Elm yarandıqdan sonra hər şey

Elmşünaslığa giriş 

 

160

strukturuna daxildir. Lakin bütün bu tədqiqatlar baş-

qa  bir  en  kəsiyində,  məhz  təhsil  ön  plana  çəkildiyi 

təqdirdə, nisbi müstəqil bir fənnin – təhsilşünaslığın 

tərkib hissələri kimi də nəzərdən keçirilə bilər. 

Elmin özü də müxtəlif fənlərin, tədqiqat istiqa-

mətlərinin  kəsişmə  sahəsindəki  düyünlərdən  biridir. 

Biz  elmin  tarixi,  sosiologiyası,  iqtisadiyyatı,  meto-

dologiyası, fəlsəfi və epistemoloji rakursları haqqın-

da artıq danışmışıq. Hətta məhz elmin tədqiqi ilə əla-

qədar yaranmış yeni sahələrdən bəhs etmişik.

1

 Bu da 

“elm” hadisəsinin özünün də bir düyün halına gəldi-

yinə dəlalət edir. 

Müasir  kimyada  maddənin  quruluşu  ilə  bağlı 

müxtəlif  struktur  səviyyələrinin  hər  birində  fizika 

tətbiq olunmağa başlamışdır. Yəni kimya problemlə-

rinin  araşdırılmasında  riyazi  və  fiziki  biliklərin  və 

qanunauyğunluqların  tətbiq  olunması  əvvəlcə  fiziki 

kimyanın,  daha  sonra  riyazi  kimyanın  və  nəhayət 

kvant  kimyasının  nisbi  müstəqil  fənlər  kimi  forma-

laşmasına gətirib çıxarmışdır. Ənənəvi kimya məsə-

lələrinin daha dərindən və dəqiq tətbiq olunması on-

ların  fiziki  problemlər  müstəvisinə  keçirilməsi  ilə 

nəticələnir. Amma XIX əsrdə O.Kont kimyəvi və fi-

ziki  problemlər  arasında  həmişə  bir  sərhəd  olduğu 

qənaətində idi və kimya məsələlərinin fizikalaşdırıl-

masının əleyhinə çıxış edirdi. Hətta XX əsrdə akade-

                                                 

1

 Bax, bu kitabda səh. 68. 

Elmlərin təsnifatı  

 

 

161

mik B.M.Kedrov da ona haqq qazandıraraq fizika ilə 

kimya arasında fərqlərin guya obyektiv təbiətə malik 

olduğunu iddia edir. Amma zaman keçdikcə tarixən 

kimyaya aid olan məsələlər getdikcə daha çox dərə-

cədə  fizikanın  predmetinə  daxil  olur.  Başqa  sözlə 

desək, fiziklər kimyanın bölgəsinə daxil olaraq, san-

ki onu özününküləşdirməyə çalışırlar. Amma elmlə-

rin bir-birinə nüfuz etməsi qaçılmaz prosesdir və or-

taq  sahələrdə  yeni-yeni  fənlər  və  ixtisaslar  yaranır.

1

 

T.Kun belə hesab edir ki, hər bir yeni fənnin  yaran-

ması  ancaq  müvafiq  paradiqmanın  yaranması  sayə-

sində mümkündür.

2

 Amma fizikada elə nəzəriyyələr 

var ki, onlar bir fənnin çərçivəsindən kənara çıxaraq 

bir çox fənlərə təsir göstərirlər. Doğrudan da,  hər bir 

normal elm sanki bir paradiqmanın ətrafında yaranır. 

Yeni  paradiqmaya  keçid  Kuna  görə,  elmdə  inqilab 

kimi  dəyərləndirilir.  Halbuki,  yeni  paradiqma  həm 

də yeni fənn üçün başlanğıc rolu oynaya bilər. Yəni 

nəyi  isə  inkar  etmədən,  elmi  əvvəlki  inkişaf  trayek-

toriyasından döndərmədən, başqa bir səmtdə də inki-

şafın təməlinin qoyulması prosesi gedir. Bu mənada 

düyün  nöqtələri  iki  cür  olur.  Birincisi,  əvvəlki  inki-

şaf xəttinin tamamlanması və yeni inkişaf xəttinə ke-

                                                 

1

    Ю.И.Соловьев,  В.И.Курашов.  Химия  на  перекрестке 

наук:  Исторический  процесс  развития  взаимодействия  ес-

тественнонаучных знаний.  М., Наука, 1989. стр. 71. 

