Əli Şamil Türkçülüyün qurbanları (Qazaxıstan) Bakı 2014 Redaktor: Səfalı Nəzərli

ÇILĞIN ŞAİR, COŞĞUN VƏTƏNSEVƏR MİRJAKIP DULATOV

Onun adını və soyadını qazaxlar Mirjakıp Dulat ulu kimi yazsalar da, rusdilli sə­nədlərdə Miryakub və ya Mir-Yakup Dulatov kimi ya­zılır. O, 1885-ci il noyabrın 25-də Kus­tanay vilayətinin Sarıkopa kən­din­də anadan olmuşdur. Qazaxların Or­ta cuzuna daxil olan Arqın tayfa­sının zadəganlarının ailəsində do­ğu­lan Mirjakıp 2 yaşında anası Dəmeşi, 12 yaşında isə atası Dulatı itirmiş və qardaşı Askarın himayəsində böyümüşdür.

1893-cü ildə kənd mollası yanı­na oxumağa gedən Mirjakıp orada Qu­ran oxumağı, şəriəti, fars və türk dillərini öyrənir. 12 yaşın­da olanda onu Torqaydakı ikisinifli rus-tuzem mək­tə­bi­nə göndərirlər. Bu məktəbləri bitirənlərin böyük əksəriyyəti son­ralar rus dili vasitəsilə Rusiyadakı millətçilik şüuru ilə ta­nış olmuş və beləcə vətənlərini Rusiya əsarətindən qurtarmaq uğrun­da mübarizə aparan vətən­se­vər­lərə çevrilmişlər. Mirjakıp Dulatov da belə bir yol keçmişdir.

Mirjakıp Dulatov rus-tuzem məktəbi adlandırılan, Avropa tipli təhsil ocağını bitirdikdən sonra əsası Ufa şəhərində 1906-cı ildə qoyulan Qaliya mədrəsəsində oxumağa gedir. Daha çox Ziya Kamal kimi tanınan Pərvaz əd-din Camal əd-din Kamal əd-Dinovun rəhbərlik etdiyi mədrəsədə təhsil sistemi Doğu-Batı metodlarının sintezi əsasında qurulmuşdu. Mədrəsədə təhsil dörd pilləli idi və burada oxuyan şagirdlərdən təhsil xərci alınmırdı. Üç illik təhsil ibtidai, sonrakı dörd illik təhsil rüşdi, ondan sonrakı dörd illik təhsil iqdadiyə, son üç illik mərhələ isə qaliyə, yəni ali (tatar və başqırdlarda səssizi ilə başlayan bir çox sözlərin əvvəlində q səslisi işlədilir. – Ə.Ş.). Buraya xarici ölkələrdən qəzet, jurnal, kitab gətirilməsi ilə yanaşı, şagird və tələbələri əlyazma hüququnda ədəbi-bədi, elmi, publisist jurnallar hazırlamağa həvəslədirirdilər.

Mədrəsədə Lütfülla Bayçurun, Xatmulla Fazılov, Zarif Hazret Alkayev kimi dövrünün tanınmış pedaqoqları dərs deyirdilər. Bölgənin ən məşhur elmi ocaqlarından olan bu mədrəsədə oxuyanların əksəriyyəti tatar-başqırdlar olsa da, 154 qazax yeniyetməsi də buranı bitirmişdir.

Qaliyya mədrəsəsində tatar, başqırd, özbək, qazax, qırğız mədəniyyətinin inkişafına və ictimai fikrin formalaşmasına təsir göstərmiş Qalimcan İbrahimov, Şeyxzadə Babiç, Məcid Qafuri, S.Kudaş, K.Q.Xakimov, B.İşemqul, S.S.Atnaqulov, Q.X.Alparov, Q.Q.Kudoyarov və b. tanınmış şəxsiyyətlər oxumuşlar. Belə bir mühitdə təhsil alan Mirjakıp Dulatov da çox gənc yaşlarında bədii yaradıcılıqla məşğul olur və ictimai-siyasi məsələlərə böyük maraq göstərir.

Qaliya mədrəsəsini bitirib müəllim işləməyə başlayan Mirjakıp Dulatov 1905-ci ildən ölkəni bürüyən inqilabi hərəkata qoşulanlardan olur. Karqaralıdakı demokratlara qo­şu­lan Mirjakıp 1906-cı ildə Əli xan Bökeyxanovun təşəb­bü­sü ilə Uralskidə təşkil edilən Konstitusiyaçı Demokrat Partiya­sının (Kadet) təsis qurultayında fəal iştirak edir. Qurultay­da onu rəhbər heyətə seçirlər və bu heyətin tərkibin­də Peterburqa gedir.

