Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Deyilə bilər ki: Bu iki qrupu bərabər sayanlar, hər ikisi üçün də bir yerdə əfv çıxdığı səbəbi ilə bunları bərabər saymışlar.

Cavab olaraq deyərəm ki: Hərçənd əfv anlayışı hər iki qrup üçün eynilə istifadə edilmişdir; amma bu iki ifadədə keçən əfv məzmun baxımından fərqlidir. Əfv, bağışlama və bənzəri terminlərin istifadə edildikləri hər yerdə tək bir məzmun daşıdıqlarına dair əlimizdə dəlil yoxdur. İki əfv arasındakı fərqliliyin səbəblərini daha əvvəl açıqladıq.

ƏFVİN VƏ BAĞIŞLAMANIN QURANdakı MƏNAS(N)I

Ragıp el-İsfahaniyə görə əfv, bir şeyi al/götürməyə nəzərdə tutmaqdır. Bu məna, sözün müxtəlif istifadə yerlərindən əldə edilmişdir. "Afahu" və "i'tefahu" yəni yanındakını al/götürmək üzrə onu nəzərdə tutdu. "Afet'ir-rih'ud-dare" yəni, külək evin əsərlərini al/götürmək üzrə onu nəzərdə tutdu. Ərəblər köhnələn ev üçün "afet'id-daru" deyərlər. Bu ifadə incə bir nöqtə ehtiva edər. Belə ki, köhnələn ev sanki öz əsərlərini və gözəllik görünüşlərini nəzərdə tutaraq al/götürmüş və bunlar gözlərdən itmişdir. Əfvin uca Allaha isnad edilməsi də bu nöqtədən ötəridir. Sanki uca Allah qulu ilə maraqlanaraq onun yanındakı günahları al/götürür və onu günahsız buraxır.

Bundan aydın olur ki örtmək mənasını verən "bağışlama" məzmun baxımından əfvin davamı və nəticəsidir. Çünki hər hansı bir şey, məsələn günah, əvvəl alınar, qaldırılar, sonra da üzəri örtülər. Beləcə günahkarın günahı nə özü və nə başqaları tərəfindən görülməz. Uca Allah belə buyurur: "Bizi bağışla, bizə bağışlama et." (Bəqərə, 286) "Allah bağışlayandır, bağışlamada ol/tapılandır." (Nisa, 99)

Bundan ortaya çıxır ki, əfv və bağışlama hər nə qədər zehini qiymətləndirmə baxımından bir-birindən fərqli dirlərsə və biri digərinin davamı isə də, nəticədə ifadə etdikləri məna baxımından birdirlər. Eyni şəkildə bu iki sözün mənas(n)ı uca Allaha məxsus olan mənalardan da deyil. Tərsinə, ehtiva etdikləri mənalarıyla uca Allahdan başqası üçün də istifadə edilə bilərlər. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Özləri bağışlasalar, və ya nikahlarını imzalamağa səlahiyyətli kişi bağışlasa, o başqa..." (Bəqərə, 237) "Möminlərə də ki: Allahın günlərini ümid etməyənləri bağışlasınlar (onlara bağışlasınlar)." (Casiyə, 14) "Onları affeyle, onlara Allahdan bağışlama dilə və edəcəyin iş haqqında onların fikirlərini al/götür..." (Al/götürü İmran, 159) Uca Allah bu ayədə döyüşdən qaçan möminləri bağışlamasını; günahlarına danlaq, serzeniş, üz çevirmə kimi bir cavab verməməsini və Allahdan, günahın Allah haqqıyla əlaqədar izlərini bağışlamasını diləməsini Peyğəmbərinə əmr edir.

Ortaya çıxan bir başqa gerçək də budur: Əfv və bağışlamanın mənasının həm yaratma, həm teşrii, həm dünyəvi, həm də ührəvi nəticələrlə əlaqəli olması mümkündür. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Başınıza gələn hər müsibət, mütləq öz əlləriniz ilə etdiklərinizdəndir. Üstəlik Allah etdiklərinizin çoxunu bağışlayır." (Şura, 30) Bu ayənin dünyəvi nəticələndirər və qalıqlara da şamil olduğu qətidir. Bu ayə də zahiri mənas(n)ı ilə eyni xüsusiyyətdədir: "Mələklər də Rəblərinə həmd edərək ONU nöqsanlıqlardan tənzih edirlər və yer üzündəkilər üçün bağışlama diləyirlər." (Şura, 5) Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşının uca Allah tərəfindən nəql edilən bu sözləri də eyni mahiyyətdədir. "Ey Rəbbimiz, biz özümüzə zülmətdik. Əgər sən bizə bağışlama və mərhəmət etməzsənsə, qətiliklə hüsrana uğrayanlardan olarıq." (Ə'RAF, 23) Burada Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşının zülmlərindən məqsədin, mevlevi=teşri xüsusiyyətli bir qadağanı dişləyə günahı deyil; irşadi=öğüt xüsusiyyətli bir qadağanı dişləyə günahı olduğunu qəbul edirik.