2

 Т.Кун. Структура научных революций. М., АСТ, 2001, 

стр.226-227. 

Elmşünaslığa giriş 

 

162

çid.  İkincisi,  düyün  nöqtəsindən  haçalanma  və  yeni 

budaqların  ayrılması.  Bax,  bu  ikinci  yol  Kun  təli-

mində  nəzərə  alınmamışdır.  Bizim  təklif  etdiyimiz 

düyün nöqtələri və haçalanmalar təlimi daha univer-

sal modeldir.  

Müxtəlif  elm  sahələri  nə  zaman  eyni  düyün 

nöqtəsində  birləşir?  Bu  suala  cavab  vermək  üçün 

öncə  pozitiv  və  neqativ  təbiətli  düyünlərin  fərqlən-

dirilməsi  lazımdır.  Neqativ  düyünlər  adətən  metod 

çatışmazlığında  və  ya  dilin  məhdudluğunda  özünü 

göstərir. Müxtəlif elmlər çox vaxt eyni metodlardan, 

eyni  riyazi  aparatdan  və  modellərdən  istifadə  etdik-

ləri  üçün  hələ  kəşf  olunmamış  bir  universal  əlaqə, 

qanun,  düstur  və  ya  metodun  çatışmazlığı,  boşluğu 

özünü fərqli vaxtlarda da olsa, bu elmlərin hamısın-

da  göstərir.  Yəni  hər  bir  fənn,  elmi  tədqiqat  istiqa-

məti  gec-tez  bu  çatışmazlığı,  boşluğu  hiss  edərək 

onu doldurmağa, yeni metodu öz imkanları daxilində 

axtarıb-tapmağa çalışır. Düzdür, burada bir vaxt  sü-

rüşməsi, asinxronluq da olur, amma məsələnin həlli-

ni  tapa  bilməyən  hər  bir  fənn  gözləmə  mövqeyi  tu-

tur, ta o vaxta qədər ki, başqa fənlər də gəlib burada 

ilişirlər.  Nəhayət,  günlərin  bir  günü,  hansı  elminsə 

kontekstində  problemin  həll  metodu  tapılanda,  göz-

ləmədə  olan  digər  elmlər  də  inkişaf  üçün  yeni  im-

puls almış olurlar. Kun təlimində bu mənzərənin təs-

viri problem-bilməcə (puzzle-solving) termini vasitə-

silə verilir. Amma bu termin elmin inkişafında daha 

Elmlərin təsnifatı  

 

 

163

universal prosesləri ifadə eləmək üçün nəinki yetərli 

deyil,  hətta  əsas  konseptdən  kənara  çıxmaqla  termi-

noloji  sistemə  daxil  ola  bilmir.  Digər  tərəfdən  də, 

yuxarıda  göstərdiyimiz  kimi,  Kunun  işlətdiyi  prob-

lem-bilməcə  (puzzle-solving)  ifadəsi  düyün  termini-

nin  daşıdığı  ikinci  mənanı,  yəni  yeni  haçalanmalar 

üçün təməl olmaq funksiyasını ehtiva edə bilmir. 

Bir  tərəfdən,  haçalanma,  genişlənmə  və  yeni 

dar  ixtisas  sahələrinin  yaranması  baş  verirsə,  digər 

tərəfdən, inteqrativ proseslər gedir. Amma hər halda 

min illər boyu əsasən sabit qalan fundamental bölgü-

lər  vardır.  Söhbət  makrostrukturdan  gedir.  Məsələn, 

alimlərin  böyük  əksəriyyəti  hələ  Platon  və  Aristotel 

dövründən  qalan  bir  bölgünü  indi  də  davam  etdirir-

lər.  Belə  ki,  məntiq-riyaziyyat  sahəsi,  təbiət  elmləri 

və ictimai elmlər indi də təsnifatların əsas sütunlarını 

təşkil edir.  