Çar Rusiyasının mər­kə­zi quberniyalarının rus əha­li-sini Qazaxıstanın ən məh-suldar torpaqlarına köçürül-məsinə qarşı çıxanlardan olan Mir­jakıp Dulatov ide-yalarını həm də şeirlərilə təbliğ etmə­yə çalışır.

“Gənclərə” adlı ilk şeiri­ni1907-ci ildə Peter-burqda Abdülle­şid İbrahi-movun qa­zax­ca nəşr etdir-diyi “Ser­ke” (qa­za­xlar qoyun sürüsü bora­na düşəndə onun qar­şısına ke­çərək sürünü labüd məhvdən xilas edən insana serke deyirlər. – Ə.Ş.) qəzetinin birinci nömrəsində işıq üzü görür. Qəzetin ikinci nömrəsində isə onun “Bizim vəzifələrimiz” məqaləsi çap olundu. Bu məqaləyə görə, senzor qəzetin bağlanması haqqında qərar verir və məqalənin müəllifi də həbs edilərək Semeplatinsk həbsxanasına göndərilir.

Qəzetin naşiri məşhur din adamı, ictimai-siyasi xadim Abdülleşid İbrahimovun “Serke”dən əvvəl Peterburqda ortaq türk dilində çap etdiirdiyi “Ülfət” və müsəlman xalqlarını bir araya gətirmək üçün ərəbcə nəşr etdirdiyi “Tilimiz” jurnalları da bağlanmışdı.

Millətinin dərdini şeirləri və publisistik yazıları ilə təsvir edən, xalqını oyatmağa, mübarizəyə çağıran şair 1909-cu ildə “Oyan, qazax” adlı şeirlər kitabını çap etdirir. Kitab böyük uğur qazanır. Qısa müddətdə satılıb qurtarır.

Bədii yaradıcılıqda qazandığı ilk uğurdan ruhlanan Mirjakıp Dulatov 1910-cu ildə “Baxtsız Jamal” romanını yazır. Başlıq qarşılığında varlı bir kişiyə verilən Jamalın acı taleyindən bəhs edən roman qazax ədəbiyyatında ilk roman olaraq, maraqla qarşılanır.

Mirjakıp Dulatov 1911-ci ildə “Oyan, qazax” kitabını təkrar nəşr etdirdi. Lakin kitabdakı şeirlər və ona yazılmış ön söz bu dəfə hökumət dairələrinin diqqətini cəlb edir. “Oyan, qazax” şeirlər kitabı müsadirə edilir.

İndiki Qazaxıstan ərazisində rus dilində qəzetlər nəşr edilsə də bu qazax ziyalılarını təmin etmirdi. Onlara xalqa ana dilində müraciət etmək, şeir və hekayələrini, topladıqları folklor nümunələrini ana dilində dərc etməyə qəzet və jurnal lazım idi. Belə bir vaxtda Samarada sürgündə olan, Əli xan Bökeyxanov “Kazax” adlı qəzetin nəşrinə icazə ala bilir. Qəzetin 1913-cü ilin yazında Orenburqda nəşrə başlaması isə heç də təsadüfi deyildi. Həmin dövrdə Oren­burq qazaxların əsas mədəni mərkəzi, baş şəhərləri sayılırdı.

Əli xan Bökeyxanov nəşrinə icazə aldığı qəzetin redaktor­lu­ğuna yaradıcılıqlarına və ictimai-siyasi fəaliyyətlərinə yaxın­dan bələd olduğu Mirjakıp Dulatov və Ahmet Baytur­sunovu təyin edir. Onlar qısa bir zamanda yazıları və təşkilat­çılıq bacarığıyla qəzeti ictimai-siyasi, milli fikir mərkə­zinə çevirə bilirlər.

Abayın (İbrahim Kunanbayovun) başladığı maarifçilik hərə-ka­tının ən fəallarından olan Mirjakıp Dulatov, Ahmet Bayturs­unov, Maqjan Jumabayev var gücləri ilə müstəm­ləkəçiliyə qarşı mübarizə aparır, xalqı öz haqları uğrunda mübarizəyə səsləyirlər.