Quranın çox saydakı ayəs(n)i bunu göstərir: Allaha yaxın olmaq və cənnət nemətinə çatmaq, daha əvvəl Allahın bağışlamasına nail olmağa, tövbə və bənzəri yollarla şiryin və günahların pasından təmizlənməyə bağlıdır. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Xeyr; onların işlədikləri günahlar ürəkləri üzərində pas bağlamışdır." (Mutəffifin, 14) "Kim Allaha inansa, Allah onun ürəyini doğruya hidayət edər." (Təğabun, 11)

Qısacası əfv və bağışlama, maneəs(n)i aradan qaldırma və əleyhdar olan bağdaşmazı qaldırma qabilindəndir. Uca Allah imanı və axirət yurdunu həyat, buna qarşılıq imanın əsərlərini, axirət əhlinin işlərini və onların canlı həyatlarını nur saymışdır. Necə ki belə buyurur: "Ölü ikən diriltdiyimiz və özünə insanlar arasında gedərkən faydalandığı bir nur verdiyimiz kimsə, qaranlıqlar içində tərəddüd edib oradan heç cür çıxa bilməyən kimsə kimidirmi?" (Ən'am, 122) "Əsl həyat, axirət yurdundakı həyatdır." (Ənkəbut, 64)

Buna müqabil şirk ölümdür, günahlar da qaranlıqlardır. Uca Allah belə buyurur: "Kafirlərin əməllərinin bir başqa bənzəri, əngin bir dənizin qaranlıqlarıdır. Bu dənizi üst üstə minən dalğalar və dalğaları da bulud örtər. Orada qaranlıqlar üst üstə minmişdir. Belə ki, insan əlini uzatsa onu fərq edə bilməz belə. Allahın nur vermədiyi kimsənin nuru olmaz." (Nur, 40) O halda bağışlama, ölümü və qaranlığı aradan qaldırmaqdır. Bu da ancaq həyat və nur ilə olar. Söz mövzusu bu həyat imandan, bu nur da ilahi rəhmətdən ibarətdir.

Buna görə kafirin nə həyatı və nə nuru vardır. Bağışlamaya çatmış möminin isə həm həyatı, həm də nuru vardır. Günahları olan möminin isə həyatı vardır, lakin nuru əskikdir. Bu əskiklik bağışlama sayəsində tamamlanar. Uca Allah belə buyurur: "Onların nurları önlərindən və yanlarından qaçar da; 'Ey Rəbbimiz, nurumuzu tamamla və bizə bağışla.' deyərlər." (Təhrim, 8)

Etdiyimiz bu şərhlərin bütünündən bu ortaya çıxır: Əfv və bağışlama anlayışları yaratma məsələlərdə uca Allaha isnad edildiyində, maneəs(n)i aradan qaldırmaq deməkdir ki, bu da o maneəs(n)i ortadan qaldıracaq səbəbi dövrəyə qoyaraq reallaşar. Bu iki anlayış teşrii məsələlərdə uca Allaha isnad edildiyində, yumşaq davranmağı və bənzərini maneə törədən səbəbi ortadan qaldırmaqdır. Xoşbəxtlik və bədbəxtlik mövzusunda isə, xoşbəxtliyin önündəki maneəs(n)i qaldırmaqdır.

156- Ey möminlər, səfərə çıxan və ya döyüşə qatılan qardaşları haqqında; "Əgər bizim yanımızda olsadılar, ölməzlər və öldürülməzdilər." deyən kafirlər kimi olmayın. Allah bunu onların ürəklərində acı/ağrılı bir hayıflanma etsin deyə (belə deyib dayanarlar). Halbuki can verən də, öldürən də Allahdır. Allah etdiklərinizi görməkdədir.