Əlbəttə, elmin inkişafının müasir mərhələsində 

olduqca  müxtəlif  və  sayca  olduqca  çox  ixtisasların 

olması  təsnifatı  xeyli  çətinləşdirir.  Və  belə  düşün-

mək olardı ki, qədimdə – elmlərin sayı az olanda təs-

nifat daha rahat aparıla bilərdi. Amma tərsinə: ancaq 

elmin ən yüksək inkişaf səviyyəsindən baxdıqda də-

rin  qatdakı  əlaqələr  üzə  çıxır  və  ənənəvi  olaraq  for-

malaşmış  müxtəlif  fənləri  vahid  prinsiplər  əsasında 

qruplaşdırmaq  imkanı  yaranır.  Ona  görə  də,  hər  iki 

amili nəzərə alan universal bir yanaşma tələb olunur. 

Bu  amillərdən  biri  ənənəvilik,  o  biri  inkişafın  son 

Elmşünaslığa giriş 

 

164

mərhələsində üzə çıxan genetik əlaqələrdir. Məsələn, 

əgər Fərabi metod yaxınlığından çıxış edərək optika-

nı və göy cisimləri haqqında elmləri, habelə musiqi-

ni riyaziyyatla bir qrupa salırdısa, müasir dövrdə ta-

mamilə  fərqli  meyarlar  tətbiq  olunur.  Məntiq  və  ri-

yaziyyat  bütün  elmlər  üçün  universal  vasitə  və  me-

tod  kimi  dəyərləndirildiyindən  onları  başqa  elmlər-

dən  fərqləndirmək  lazım  gəlir.  Zatən  Platon  məhz 

belə bir mövqedən çıxış edirdi. Riyaziyyatın çox  və 

ya az tətbiq olunması elmilik şərtini müəyyənləşdir-

mək üçün meyar olsa da, bölgü – təsnifat üçün  me-

yar  ola  bilməz.  Təəssüf  ki,  lap  bu  yaxınlara  qədər, 

keçmiş SSRİ-də və daha sonra MDB ölkələrində fi-

zika  və  riyaziyyat  eyni  elm  blokuna  daxil  edilir  və 

elmi  dərəcə  verilərkən  fiziklərə  və  riyaziyyatçılara 

vahid  bir  ad  verilirdi:  fizika-riyaziyyat  elmləri  dok-

toru.  Bu,  əlbəttə  mahiyyətdən  yox,  zahiri  əlamətlər-

dən çıxış etməyin nəticəsi idi. Digər tərəfdən, görü-

nür, ənənələrdən yaxa qurtarmaq elə də asan məsələ 

deyil.  Maraqlı  burasıdır  ki,  bəzi  müstəqil  fənlər  isə 

əksinə, bütöv elm sahəsi kimi dəyərləndirilirdi. Mə-

sələn, kulturologiya kimi fənlərarası və inteqrativ bir 

fənnin  ayrıca  elmi  istiqamət  kimi  götürülməsi  elm-

şünaslığın tələbləri ilə heç cür uzlaşmır. Belə ki, mə-

dəniyyətin tarixi öyrənilirsə, bu – tarix elmlərinə, nə-

zəriyyəsi öyrənilirsə, bu – fəlsəfi elmlərə aiddir.  

Digər  tərəfdən,  onda  gərək  kibernetika,  siner-

getika, biokimya, biofizika, fiziki kimya və s. fənlər-

Elmlərin təsnifatı  

 

 

165

arası  ixtisas  sahələri  də  riyaziyyatdan,  fizikadan, 

kimyadan və s. ayrılsın və kimə isə “biokimya elm-

ləri doktoru”, “kibernetika elmləri doktoru” və s. adı 

verilsin.  Belə  pərakəndəliyə  yol  verməmək  üçün 

elmlərin fundamental təsnifatından çıxış edilməlidir.  

Əgər  elmlərin  təsnifat  tarixini  nəzərdən  keçir-

sək,  hər  şey  fəlsəfənin  daxili  bölgüsündən  başlanır. 

