Elektrotexnika va elektronika asoslari

5-Mavzu boyicha o’quvchilarning bilimlarini tekshirish uchun savollar.
1.Elektr zanjiridagi tok kuchi.
2.Berk elektr zanjiridagi ulanishlar.
3.Qisqa tutashish holatlari.
4.Elektr tokining ishi va quvvati.
5.Jismning energiyasi.
6.Quvvat deb nimaga aytiladi va formulasi.
7.Eneriya manbalarining ulanishi.
8.Foydali ish koeffitsiyenti va formulasi.
9. Elektr manbaining ulanishi.
10.Elektr tokining ishi va quvvati nimaga teng.
11.Energiya manbai qismalaridagi qisqa tutashish bo’lganda tok kuchi qanday aniqlanadi.
12.Metal o’tkazgichning qarshiligi nimaga bo’liq.


Mavzu: 5- Elektr o'tkаzuvchаnlik vа o'tkаzgichlаrning qаrshiligi.Elektr zanjirlarning elementlari, elektr manbalari va elektr energiya iste’molchilari, quvvati va FIK.
Reja:
1. Elektr zanjirlari. Elektr zanjirlari.
2. Elektr energiya manbai va iste’molchilarning shartli belgilari.
3. Elektr zanjirlarini ish rejimlari. Elektr zanjirlarini ish rejimlari.
Elektr zanjiri — elektr energiyasi manbalari, qabul qilgichlari (isteʼmolchilari) va ularni bir-biriga tutashtiruvchi oʻtkazgichlar (simlar) majmui. Elektr zanjiri tarkibiga ulabuzgichlar (viklyuchatellar), qayta ulagichlar (pereklyuchatellar), saqlagichlar, himoyalash va kommutatsiya (uzibulash) apparatlari, oʻlchash va nazorat asboblari va boshqalar ham kiradi. Elektr zanjiri yordamida elektr energiyasi (elektromagnit energiya yoki zanjirida elektr toki, elektr yurituvchi kuch EYUK, potensiallar farqi mavjud boʻlgan boshqa tur energiya) uzatiladi, tarqatiladi hamda kuchlanishi pasaytiriladi yoki oshiriladi. Elekt energiyasi manbalarida biror turda gi energiya (suv, issiklik va boshqalar ener giyasi) elektr energiyasiga, qabul qil gichlar (isteʼmolchilar)da elektr ener giyasi issiqlik, mexanik va boshqalar tu| energiyaga aylantiriladi. Elektr zanjiri rejim" (ish maromi) barcha qismalardagi tok va kuchlanish qiymatiga bogʻliq boʻladi. Elektr zanjiridagi tok, EYUK va kuchlanish oʻrtasidagi munosabat Kirxgof qonunlari bilan tushuntiriladi (qarang Kirxgof koidalari). Elektr zanjiri oʻzgaruvchan va oʻzgarmas tok zanjirlariga boʻlinadi. Elektr zanjirining asosiy elementlari: rezistor, induktivlik gʻaltagi, elektr kondensator va boshqalar.
Elektr zanjirlari deb, elektr toki hosil qiluvchi va uni elektr toki hosil qiluvchi va uni olinishini olinishini ta’minlash uchun berk yo minlash uchun berk yo’l hosil qiladigan qurilmalar l hosil qiladigan qurilmalar yig’indisiga aytiladi indisiga aytiladi. Elektr zanjiri, asosan elektr energiyasining manbai YE elektr energiyasi iste’molchisi-R, birlashtiruvchi simlar hamda zanjirni ulab birlashtiruvchi simlar hamda zanjirni ulab-uzish uchun moslama (ulagich) uchun moslama (ulagich) – U kabi elemetlardan tashkil topgan (1-rasm).
1-rasm.Elektr zanjiri.
E Elektr zanjiri. Manbada boshqa tur energiya Manbada boshqa tur energiya (issiqlik issiqlik, mexanik mexanik, kimyoviy va shunga o kimyoviy va shunga o’xshashlar xshashlar) elektr energiyasiga aylanadi energiyasiga aylanadi. Elektr energiyasini hosil Elektr energiyasini hosil qiluvchi turli manbalarning shartli belgilanishi quyidagicha: - EYUK; - Galvanik elementlar yoki akkumulyator Galvanik elementlar yoki akkumulyator batareyalari; - Ketma-ket ulangan galvanik elementlar; ket ulangan galvanik elementlar; - Termometrlar; Termometrlar; - Fotoelement; Fotoelement; - O’zgarmas tok mashini generatori; O’zgarmas tok mashini generatori; - O’zgaruvchan tok elektr mashina generatori. O’zgaruvchan tok elektr mashina generatori.
Elektr energiya ist’yemolchilarda boshqa tur energiyalarga aylanadi. Elektr energiya iste’molchilari sxemalarda quyidagicha belgilanadi: - Zaryadlanuvchi akkumulyator; Zaryadlanuvchi akkumulyator; - O’zgarmas tok dvigateli; zgarmas tok dvigateli; - Elektr peni; Elektr peni; - Chuglanma lampa. Chuglanma lampa. Elektrotexnik qurilmalarni ulab uzish uchun kommutatsion (qurilmalar) apparatlar ishlatiladi (uzgichlar, ulagichlar, tumblerlar, va sh. o’.). Elektr zanjirlarini kommutatsion apparatlari quyidagicha belgilanadi: - Bir qutbli (uzgich); Bir qutbli (uzgich); - Pereklyuchatel; Pereklyuchatel; - 3 fazali ulagich (rubilnik).
2-rasm.3fazali ulagich. Sodda o’zgarmas tok zanjiri rasm. Sodda o’zgarmas tok zanjiri Zanjirdan o’tayotgan elektr tokining qiymati yoki kuchi o’tkazgichning ko’ndalang kesimidan vaqt (t) birligi ichida o’tayotgan elektr zaryadlarining miqdori miqdori -q Bilan aniqlanadi, ya’ni tok kuchi q Bilan aniqlanadi, ya’ni tok kuchi zaryadlarning xarakat tezligiga proporsional kattalikdir: dt dq i = Agar zanjirdan o’tayotgan tokning yo’nalishi va qiymati vaqt davomida o’zgarmas bo’lsa, bunday tok o’zgarmas tok deyiladi va quyidagicha belgilanadi: (, A ) t q i = c Kl A 1 1 1 = Elektrotexnik qurilmalarda o’tadigan energetik jarayonlar juda murakkab bo’lib elektromagnit maydonlarini hosil bo’lishi hamda ularni ifodalovchi miqdorlarni o’zgarishi Bilan bog’liq. Ularni ifodalash uchun elektromagnit maydonlarni ifodalovchi vektor, elektr va magnit miqdorlari talab qilinadi, ya’ni elektr E, magnit maydoni N kuchlanganliklari, magnit induksiyasi V, elektr toki zichligi j va boshqalar. Lekin ko’p hollarda elektrotexnik qurilmalarni asosiy hususiyatlari fizika kursidan ma’lum integral tushunchalar orqali ham ifodalanishi mumkin: tok, EYUK, kuchlanish. Sodda o’zgarmas tok zanjiri rasm. Sodda o’zgarmas tok zanjiri Zanjirdan o’tayotgan elektr tokining qiymati yoki kuchi o’tkazgichning ko’ndalang kesimidan vaqt (t) birligi ichida o’tayotgan elektr zaryadlarining miqdori miqdori -q Bilan aniqlanadi, ya’ni tok kuchi q Bilan aniqlanadi, ya’ni tok kuchi zaryadlarning xarakat tezligiga proporsional kattalikdir: dt dq i = Agar zanjirdan o’tayotgan tokning yo’nalishi va qiymati vaqt davomida o’zgarmas bo’lsa, bunday tok o’zgarmas tok deyiladi va quyidagicha belgilanadi: (, A ) t q i = c Kl A 1 1 1 = Elektrotexnik qurilmalarda o’tadigan energetik jarayonlar juda murakkab bo’lib elektromagnit maydonlarini hosil bo’lishi hamda ularni ifodalovchi miqdorlarni o’zgarishi Bilan bog’liq. Ularni ifodalash uchun elektromagnit maydonlarni ifodalovchi vektor, elektr va magnit miqdorlari talab qilinadi, ya’ni elektr E, magnit maydoni N kuchlanganliklari, magnit induksiyasi V, elektr toki zichligi j va boshqalar. Lekin ko’p hollarda elektrotexnik qurilmalarni asosiy hususiyatlari fizika kursidan ma’lum integral tushunchalar orqali ham ifodalanishi mumkin: tok, EYUK, kuchlanish.