Bədii yaradıcılıqla ya-naşı, ardıcıl ictimai-siyasi fəaliyyətlə də məşğul olan Mirjakıp Dulatov 1913-cü ildə “Azamat”(İnsan) adlı şeir kitabını çap etdirir. Kitaba müəllif öz şeirləri ilə yanaşı, Fridrix Şillerdən, Aleksandr Puşkindən, Abdulla Tukaydan, Mixail Lermantovdan etdiyi tərcü-mələri də daxi edir. 1915-ci ildə isə “Terme” adlı kita-bını nəşr etdirir. Kitaba ədib ədəbi-bədii, publisistik mə-qalələrini daxil edir. Həmin il onun Gülnar adlı qızı ana-dan olur. (Məşəqqətlər içində yaşayan Gülnara çə­tin­liklə də olsa oxuyub həkim olmuş, atasının əsərlərini toplayaraq, qo­runub saxlanmış, ata­sının və onun əqidə dostlarının bəraət al­ma­sı üçün mübarizə apar­mışdır. 1992-ci ilin oktyabrında Mirja­kip Dulatovun 1935-ci ilin oktyabrın 5-də dəfn olunduğu Karel­ya­dakı Sosnovetsk həbs düşərgəsinin qəb­ris­tan­lığından gətir­dil­mə­sinə nail olmuşdur. Onun cənazəsi Torqay vilayətindəki Jangeldi rayonunun Bidayık kəndində İslami qaydada dəfn edilmişdir. Gülnar xanım 2013-cü ilin fevralın 13-də Almatada dünyasını dəyişmişdir.)

1-ci ilin oktyabrınadək müxtəlif qəzet və jurnallarda işləyən, haqsızlığa, zülmə qarşı məqalə və şeirlərində meydan oxuyan, sosial ədaləti tərənnüm edən Mirjakıp Dulatov xalq arasında sayılıb-seçilən öndərlərdən birinə çevrilir.

1917-ci ilin fevralında çar II Nikolayın taxtdan salınıb, Müvəqqəti Hökumətin qurulması Mirjakıp Dulatovun həyatdının ən gərgin günlərinin başlanğıcını qoyur. Millətini azad və firavan görmək istəyən, zülmə, haqsızlığa son qoyulması üçün var gücü ilə çalışan vətənpərvər şair sanki bir burulğana düşür. Yaxın dostlarının bir qismi qazax xalqının Rusiya işğalından azad olub öz dövlətini qurmaq uğrunda mübarizə meydanına atılmışdırsa, başqa bir qismi kadr çatışmazlığından, ordu yetməzliyindən qazaxların Rusiya tərkibində muxtariyyatla kifayətlənməsini daha münasib sayırdı. Zülmə və savaşlara son qoymaq, sosial ədalətə nail olmaq istəyənlər də dünya inqilabı eşqiylə yaşayırdılar.

Mirjakıp Dulatov ideyaca sosialist olsa da, milli dəyərlərə də önəm verir, hörmət və ehtiram bəslədiyi Əli xan Bökeyxanovun qazaxların Rusiya Federasiyasının tərkibində olması ideyasından da uzaqlaşa bilmirdi.

Mirjakıp Dulatov 1906-cı ildə qurulmuş Konstitusiyaçı Sosialistlər Partiyasının Alaş Partiyasına çevrilməsinin tərəfdarlarından olmuşdur. 1917-1918-ci illərdə bölgədə keçirilən qurultay və toplantılarda fəal iştirak edən Mirjakıp Dulatov Alaş Orda dövlətinin quruçuları sırasında olsa da, az sonra hökumətin Sibir Respubilikası və onun rəhbəri Aleksandr Kolçakla əməkdaşlığından narazı qalır.

1918-ci ilin yanvarında Ahmet Baytursunov Moskvaya gə­lərək Sovet rəhbərləri ilə danışıqlar aparılmasının tərəf­darla­rın­dan olur. Sovet rəhbərlərinin verdiyi vədə aldanan Mirjakıp Dulatov 1919-cu ildən bolşeviklərlə bir sırada həya­tının yeni mərhələsini başlayır. 1920-30-cu illərdə “Ak jol”, “Yenbekap kazax” qəzetlərində, “Qızıl Kazaxıstan” jurnalın­da işləyir. Madiyar, Azamat, Taymıner, Türik balası və Arğın balası imzaları ilə çeirlər yazır. Kommunist partiyasının üzvü olsa da, sosializ­mi tərənnüm etsə də, Sovet rəhbərliyi ona heç vaxt eti­mad göstərib rəhbər vəzifəyə irəli çəkmir. Tərcüməçi kimi işlət­məklə kifayətlənir.

