Elektronika 1

Avtogenerator chastotasining stabillashtirish

Chastotaning stabilli – bu avtogeneratorning muhim parametrlaridan biri. Avtogeneratorlar chastotasining stabilligini sonli baholash uchun ko‘pincha teskari qiymati ishlatiladi chastota-ning nisbiy nostabilligi. Bu avtogenerator chastotasining maksimal joizlik og‘ishini belgilangan qiymatining (chastotaning absolyut nostabilligi) Ds o‘rnatilgan chastotaga F o‘rni nisbati:

Chastotaning og‘ishini kelib chiqaradigan sabablari va chastotaning stabillashtirish usullari fazalar muvozanati tenglamasining tahlilida aniqlanishi mumkin. Fazoviy burchaklar jk avtogenerator sxemasi parametrlari chastotalari-ning funksiyasi va uning ishlash rejimi hisoblanadi (indkutivliklarini, sig‘imlarini – faol elementlar parametrlarini qiymatlari). Destabillashtiruvchilar deb aytiladigan turli omillar ta’sirida avtogenerator parametrlari o‘zgarib boradi, Bu tenglama (1) dagi fazoviy burchaklarni o‘zgarishiga olib keladi. Biroq burchaklar o‘zgargandan keyin yangi chastotada doimiy tebranish rejimi o‘rnatiladi va o‘zgargan fazoviy burchaklar yeig‘indisi yana (3) mungosabatini qondiradi. Demak, Avtogenerator chastotasining stabilligini oshirish uchun quyidagi imkoniyatli yo‘llar mavjud:
1. Generator rejimini va tebranish sistema parametrlarining turg‘unlikda ushlab turish. Bu yo‘l parametrik stabillash deb nomlanadi.
U ta’minlovchi kuchlanishlarni o‘zgarmaslikda ushlab turishni talab qiladi. Shuningdek parametrik stabillashni bajarish uchun, tashqi holatlar ta’sirida (haroratni, namlikni, bosimni va h.k. o‘zgarishi) tebranish sistema o‘z parametrlarini kam o‘zgartirishi kerak.
2. Alohida elementlar parametrlari va generatorning ishlash rejimi o‘zgarganda fazoviy burchaklar minimal darajada o‘zgarishida generatorning ishlash rejimini va sxemasini tanlash. Teskari bog‘lama zanjiri tebranish sistemaga (tebranish konturi) ega bo‘lishi va uning fazoviy surilishi chastotasiga bog‘liqligi sababli fazoviy-chastotaviy tavsifini katta qiyalikka ega bo‘lgan konturni ishlatish zarur, chunki masalan, ishlash rejimining parametrlarini o‘zgarishidan kelib chiqadigan fazoviy burchakning bir xil o‘zgarishida avtogeneratsiya chastotasining o‘zgarishi paydo bo‘ladi, kontur uchun kattaroq kichik qiyaligi bilan. Chunki fazochastotaviy tavsifining qiyaligi asllikka bog‘liqligi sabbali. Tebranish konturlarning maksimal miqdorli Q ni (65-rasm) ishlatish zarur.
3. Avtogenerator elementlari parametrlarining haroratli o‘zgarishlarini xarakteri bo‘yicha qarama-qarshi boshqa o‘zgarishlar hisobiga o‘rnini to‘ldirish (asosan harorati oshishi bilan ko‘payadiган tebranish konturning sig‘imi). Ko‘pincha o‘rnini to‘ldirish uchun manfiy harorat koeffitsiyentli kondensatorlar ishlatiladi, ularning sig‘imi harorat ishgan sari kamayadi.



65-rasm.