Çünki qədim dövrdə elmlər hələ fəlsəfədən ayrılma-

mışdı. Təsadüfi deyil ki, Aristotel də elmlərin təsni-

fatını  fəlsəfənin  daxili  hissələri  kimi  vermişdi.  O, 

fəlsəfəni  üç  yerə  ayırırdı:  nəzəri,  praktiki  və  yara-

dıcı.  Nəzəri  fəlsəfəyə  məntiqi,  riyaziyyatı,  fizika  və 

metafizikanı  aid  edirdi.  Praktik  fəlsəfəyə  etikanı, 

iqtisadiyyatı  və  siyasəti  aid  edirdi.  Bundan  başqa  o, 

sənət sahələrini də elmin (fəlsəfinin) bölmələri kimi 

göstərir  poeziyanı,  ritorikanı  və  incəsənəti  buraya 

aid edirdi. Maraqlıdır ki, bütün bu sahələr üzrə Aris-

totel ayrıca əsərlər yazmış, və elmin bütün sahələrini 

ehtiva etməyə çalışmışdır.  

Orta əsrlərdə də elm fəlsəfədən hələ tamamilə 

ayrılmamışdı  və  filosoflar  müxtəlif  elm  sahələri  ilə 

də  məşğul  olurdular.  Amma  artıq  ayrılma  tendensi-

yası da hiss olunurdu. Məsələn, Əbu Nəsr Fərabi öz 

təsnifatında elmləri fəlsəfədən ayrı, müstəqil surətdə 

nəzərdən  keçirirdi.  O  hətta  “Elmlərin  təsnifatı  haq-

qında” ayrıca bir əsər də yazmışdı. Maraqlıdır ki, bi-

rinci bölməyə Fərabi dil haqqında elmləri daxil edir-

di.  Dilə  belə  yüksək  qiymət  verilməsi  ilə  biz  bir  də 

Elmşünaslığa giriş 

 

166

düz min il sonra, linqvistik analiz və analitik fəlsəfə 

nümayəndələrinin  timsalında  rastlaşırıq.  Fərabi  ya-

zır: “Dil haqqında elm iki hissədən ibarətdir. Birinci 

hissə – sözlərin yadda saxlanması və onların mənala-

rını bilmək. İkinci – bu sözləri idarə edən qanunları 

bilmək(yəni qrammatika – S.X.).”

1

 Daha sonra Fəra-

bi dilçiliyin öz daxili təsnifatını verir, nitq hissələrin-

dən,  söz  birləşmələrindən,  yazı  qaydalarından  bəhs 

edir.  Maraqlıdır  ki  o,  poetikanı,  şeirin  daxili  qayda-

larını  və  formalarını  da  dilşünaslığın  tərkibində  nə-

zərdən keçirir.   

Daha  sonra  Fərabi  məntiq  bölməsini  açıqla-

yarkən bir daha qrammatika və poetika məsələlərinə 

qayıdır,  mühakimələrin  təsnifatında  poetik  mühaki-

məyə  ayrıca  yer  verir.  Sofistika,  dialektika,  ritorika 

və s. ilə yanaşı, poetikanın da geniş tədqiqinə, habelə 

kateqoriyalara da ayrıca  kitab həsr etməsi Fərabinin 

Aristotel  təsnifatına  sadiq  olduğunu  göstərir.  Riya-

ziyyatı  Fərabi  çox  geniş  mənada  başa  düşür  və  bir 

növ o dövrdə bəlli olan bütün dəqiq elmləri bura da-

xil edir. Görünür o, riyaziyyatı dəqiqliyin göstəricisi 

kimi qəbul edirdi. Bununla yanaşı, Fərabi burada da 

bölgü aparır və fizikanı müstəqil bir bölmə kimi nə-

zərdən keçirir. O, fizikanı səkkiz sahəyə ayırır, birin-

ci  sahədə  “təbiətin  harmoniyasına”  aid  məsələlər 

toplanır. İkinci sahəyə aid problemlər “səma və kai-

                                                 

1

 Аль-Фараби. Слово о классификации наук // Философ-

ские трактаты. Алма-Ата, Наука, 1970, с. 109. 

