında olan məlumatımız, ancaq onların buraxdığı əsərlərdən əldə edilə bilər. Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi "şəhidlər" sözü, Quran dilindəki mənas(n)ı ilə "əməllərin şahidləri" deməkdir; döyüşdə şəhid edilən kəslər demək deyil. "Salehlər"dən məqsəd isə, Allahın nemətlərinə layiq kəslərdir.

"Sıddiklere" gəlincə, "sıdk=doğruluk" kökündən mübaliğə üçün istifadə edilər və söz mənasına görə, "çox doğru kəslər" deməkdir. Doğruluğun sözlə əlaqədar hissəs(n)i olduğu kimi hərəkət və hərəkətlərlə əlaqədar hissəs(n)i də vardır. Hərəkətlərdə düzgünlük demək, hərəkətlərin sözlə uyğunlaşması deməkdir. Çünki hərəkət və davranış inancın xaricə əks olunmasıdır. Davranış; inancı doğru əks etdirincə, əlbəttə ki insanın ürəyindəkini olduğu kimi əks etdirmiş olar. Sözün doğruluğu isə, onun həqiqətlə və gerçəkdə olanla uyğunlaşmasıdır. Əslində söz də bir baxıma bir davranış növü olduğu üçün, davranışlarında doğru olan kimsə yalnız doğru olduğunu, haqq olduğunu bildiyi şeyi söyləyər. Buna görə belə bir insanın sözündə həm xəbərin, həm də xəbər verənin doğruluğu söz mövzusudur. [Yəni hər ikisi də doğrudur; həm söz, həm də sözü söyləyən kimsənin özü.]

O halda sıddiq, əsla yalanı olmayan kimsədir. Bu kimsə nəfsinin arzusuna uyğun gəlmədən yalnız haqq gördüyü hərəkəti edər, yalnız haqq gördüyü sözü söyləyər və yalnız haqq olanı haqq görər. Çünki hər şeydə haqqı görər, haqqı söyləyər və haqqı edər.

Buna görə, ayədəki zümrələr bu sıraya görə düzülərlər: İlk sırada peyğəmbərlər iştirak edər, ki bunlar insanların əfəndiləri və öndərləridirlər. Sonra gerçəklərin və əməllərin şahidləri olan sıddikler gəlir. Bunun arxasından əməllərin şahidləri olanlar gəlir. Sonra da ilahi kəramətə və üstünlüyə hazırlıqlı olan salehlər gəlir.

"və onlar nə də gözəl yoldaşdır!" Yəni yoldaşlıq baxımından nə yaxşıdırlar. Buna görə, ayədəki "refikan=arkadaş" sözü şikayətdir. Deyildiyinə görə bu sözün çoxluq olaraq gətirilməməsi, şikayət olduğundan ötəridir. Başqa bir görüşə görə də ifadənin mənas(n)ı belədir: "və onların hər biri yoldaş olaraq gözəldir." Bu səbəbdən "refikan" sözü eynilə "Sonra da sizləri uşaq olaraq çıxararıq." (Həcc, 5) ayəsindəki "tiflen=çocuk" sözü kimi haldır; vəziyyəti bildirməkdədir.