Elektrotehnika va elektronika

14.3 Avtomat o‘chirgichlar.
 
Hozirda hech bir elektr sxemani avtomat o’chirgichlarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Elektr 
qurilmalarda eng keng qo’llaniladigan avtomat o’chirgichlarga misollsr quyida keltirilgan(14.11-rasm.). 
14.11-rasm. Elektr qurilmalarda eng keng qo’llaniladigan avtomat o’chirgichlar. 
Differentsial tok (farqlanish toki) tasirida tez ishga tushuvchi himoya o’chirgichi. Inson beixtiyor 
elektr jihozlarining tok o’tkazuvchi qismlariga tegib ketganda elektr tokidan himoyani ta’minlaydi.
Avtomatik o‘chirgichlari normal bo‘lmagan rejimda ishlayotgan elektr zanjirlarni avtomatik ajratish 
va normal ish rejimlarida, kam hollarda operativ qayta ulash uchun xizmat qiladi. 
Avtomatik uzgichlarida yoyni so‘ndirish uchun maxsus muhit qo‘llanilmaydi. 
Qutblar soniga qarab avtomatlar bir, ikki va uch qutbli bo‘ladi. 
Ishlab ketish vaqti 
t
sr
bo‘yicha, ya’ni tekshiriladigan parametr (tok, kuchlanish, harorat) belgilangan 
qiymat (avtomatning qurilmasi) dan ortish momentidagi vaqtdan kontaktlarning ajrash momentigacha 
bo‘lgan vaqtga qarab quyidagilarga bo‘linadi: normal avtomatlar 
t
sr
=0,02-0,1 s; ushlash vaqtini 
1
s
gacha 
rostlovchi selektiv avtomatlar; tez ta’sir qiluvchi avtomatlar 
t
sr 
≤
0,005 s. 
Avtomatlarni turli ushlash vaqti 
t
1
<
t
2
<
t
3
ga o‘rnatish yo‘li bilan, selektiv avtomatlar tarmoqlarni 
selektiv muhofazalash imkonini beradi. 
Tez ta’sir qiluvchi avtomatlar tarmoqdagi toklarni cheklash imkonini beradi, chunki ular zanjirni 
tarmoqdagi q.t. toki 
i
u
miqdorga etmasdan oldinroq uzadi. 
Avtomatlar kuchlanishi o‘zgaruvchan tokda 660 V gacha va o‘zgarmas tokda 440 V gacha bo‘lganda 
6000 A gacha toklar uchun mo‘ljallab ishlab chiqariladi. 
Avtomatlarning uzish qobiliyati 200-300 kA gacha etadi. 
Har qanday avtomatda quyidagi asosiy elementlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: yoy so‘ndiruvchi 
tizimli kontaktlar; yuritma; erkin ajratish mexanizmi; ajratkichlar; yordamchi kontaktlar. 

