Elektronika 1

Kuchaytirgich kaskadining asosiy parametrlarini hisoblash

Ishchi (dinamik) rejimda, ya’ni transistor-ning chiqish zanjiriga yuklash qarshiligi ulangan bo‘lsa, kirishga esa o‘zgaruvchan signal berilsa, tranzistorning tavsif va parametrlarini sxemaga bog‘lamasdan turib ko‘rib bo‘lmaydi. Umumiy holatda yuklash qarshiligi reaktiv, aralash yoki faqat aktiv (faol) bo‘lishi mumkin. Faqat faol yuklash holatini ko‘rib chiqamiz. Ishchi (dinamik) rejimda ishlayotgan tranzistorning tavsif va parametrlarini ishchi yoki dinamik deyiladi. Tranzistorning ishchi yoki dinamik parametrlari tranzistorni dinamik rejimida tok va kuchlanishlarni kichik o‘zgarishida bog‘laydi. Bunday parametrlari bo‘lib kirish va chiqish qarshiliklari hisoblanadi, ularning miqdorlari signal manbai va yuklanish bilan tranzistorning kelishtirish sharti aniqlaydi va tokni, kuchlanishni va quvvatni kuchaytirish koeffitsiyentlaridir. Bu parametrlarning har biri quyidagicha aniqlanadi:

Kirish qarshiligi – bu R_yu=0 bo‘lganida o‘zgaruvchan kirish toki uchun tranzistorning kirish zanjirini qarshiligi:

Chiqish qarshiligi – bu R_yu=0 bo‘lganida o‘zgaruvchan chiqish toki uchun tranzistorning chiqish zanjirini qarshiligi:

Tok bo‘yicha kuchaytirish dinamik koeffitsiyenti .
Quvvat bo‘yicha kuchaytirish dinamik koeffitsiyenti .
Kichik sinusoidal signallar kuchaytirilganda ishchi parametrlarini tok va kuchlanish amplitudalari nisbati sifatida aniqlash mumkin.
Ishchi sxemaga ulangan tranzistor uchun oqadigan toklar va berilgan kuchlanishlar o‘rtasidagi grafikli bog‘lama dinamikaviy tavsilotlari bilan aniqlanadi. Huddi statik rejimiga o‘xshab, tajriba o‘tkazib olish, yoki kirish va chiqish dinamikaviy tavsilotlarini qurish mumkin.
Amalda ishni dinamik rejimini va tranzistorning ishchi parametrlarining to‘liq hisobini bajarish uchun statik tavsiflarni ikki oilasiga ega bo‘lish kerak: kirishlar va chiqishlar, ularga tegishli kirish va chiqish dinamik tavsiflari qurilishi lozim. Statik chiqish tavsiflari oilasida chiqish dinamik tavsiflarini qurish uchun I_chiq=F(U_chiq) | I_ex = const yuklanish to‘g‘ri chizig‘i quriladi. Kirxgof qonuni bo‘yicha U_chiq=Y_em-I_chiqR_yu, bu yerda Y_em – chiqish zanjiridagi ta’minlash manbaining kuchlanishi, bunda yuklanish to‘g‘ri chizig‘i ikki nuqta bo‘yicha bo‘yicha qurilishi mumkin, agar Y_em va R_yu ma’lum bo‘lsa:
1. I_chiq=O, U_m=Y_em bo‘lsa;
2. U_m=O, unda I_chiq=Y_em/R_yu
yuklanish to‘g‘ri chizig‘ini statik tavsiflari bilan kesib o‘tuvchi nuqtalar chiqish dinamik tavsiflar yo‘lini aniqlpaydi. Kirish statik tavsiflarning U_kir=F(I_вk) | U_chiq = const oilasida kirish dinamik tavsiflarning qurilishi yo tenglamalar yordamida (Y_em va R_yu ma’lum bo‘lganida), yo qurilgan chiqish dinamik tavsiflaridan o‘tkazish yo‘li bilan bajarilishi mumkin. Ohirgi holatda dinamik chiqish tavsiflarini statiklari bilan kesib o‘tish nuqtalari uchun I_kir miqdorlari aniqlanadi (uning uchun Bu chiqish statik tavsifi olingan) va U_chiq, olingan miqdorlari statik kirish tavsiflar oilasiga o‘tkaziladi. Ravon egri chiziqdagi olingan nuqtalarni birlashtirib kirish dinamik tavsifi olinadi.
UBli ulangan tranzistorning chiqish va kirish dinamik tavsiflarini qurilishi 38-rasmda ko‘rsatilgan.



38-rasm.

Ba’zi tranzistorlar uchun statik kirish tavsiflari bir biriga juda yaqin joylashadi. Bunday holatda, taxminan hisoblanadi, U_k>0,5-5В bo‘lganida olingan kirish dinamik tavsifi statik bilan birlashadi.