4. Tebranish sistemalar sifatida hususiy tebranish chastotasining yuqori stabilligiga va yuqori sifatiga ega kvarsli rezonatorlar ishlatilishi. Kvarsli rezonatorlar avtogeneratorlar chastotasining nisbiy nostabilligini olishga imkon yaratadi, boshqa yo‘llar bilan chastotaning stabillashtirishga yetkazib bo‘lmaydi. Kvarsli rezonatorlar – ma’lum bir usul bilan kvars kristallaridan kesib olingan va to‘g‘ri va teskari p’yezoeffekt ega bo‘lgan plasitinalardir. Plastinaning yon yuzasiga kondensator qoplamasi (66.a-rasm) hisoblanadigan tok o‘tkazuvchi metall qoplamlari yotqiziladi. Qoplamlarga o‘zgaruvchan EYuK berilganida kvars plastinasi stabil mexanik tebranishlar bajaradi, ularning ampltiudasi tashqi EYUK chastotasini kvars plastinasining mexanik tebranishlar hususiy chastotasi bilan to‘g‘ri kelagnida maksimumga erishadi. Mexanik tebranishlar o‘z navbatida qoplamalarda elektr zaryadlar paydo bo‘lishini kelib chiqaradi kvars rezonatorlarning rezonans hususiyatlari juda stabillashgan, aslligi esa  107 miqdorlarga yetadi, bu esa odatdagi tebranish konturlarining aslligidan ko‘p marotaba oshadi. Kvars rezonatorining ekvivalent sxemasi 66, b rasmda keltirilgan. Yo‘qotish qarshiligi R1 билан ketma ket tebranuvchi kontur tashkil etuvchi SI kichik sig‘imli, katta induktivli LI дан iborat. Shuningdek sxemaga kvars ushlab tu-ruvchi sig‘imi SO kiradi. Bunday ekvivalent sxema rezonanisning ikki nuqtasiga ega:

66-rasm.

Ketmaket konturning rezonans nuqtasi

va parallel konturning rezonans nuqtasi.

Bu rezonans chastotalar nisbat bilan bog‘liq

Parallel konturning rezonansida rezonatorning to‘liq qarshiligi Z maksimumga yetadi, ketma-ketlik rezonatorida esa – minimal bo‘ladi (67-rasm).
Ikkala rezonatorli nuqtalar avtogeneratorlar shemasida chastotalarning stabillashtirishi uchun ishaltiladi.

67-rasm.

Kvars avtogeneratorlar sxemasining turli xili mavjud. Bunday sxemalarda toq mexanik garmoniklarda qo‘zg‘aydigan kvarsli rezonatorlar ko‘p holatlarda ketmaketlik rezonasda ishlaydi.

Bunday tipdagi sxemalar tashqi ta’sirlarga kam bog‘liq va chastotaning yuqori stabilligini ta’minlaydi. Sxemada kvars generatoriga ega kontur, yonbag‘ri chastotalarini so‘ndirishini ishonchli ва tebranishlar barqarorligini ta’minlaydi. 68-rasmda maydon tranzistoridagi kvars generatorining sxemasi keltirilgan.

68-rasm.
Kvarsli sxemada teskari bog‘lama zanjirida (68-rasm) kvarsli rezonator odatda asosiy chastotasida qo‘zg‘aydi yoki uchinchi yoki beshinchi bo‘lgan mexanik garmoniklar chastotalarida. Avtogenerator kvarsning ketma-ketlik rezonans chastotasiga (yoki unga karraliligida) yaqin chastotasida qo‘zg‘oladi, chunki bunda uning qarshiligi kam ва teskari bog‘lama zanjiri berk bo‘lib qoladi. Rezonanslidan farq qiladigan barcha boshqa chastotalarda teskari bog‘lama zanjirning qarshiligi uncha katta emas va o‘z-o‘zini qo‘zg‘otishi bo‘lolmaydi. Бу sxemaning asosiy ustunligi avtotebranish chastotalarining yuqori stabilligida, garmonikada kvars rezonatori ishlaganida chastotalari 150 MGts gacha bo‘lgan chastotalarni olish imkoniyati, sxemaning tashqi qismida esa – ikki karralik yoki uch karralik chastotalar rejimida.