Alaş Partiyasının üzvləri ilə əlaqəsini kəsməyən, parti­yanın gizli təşkilatlarının işində fəal iştirak edən Mirjakıp Dulatov daimi təzyiq və təqib altında olduğunu hiss etsə də, millə­tinin xoşbəxt gələcəyi naminə mübarizəsindən əl çək­mir. 1922-ci ildə alaşçılar ölkənin müxtəlif bölgələrində üs­yan qaldırırlar. Mirjakıp Dulatovu da bu üsyanın ideoloqu ki­mi həbs edirlər. Lakin silahlı müqavimətdə iştirak etmə­diyi­nə görə, ölkədə savadlı milli kadrlara böyük ehtiyac duyul­du­ğunu düşünüb onu az sonra həbsdən azad edirlər.

SSRİ-də ərəb əlifbasının latın əlifbasi ilə əvəzlənməsi kam­paniyası başlayanda Mirjakıp Dulatov bunun əleyhinə çıxır və Ahmet Baytursunovla bir cəbhədə olur. Bunu xalqın keçmişi, tarixi ilə əlaqəsinin kəsilməsi kimi qiymətləndirir. Qazax dilində islahat adı altında türk xalqları arasında ayrımçılıq siyasəti yeridildiyinə də kəskin etirazını bildirir. Onun fikirlərini açıq söyləməsini dövlət siyasətinə qarşı çıxması kimi dəyərləndirir və 1928-ci ildə yenidən həbs edirlər. Hələ rəbər vəzifələrdə olan milli qüvvələrin təsiri və təzyiqi ilə onun həbsdən azad edilməsi mümkün olur.

Lakin 1930-cu ilin aprelində yenidən həbs edildikdə onu heç kim xilas edə bilmir. Uzun və işgəncəli istintaq onun antiso-vet fəaliyyətini aşkarlayır. So-vet məhkəməsi qanunlara uy-ğun olaraq Mirjakıp Dulatova güllələnmə hökmü oxuyur. Bir neçə ay güllələnmə hökmü ilə həbsxanada saxlandıqdan son-ra güllələnmə hökmü10 il həbslə əvəz edilərək Solovetski ada­la­rındakı Sosnovets həbs düşərgələrinə göndərilir. Mirjakıp Du­latov 1935-ci il oktyabrın 5-də Murmanski dəmir yolunun beşinci söbəsinin mərkəzi xəstəxanasında dünyasını dəyişir. Ona bəraət çox gec, 1988-ci ildə verilir.

Bəraət gec də verilsə, istər qazax xalqının vətənsevər oğul­ları, istərsə də, dünyanın demokratik fikirli insanları Mirjakıp Dulatovu unutmur, onun əsərlərini qoruyub saxlayırlar. 1909-cu ildə “Oyan! Qazaq!”, 1910-cu ildə “Baxtsız Jamal”, 1915-ci ildə “Terme”, 1922-ci ildə “Esep Kurali”, 1924-cü ildə “Kiyragat kitabı” kitablarında və qəzet-jurnallarda çap olun­muş əsərləri toplanaraq 1991-ci ildə “Oyan, kazak”, 2 cildlik “Şıqarmaları” (Seçilmiş əsərlə­ri), 2002-2003-cü illərdə isə 5 cildlik “Əsərləri” adı altında nəşr edildi.

Sovetlər Birliyi dağıldıq­dan sonra Mirjakıp Dulatovun əsərlərinin nəşri ilə kifayətlə­nil­mədi, Qazaxıstan Yazıçılar Bir­liyi Mirjakıp Dulatov adına illik ədəbi mükafat təsis etdi, 2003-cü ildə Kostanay Mühəndis- İqtisad Universitetinə və Astanada bir küçəyə onun adı verildi, 2005-ci ildə Almatıdakı Əl Fərabi adına Qazax Milli Uni­versitetinin həyətində Əli xan Bökeyxanovun, Ahmet Baytursunovun və Mirjakip Dilatovun baralyefi açıldı, onun şərəfinə 2010-cu ildə poçt markası hazırlanıb. “Kazaxtelefilm” studiyasında rejissor Xalil Omarov (Kalila Umarov) 1993-cü ildə “Mirjakıpın oralyı”(Mirjakıpın qayıtması) 1994-cü ildə “Alaş turalı söz” adlı sənədli filimlərini çəkib.

(TRT “Türkiyənin səsi” və Azərbaycan İctimai Radiosunun birgə hazırladığı, hər gün Bakı vaxtı ilə saat 12.00-13.00 arasında efirə gedən “Qorqud Ata” proqramında “Türk dünyasının məşhurları” rubrikası ilə 2013-ci il aprelin 5-də efirdə səsləndirilmiş verlişin mətni (www.trtazerbaycan.com) əsasında hazırlanmışdır.)