Elektrotehnika va elektronika

O‘lchov transformatorlari - 
Oddiy elektr o‘lchov asboblarini to‘g‘ridan–to‘g‘ri yuqori kuchlanishli 
(masalan: 10, 35, 110 kV) va katta tokli (masalan: 200, 400, 600 A va hokazo) zanjirlarga ulash mumkin 
emas. Yuqori kuchlanish va katta tokni to‘g‘ridan–to‘g‘ri o‘lchaydigan elektr o‘lchov asboblari amalda 
ishlatilmaydi. SHuning uchun elektr o‘lchov asboblari yuqori kuchlanishli va katta tokli zanjirlarga maxsus 
o‘lchov transformatorlari orqali ulanadi. O‘lchov transformatorlari elektr o‘lchov asboblariniig o‘lchash 
chegaralarini kengaytirish hamda o‘lchash zanjirlarini yuqori kuchlanishlardan ajratish uchun ishlatiladi.
O‘lchov transformatorlari ikki xil bo‘ladi: 
1. Kuchlanish transformatorlari;
2. Tok transformatorlari.
1. 
Kuchlanish transformatorlari
o‘lchanishi lozim bo‘lgan yuqori kuchlanishni o‘lchanishi qulay 
bo‘lgan past kuchlanishga, ya’ni 100 V gacha(yoki 100/
V gacha); tok transformatori o‘lchanishi lozim 
bo‘lgan katta tokni o’lchash qulay bo‘lgan kichkina tokka, ya’ni 1 yoki 5 A gacha kamaytirib beradi. 
Kuchlanish transformatori po‘lat o‘zak va ikkita chulg‘amdan iborat kichik quvvatli oddiy 
transformatordir. Uning o‘ramlar soni ko‘p bo‘lgan birlamchi chulg‘ami (qismalari 
A - X
) ga o‘lchanishi 
lozim bo‘lgan yuqori kuchlanish 
U
1
beriladi. O‘ramlar soni kichik bo‘lgan ikkilamchi chulg‘amiga ichki 
qarshiligi katta bo‘lgan o‘lchov asboblari (masalan, voltmetr, vattmetr yoki schyotchiklarning kuchlanish 
g‘altaklari) parallel ulanadi (10.7–rasm).
Kuchlanish transformatorining ikkilamchi chulg‘am zanjiriga ulanadigan o‘lchov asboblarining
qarshiliklari katta (masalan, 1000 Om va undan ortiq) bo‘lgani uchun bu zanjirda tok juda kichkina 

---

133 
bo‘ladi. Demak, kuchlanish transformatori oddiy kuch transformatorining salt ishlash sharoitiga yaqin 
sharoitda ishlaydi. Kuchlanish transformatorining birlamchi chulg‘amiga turli qiy–matli katta kuchlanish 
berilganda uning ikkilamchi chulg‘amining kuchlanishi 
Ů
2
100 V bo‘ladi. Demak, kuchlanish 
transformatori o‘lchanishi lozim bo‘lgan yuqori kuchlanishni 100 V gacha kamaytirib berar ekan. 
10.7 – rasm. Kuchlanish transformatorining ulanish sxemasi.
Kuchlanish transformatorida tok qiymati juda kichkina bo‘lgani uchun uning chulg‘amlari 
qarshiligida kuchlanish pasayishini e’tiborga olmasa ham bo‘ladi. Bunda: 
Ů
1
-
Ė
1
va 
Ů
2
=
Ė
2
bo‘ladi. 
Kuchlanish transformatorining transformatsiya koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi: 
.
2
1
2
1
2
1
U
U
Е
Е
К
к
(10.5) 
Transformatsiya koeffitsienti transformatorning pasportida ko‘rsatiladi. Ikkilamchi chulg‘amiga 100 
V li voltmetr ulanadi. U holda birlamchi (yuqori) kuchlanish quyidagicha aniqlanishi mumkin: 
Ů
1
=
K
k 
∙ 
Ů
2
. (10.6) 
Kuchlanish transformatori ishlaganda uning chulg‘amlaridan kichkina tok o‘tib turadi. Bu sharoitda 
Ů
1
≠
Ė
1
va 
U
2
≠
E
2 
bo‘ladi. Bunday o‘lchashda xatolikka yo‘l qo‘yiladi. O‘lchashdagi nisbiy xatolik quyidagicha 
aniqlanadi: 
%
100
1
1
2
U
U
К
U
f
к
н
(10.7) 
Kuchlanish transformatorlari ikkilamchi chulg‘amining nominal quvvati 20 . . . 100 VA gacha boradi. 
Kuchlanish transformatorining yuqori va past kuchlanish chulg‘amlari umumiy o‘zakda joylashadi. 
Chulg‘amlar izolyatsiyasi buzilsa ikkilamchi chulg‘amda yuqori kuchlanish hosil bo‘lishi mumkin, bu 

---

134 
xodimlar uchun juda xavflidir. Shuning uchun ikkilamchi chulg‘am qismalaridan biri va transformatorning 
magnit o‘tkazgichi yerga ulab qo‘yilishi kerak. Odatda, 6 kV gacha kuchlanishli transformatorlar quruq 
transformatorlar hisoblanadi, ya’ni ular havo bilan sovitiladi. Undan ortiq kuchlanishda moy bilan 
sovitiladigan kuchlanish transformatorlari qo‘llaniladi. Kuchlanish transformatorlari ham bir va uch fazali 
bo‘ladi. Uch fazali transformatorning chulg‘amlari yulduz usulida ulanadi. NOM–b, NOM–10, NTM–10 va 
hokazo rusumli kuchlanish transformatorlari ko‘p ishlatiladi. Kuchlanish transformatorlari birlamchi 
chulg‘amining kuchlanishi 380 V dan 400 kV gacha bo‘lishi mumkin.