ELEKTR ZANJIRLARINI ISH REJIMLARI.

1. 
   Nominal rejim: Elektr qurilmasining nominal parametrlari, odatda, uning pasportiga ko’rsatilgan bo’ladi. Elektr qurilmalarining nominal parametrlari ichida eng xarakterlisi nominal kuchlanish va nominal tok hisoblanadi. Nominal quvvat nominal tok va nominal kuchlanish orqali topiladi. 2. Salt ishlash rejimi Salt ishlash rejimi deganda tashqi zanjir manbadan ajratilgan va uning R qarshiligi amalda cheksizga teng bo uning R qarshiligi amalda cheksizga teng bo’lib zanjirdan tok njirdan tok o’tmagandagi holat tushuniladi tmagandagi holat tushuniladi. Bu holda manba qismlaridagi kuchlanish uning EYUKga teng bo’ladi 3-rasm.
   

Salt ishlash rejemini harakterlovchi sxema. rasm. Salt ishlash rejemini harakterlovchi sxema. zanjirning qisqa tutashuv bo’lgan paytida qarshiligi bo’lishi natijasida qisqa tutashuv toki nominal qiymatidan bir necha marta ortib ketadi. Elektr qurilmalarini bu tokdan himoyalash uchun zanjirni shikastlangan joyini tarmoqdan avtomatik ravishda uzib qo’yadigan himoya qurilmalaridan foydalaniladi.
4-rasm. Qisqa tutashuv rejemini harakterlovchi sx rasm. Qisqa tutashuv rejemini harakterlovchi sxema.

O’QUVCHILARNING O’ZLASHTIRISHINI BAHOLASH MEZONLARI

Mavzu: Elektr o'tkаzuvchаnlik vа o'tkаzgichlаrning qаrshiligi.Elektr zanjirlarning elementlari ,elektr manbalari va elektr energiya iste’molchilari, quvvati va FIK.