Elektrotehnika va elektronika

15.2 Elektr yuritma mexanikasi. Elektr yuritmaning asosiy harakat tenglamasi. 
Elektr yuritma harakati mexanika qonunlari asosida o‘rganiladi. Elektr yuritmaning mexanik qismi: 
elektr motorning harakatlanuvchi qismi; 
uzatuvchi mexanizmlar; 
ishchi organni o‘z ichiga oladi. 
Elektr yuritma mexanikasining asosiy tenglamasi aylanuvchi jismlar uchun yozilgan Nyutonning 
ikkinchi qonuni hisoblanadi. Bu qonun quyidagicha yoziladi: 
t
J
M
(15.1) 
Bu yerda 
M
- 
aylantiruvchi moment; 
J – aylanuvchan jismlarning inertsiya momenti; 
t
- aylanuvchi jismning tezlanishi. 
Odatda (15.1) tenglamadagi momentlarni motor valiga keltiriladi. 
Bu keltirish yuritmaning barcha nuqtalarda mexanik quvvatning tengligidan kelib chiqib amalga 
oshiriladi. Ilgarilanma harakat uchun: 
;
)
.......
(
)
.......
(
1
1
i
i
F
F
M
(15.2) 

---

211 
Bu yerda F - ilgarilanma mexanik kuch; 
- ilgarilanma va aylanma harakat tezligi;
- kinematik sxemaning keltirish radiusi; 
- oraliq bo‘g‘inlarning FIKi. 
Uzatuvchi mexanizmlarning uzatish koeffitsienti orqali ifodalasak (15.2) quyidagi ko‘rinishga keladi: 
Aylanuvchi jismlar uchun: 
M
M
M
M
i
;
)
.......
(
1
(15.3) 
Elementlar massalarining inertsiya momentlarini keltirish kinetic energiyalar tengligi asosida 
keltirib chiqariladi. 
Masalan, aylanma va ilgarilanma harakatlanuvchi qismga ega bo‘lgan yuritma inertsiya momentlari 
quyidagicha keltiriladi: 
;
2
2
2
2
2
2
2
2
m
J
J
J
B
m
(15.4) 
Bu yerdan: 
;
2
2
2
2
2
2
2
m
J
J
m
J
J
J
B
m
B
m
(15.5) 
Bu yerda J – keltirilgan inertsiya momenti; 
-
motorning va barabanning inertsiya momenti; 
m – 
yukning massasi; 
Elektr yuritma harakatini ifodalari ko‘riladigan masalalarga qarab bir necha xil bo‘lishi mumkin.
Ko‘pincha strukturaviy sxemalarga asoslangan uzatish funktsiyalari ko‘rinishida yoki to‘la differentsial 
tenglamalarga asoslangan dinamik matematik modellar keng qo‘llaniladi.
Elektr yuritma asosan ikki qismdan iborat bo‘ladi: 
• 
Asosiy elektr energiya oqimi o‘tuvchi kuch zanjiridan, 
B
m
J
va
J

---

212 
• 
Boshqaruv operatsiyalari bajariladigan boshqaruv zanjiridan. 
Elektr yuritmaning kuch qismida elektr energiyasi texnologik mexanizmning talablariga muvofiq 
ravishda mexanik energiyasiga aylantiriladi. 
Kuch qismi esa o‘z navbatida elektr va mexanik qismlaridan iborat bo‘ladi.
1.
Elektr yuritmaning elektr qismiga:
Elektr energiya o ‘zgartgich kommutatsion apparatlar; 
Elektr motorlar kiradi. 
O‘z navbatida elektr yuritma elektr qismining: 
Kirish parametri – tarmoq kuchlanishi; 
Chiqish parametri esa – elektromagnit moment bo‘ladi. 
2.
Elektr yuritmaning mexanik qismiga:
• 
Elektr motorning mexanik qismi(aylanuvchan qism); 
• 
Uzatuvchi mexanizmlar; 
• 
Texnologik mexanizmning ishchi organi kiradi. 
Texnologik mexanizmning ishchi organi asosan: 
• 
Aylanma(turbomexanizmlar); 
• 
Ilgarilanma-orqaga(to‘quv dastgohlari, va h.k.); 
• 
Ilgarilanma(lift, konveyer va h.k.); 
• 
Murakkab ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. 
Elektr yuritmaning mexanik qismini asosan uzatish mexanizmlari tashkil etadi. 
Bularga: 
• 
Aylanish tezligi va yo‘nalishini o‘zgartiruvchi reduktorlar; 
• 
Zanjirli, tasmali va ipli uzatmalar; 
• 
Muftalar va shunga uxshashlar kiradi. 
Ular harakati kinematic sxemalar orqali aniqlab beriladi. Bu sxemalar: 
• 
Bir massali; 
• 
Ko‘p massali kinematik sxemalarga bo‘linadi. 
Real elektr yuritmalarning barchasi ko‘p massali bo‘lib ularni bir massali elektr yuritmaga keltirish 
elektr yuritma mexanikasining asosiy vazifasi hisoblanadi. 

---

213 
Elektr yuritma nazariyasida elektr motor bilan texnologik mexanizm qarshilik momenti orqali 
bog‘langan.
Texnologik mexanizmning motor valiga ko‘rsatuvchi ta’siri qarshilik momenti deb aytiladi. Texnologik 
mexanizm qarshilik momentini ishchi organ tezligiga bog‘liqlik grafigiga texnologik mexanizmning mexanik 
xarakteristikasi deyiladi. 
Qarshilik momentlari ikki xil bo‘ladi: 
• 
Reaktiv; 
• 
Aktiv. 
Aylanish tezligi yo‘nalishiga qarama-qarshi bo‘lgan qarshilik momentlari reaktiv momentlar deyladi. 
Bunday qarshilik momentlariga asosan ishqalanish kuchlaridan hosil bo ‘lgan qarshilik momentlari kiradi. 
Harakat yo‘nalishiga bog‘liq bo‘lmagan qarshilik momentlari aktiv qarshilik momentlari deb ataladi. 
Bu guruhga asosan potentsial kuchlar ta’sirida vujudga keladigan qarshilik momentlari kiradi. Ko‘tarish-
tushirish transport mexanizmlari, siqilgan prujina ta’sirida hosil bo‘lgan momentlar ushbu guruhga misol 
bo‘la oladi. Bu momentlar motor valini tormozlashi yoki aylantirishi mumkin.
Qarshilik momentlari motor valiga keltirish formulalari orqali keltiriladi. Bunda tezligi o ‘zgaradigan 
har bir bo‘g‘inda uzatish koeffitsienti hisobga olingan holda birin-ketin ishchi mexanizmdan motor tomonga 
hisoblab kelinadi. Bundan tashqari har bir bo ‘g ‘indagi isroflar ish koeffitsientlari orqali hisobga 
olinadi[3].