Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Ey möminlər... kafirlər kimi olmayın..." Buradakı kafirlərdən məqsəd, ifadənin zahirindən aydın olduğu kimi yalnız kafirlərdir, söyləndiyi kimi münafiqlər bu ifadənin əhatəsinə girməz. Çünki münafiqlik, münafiqlik olması xüsusiyyəti ilə bu sözün qaynağı deyil. -Hərçənd münafiqlər də bu sözü söyləyərlər.- Bu sözün əsl qaynağı küfr olduğu üçün onun kafirlərə isnad edilməsi lazımdır.

Ayədə istifadə edilən "et-zərbi fil-ardı" deyimi, kinayə yolu ilə yoluçuluq etmək mənasını verər. Yenə ayədə keçən "guzzen" sözü, "qazi" sözünün çoxluğudur. "Talib"in çoxluğunun "tulleb" və "darib"in çoxluğunun "durreb" olması kimi. "Allah bunu onların ürəklərində acı/ağrılı bir hayıflanma etsin deyə..." Yəni onlara bu hayıflanma ilə əzab çəkdirsən deyə. Bu ifadədə səbəb, məqsəd yerinə qon/qoyulmuşdur. "Can verən də, öldürən də Allahdır." ifadəsi, "Əgər bizim yanımızda olsadılar, ölməzlər və öldürülməzdilər." deyən kafirlərin səhv qiymətləndirmələrinə mövzu olan gerçəyi açıqlayır. Buradakı ölüm həm normal əcəllə reallaşan ölümü, həm də öldürülmə nəticəs(n)i reallaşan ölümü ehtiva edir. "Ölüm" sözü tək başına istifadə edildiyində mənasının belə geniş olduğunu daha əvvəl ifadə etmişdik. "Allah etdiklərinizi görməkdədir." ifadəsi, "kafirlər kimi olmayın." ifadəsində dilə gətirilən qadağan etmənin səbəbi xüsusiyyətindədir.

"...ölməzlər və öldürülməzdilər." ifadəsində ölmək, öldürülməkdən əvvəl zikr edilir. Bunun səbəbi, "səfərə çıxan və ya döyüşə qatılan qardaşları..." ifadəsindəki sıralamağı güdməkdir. Buna "leffi nəşri müretteb" sənəti deyilir. Bir başqa səbəb də budur: Ölüm, təbiiliyə uyğun olaraq cərəyan edən alışılmış bir hadisə olduğu halda öldürülmək istisnas(n)ı bir vəziyyətdir. Belə olduğu üçün alışılmış olan hadisə, belə olmayan hadisənin önünə alınmışdır.

Bu ayədən çıxan nəticə möminləri, eynilə kafirlər kimi davranıb diyarları xaricində ya da soydaşlarından uzaqda ölən və ya döyüşlərdə öldürülən qardaşları üçün "Əgər bizim yanımızda olsadılar, ölməzlər və öldürülməzdilər." deməkdən saxlamaqdır. Çünki bu söz, insanı ürəkdə meydana gələcək ilahi bir əzaba sürüyər. Bu əzab, onların ürəklərinə düşəcək olan hayıflanma duyğusudur. Üstəlik bu söz cahillikdən qaynaqlanır. Çünki onların yaxında ya da uzaqda oluşları can verici və ya öldürücü bir səbəb deyil. Can vermək və öldürmək, tək olan və ortağı ol/tapılmayan uca Allaha məxsus səlahiyyətlərdəndir. Buna görə möminlər Allahdan qorxmalı və kafirlər kimi danışmamalıdırlar. Çünki Allah onların etdiklərini görməkdədir.

"Əgər Allah yolunda öldürülər və ya ölsəniz, Allahdan gələcək olan bağışlama və rəhmət, onların yığmaqda olduqları şeylərdən daha yaxşıdır." Aydın olan, "yığmaqda olduqları şeylər"dən məqsəd, dünya həyatının ana məqsədi olan mal və onun uzadılmalarıdır.

Bu ayədə öldürülmək, ölməkdən əvvəl zikr edilir. Çünki Allah yolunda öldürülmək, normal ölümə görə Allahın bağışlamasına daha yaxındır. Burada öldürülmənin ölümdən əvvəl zikr edilməsini tələb edən incəlik budur. Necə ki bir sonrakı ayədə, yəni "Heç şübhəsiz ölsəniz də, öldürülsəniz də, Allah qatında toplanacaqsınız." ayəsində ölmək fisili öldürülmək hərəkətinin qabağına keçərilərək normal sıralamağa dönülmüşdür. Çünki bu ayədə söz mövzusu olan artıqdan incəlik orada yoxdur.