Past chastotali kichik signallarni kuchaytirish sifatida ishlaydigan tranzistor ishlashini dinamik rejimini tanlaganda, esda tutish kerak:
1. O‘zgaruvchan tok va kuchlanishlarni o‘zgarishi, to‘yinish va kesib tashlash hududida emas, balki faqat faol hududida.
2. Tranzistor ishlashining dinamik rejimi yo‘l qo‘yiladigan maksimal miqdorlari bilan cheklangan:
a) Ie _maks – emitter o‘tishining quvvati bilan aniq-lanadigan yo‘l qo‘yiladigan maksimal emitter toki;
b) Uk _maks – teshuvchi kuchlanish bilan aniqlanadigan yo‘l qo‘yiladigan maksimal kollektor kuchlanishi;
V) R_k.makc.dop. – kollektorli o‘tishning yo‘l qo‘yiladigan sochilish quvvati.
Kuchaytirgich sifatida tranzistor ishlaganda ishchi nuqta chiqib ketishi mumkin bo‘lmagan hudud chegarasi 39-rasmda ko‘rsatilgan.
3
9-rasm.
Agar nochiziqli buzulishlarsiz ishlash sharti qo‘yiladigan bo‘lsa, ya’ni kirish qismiga berilgan signal shaklini tranzistorning chiqishida aniq qayta tiklash sharti, bunda o‘zgaruvchan tok va kuchlanishlar o‘zgarishi chiqish tokini o‘zgarishi kirish toki o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional bo‘lgan chiqish dinamik tavsiflari maydonida bo‘lib o‘tishi kerak. Bundan tashqari, tranzistorlardagi nochiziqli buzulishlar to’satdan kirish dinamik tavsifini nochiziqlik darajasi bilan aniqlanishi sababli, o‘zgaruvchan tok va kuchlanishlarni o‘zgarishi kirish dinamik tavsifini to‘g‘richiziqli bo‘lagida yotishi zarur.
Shu sabablarga ko‘ra, emitterli va kollektorli o‘tishlarga beriladigan yuklanish qarshiligi R_yu va o‘zgarmas kuchlanish miqdorlari aniqlanadi. Misol tariqasida tranzistorda yog‘ilgan bir kaskadli kuchaytirgichni ko‘rib chiqamiz (40-rasm).

40-rasm.

Bu sxemada alohida manbadan Y_em olingan qaydlangan surilish ishlatiladi, uning yordamida kirish dinamik tavsifida ishchi nuqta holati belgilanadi. R_yu miqdori birnecha kOm ni tashkil qiladi, bu esa chiqish qarshiligidan ancha kam, Y_ek esa – 10В ga yaqin.
Tranzistorning statik tavsiflari 41 a,b rasmlarda ko‘rsatilgan. Farast qilamiz R_yu va Y_ek berilgan.
a)



б)
41-rasm.

Chiqish dinamik tavsifini ikki nuqta bo‘yicha qurish mumkin. Hisoblaymizki, U_k=-5В bo‘lganida olingan kirish dinamik tavsifi statik bilan to‘g‘ri keladi. Agar minimal nochiziqli buzulishlar sharti qo‘yilgan bo‘lsa, bunda dinamik tavsiflarda o‘zgaruvchan tok va kuchlanish o‘zgarishi ra,b (41-Rasm) bo‘lagi chegarasidan chiqishi kerak emas.

O‘zgaruvchan tok va kuchlanishni o‘zgarishi bo‘lib o‘tayotgan chegarasidagi dinamik tavsifini bo‘lagi, ishchi bo‘lagi deyiladi.
Agar tranzistorning kirishiga sinusoidal signal I_e = I_me . sinwt ko‘rinishida berilayotgan bo‘lsa, bunda tanlangan a, b ishchi bo‘lagida ishlashini ta’minlash uchun kirishga amplitudali o‘zgaruvchan signal berilishi kerak va o‘zgarmas tokning tarkibini
I_e = I_e5 – I_me = I_ei – I_me
o‘zgarmas tok bo‘yicha ishlash rejimini aniqlaydigan dinamik tavsifidagi joylanish nuqtasi, ishchi nuqta deyiladi (grafikda A nuqtasi). Ko‘rinib turibdiki, agar I_e va I_me ma’lum bo‘lgan, bunda grafikdan U_e, I_k, U_k ni va o‘zgurauvchan tarkiblar amplitudasini Ume, Imk, Umk olish mumkin.
Endi oson hisoblash mumkin:
- tok bo‘yicha kuchaytirish dinamik koeffitsiyentini ;
- kuchlanish bo‘yicha kuchaytirigsh dinamik koeffitsiyentini ;
- quvvat bo‘yicha kuchaytirish dinamik koeffitsiyentini ;
- o‘zgaruvchan tok bo‘yicha kirish qarshiligi ;

• 
  o‘zgaruvchan tok bo‘yicha chiqish qarshiligi ;
  

10. operatsion kuchaytirgich

Initegral operatsion kuchaytirgichlar (IOK) IOK - o‘zgarmas tok kuchaytirgichi (UTK) quyidagi parametrlari bilan:

R_kir= , R_chiq= O, K_ug= 

OK
41-rasm

DK – differensial kaskad. O‘zgarmas tok kuchaytirgichi.

OK – oraliq kaskad. Ular birnechta bo‘lishi mumkin. DK sxemasi bo‘yicha qurilgan, ammo chiqishda kuchlanish bir yelkadan olinadi.
DS – daraja siljishi. O‘zgarmas tok bo‘yicha OK chiqishi va QK kirishini kelishtiradi. QK – quvvat kuchaytirgichi. R_chiq yuklanish bilan kelishtirishga xizmat qiladi. Yuklanishga katta tok ta’minlab beradi.

42-rasm