---

196 
Avtomatlarning 
kontaktlar
i uzoq vaqt qizimasdan nominal toklarni o‘tkazishi va q.t. toklarini uzishda 
yoy ta’siriga chidashi kerak. Birinchi shartga muvofiq, kontaktlarni o‘tish qarshiligi uncha katta bo‘lmagan 
solishtirma qarshiligi kichik materialdan, ikkinchi shart bo‘yicha esa yoy ta’siriga chidaydigan materialdan 
tayyorlash kerak. Ikkala talabni bir vaqtning o‘zida bajarish mumkin bo‘lmaganligi uchun ikki juft - bosh va 
yoy so‘ndiruvchi kontaktlar qo‘llaniladi. Normal rejimda tokning asosiy qismi mis, kumush yoki ularning 
qotishmasidan tayyorlangan bosh kontaktdan o‘tadi. Uzilganda avval asosiy kontaktlar ajraydi, lekin zanjir 
uzilmaydi, chunki tokning hammasi yoy so‘ndiruvchi kortaktlar zanjiriga o‘tadi, so‘ngra yoy so‘ndiruvchi 
kontaktlar ajraydi va ularda elektr yoy ham so‘nadi. Uziladigan toklar 30 kA dan oshmasa yoy so‘ndiruvchi 
kontaktlar misdan, katta toklarda esa volframdan, uning qotishmasidan yoki metallokeramikadan 
tayyorlanadi. Bu kontaktlar konstruktsiyasi bo‘yicha oson almashtiriladigan qilib tayyorlanadi. 
Uncha katta bo‘lmagan toklarga mo‘ljallangan avtomatlarda bir juft kontakt bo‘ladi. O‘tish 
qarshiligini kamaytirish uchun kontaktlarni siqish prujina orqali amalga oshiriladi. Q.t. toklari o‘tganda 
kontaktlar orasidan kontaktlarni ajratish uchun harakat qiladigan elektrodinamik kuch hosil bo‘ladi. Bu 
kuchni kompensatsiyalash uchun shinkalar sirtmoq ko‘rinishida bukilgan, shuning uchun shinkadagi 
toklarning yo‘nalishi turlicha bo‘ladi, bu hol kontaktlarni birbiriga siquvchi elektrodinamik kuch hosil qiladi. 
Avtomatning 
yoy so‘ndiruvchi tizimi
avtomatni o‘chirishda hosil bo‘ladigan yoyni so‘ndirish uchun 
xizmat qiladi. Po‘lat plastinkali (uzun yoyni qisqa yoylarga bo‘lish samarasi) yoy so‘ndiruvchi kameralar 
keng qo‘llaniladi. Uziladigan tok katta bo‘lganida yoyni tor tirqishda so‘ndirish samarasidan foydalanishga 
asoslangan bo’ylama-tirqishli va labirint-tirqishli kameralar ishlatiladn. Yoyni kameraga tortish magnitli 
puflash bilan amalga oshiriladi. Kamera materiali yuqori yoy turg‘unligiga ega bo‘lishi kerak(14.12-rasm.).
14.12-rasm. Magnit yoy so’ndirgichning umumiy ko’rinishi.
Erkin ajratish mexanizmi avtomatni vaqtning istalgan momentida o‘chirishni ta’minlaydi, 
shuningdek, yoqish jarayonida ham o‘chirish lozim bo‘lsa, uni amalga oshiradi. U sharnirli bog‘langan 

---

197 
richaglar hamda tayanchlardan iborat. Ulash paytida harakat dastadan richaglar orqali kontaktli richagga 
uzatiladi, bu richag avval yoy so‘ndiruvchini, so‘ngra esa bosh-kontaktlarni tutashtiradi. Avtomat 
ulanganda, richaglar «o‘lik» holatga o‘tadi, tayanch ularning pastga harakatlanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Agar 
ulash vaqtida qisqa tutashuv mavjud bo‘lsa, unda ajratkich ta’sirida mexanik bog‘lanish richaglarni 
sharnirli birikma bo‘yicha «sindiradi» va uzuvchi prujina ta’sirida kontakt tizim chapga suriladi, dasta 
orqali ulanishga kuch berilishiga qaramay, bu tizimda o‘chirilish amalga oshadi. 
Issiqlik relesi
-
bu elektromagnit yoki bimetall mexanizmlar bo‘lib, ular zanjirning berilgan 
parametrini nazorat qiladi va parametr belgilangan qiymatidan oshib ketganda avtomatni o‘chiradi. 
Bimetall (issiqlik) ajratkich tarmoqqa shunt orqali ulangan qizdirgichdan issiqlik oladi. Turli chiziqli 
keygayishi koeffitsientlariga ega bo‘lgan ikki metalldan tashkil topgan bimetall plastinka qiziganda egilib, 
erkin ajratish mexanizmi richagini sindiruvchi tortqiga kuch beradi. Issiqlik ajratkich yordamida 
o‘tayuklanishdan muhofaza qilinadi. Ishlab ketish vaqti o‘tayuklanish tokiga bog‘liq: tok qancha katta bo‘lsa, 
bimetall plastinka shuncha tez qiziydi va uzish tezroq amalga oshadi. Issiqlik inertsiyasi katta bo‘lganligi 
sababli issiqlik ajratkichlar elektr dvigatellarning ishga tushiruvchi toklari ta’sirini sezmaydi. 
14.13-rasm. Issiqlik relesining umumiy ko’rinishi.
Issiqlik relesi – barcha elektr jihozlar(elektr dvigatellar, elektr isitgichlar va h.k.) ni o’ta yuklanish 
tokidan himoya qilishga mo’ljallangan. Uning ishlash tamoyili o’tkazgichdan tok o’tganda uning qizishiga 
asoslangan. Issiqlik relesini asosiy qismi bu bimetall plastina bo’lib undan o’ziga hisoblangandan yuqori 
qiymatda tok oqib o’tganda egilib tegishli kontaktni ajratib qo’yadi.