Elmlərin təsnifatı  

 

 

167

nat”  adı  altında  toplanır.  “Yaranma  və  məhvolma” 

bölməsində  o,  maddələrin  əmələ  gəlməsi  və  ele-

mentlərinə parçalanmasından bəhs edir ki, bu da əs-

lində kimya elminə işarədir. Daha sonra Fərabi “mi-

neralogiya”, “bitkilər haqqında”, “heyvanlar haqqın-

da”  və  nəhayət,  “nəfs  haqqında”  elmlərdən  bəhs 

edir. Düzdür, Fərabi bu təsnifatı guya Aristotelin ki-

tablarının  adına  uyğun  olaraq  aparır,  amma  əslində 

Aristotelin real tədqiqat sferasından xeyli kənara çı-

xır.  Daha  sonra  Fərabi  insan  haqqında  elmdən  (bu 

sahədə  Fərabi  əslində  mədəniyyətşünaslıq  və  antro-

pologiyaya  dair  bilikləri  toplayır)  bəhs  edir.  Daha 

sonra  Fərabi  hüquq  və  ilahiyyatı  da  öz  təsnifatına 

daxil etməklə o dövr üçün ən mükəmməl bir təsnifat 

sistemi təqdim edir.

1

  

İbn  Sina  isə  xeyli  dərəcədə  fərqli  bir  təsnifat 

irəli sürür: 

1.

 

Əməli elmlər: a) ölkənin idarə olunması;  

b) evin idarə olunması; c) insanın özünün 

idarə olunması. 

2.

 

Nəzəri elmlər: a) ilahiyyat; b ) riyaziyyat 

(hesab, həndəsə, astronomiya, musiqi)      

c) xalis fizika.  

3.

 

Tətbiqi elmlər: a) hesablama-ölçmə;         

b) mexanika; c) təbabət; d) əlkimya.

1

 

                                                 

1

  Yenə orada, s. 107-192. 

1

  Bax:  Е.Д.  Гражданников.  Метод  построения  систем-

ной классификации наук. Новосибирск, Наука, 1987, с. 44. 

Elmşünaslığa giriş 

 

168

 

İbn Sina təsnifatında əlamətdar cəhətlərdən bi-

ri əməli elmlərlə tətbiqi elmlərin fərqləndirilməsidir. 

Belə ki, “tətbiq” dedikdə məhz elmi biliklərin tətbiqi 

nəzərdə tutulur. “Əməli elmlər” isə əslində nəzəri el-

mi  biliklərin  tətbiqi  yox,  elməqədərki  mərhələ  kimi 

götürülür. 

İbn Sina öz yaradıcılığında bütün elmləri ehti-

va etməyə çalışmışdır. Buna tam nail ola bilməsə də 

onun  yazdığı  əsərlərdən  çıxış  edərək  onun  elmləri 

necə qruplaşdırdığını təsəvvür etmək olar. Türkiyədə 

çap olunan Şəfa külliyyatında İbn Sinanın aşağıdakı 

əsərləri ehtiva olunur

1

:  

I.

 

Məntiq elmləri 

1.

 

 

Məntiqə giriş 

2.

 

 Kateqoriyalar 

3.

 

 Şərh haqqında 

4.

 

 Birinci analitiklər 

5.

 

 İkinci analitiklər 

6.

 

 Mükamilə (cədəl) 

7.

 

 Sofistik dəlillər 

8.

 

 Ritorika 

9.

 

 Poetika 

II.

 

Təbiət elmləri 

10. 

Fizika  

11. Səma və aləm 

12. Yaranma və dağılma 

13. Təsirlər və təsirlənmələr 

14. Mineralogiya və meteorologiya  

15. Nəfs haqqında 

                                                 

1

  Ibn  Sina.  Kitabu’ş-şifa.  Yorum  üzerine.  İstanbul,  Litera 

yayıncılık, 2006, s. XI. 

Elmlərin təsnifatı  

 

 

169

16. Nəbatat (botanika

)  

17. Zoologiya 

III.

 

Riyaziyyat elmləri 

18. Həndəsə 

19. Hesab 

20. Musiqi 

21. Astronomiya 

IV.

 

Metafizika 

22. Metafizika 

 

 

Orta əsrlərdə İbn Sina kimi böyük zəka sahib-

ləri hər bir fənn üzrə həmin dövrdə məlum biliklərin 

icmalını  verməklə  kifayətlənməyərək,  öz  şəxsi  təd-

qiqatlarını  və  mövqeyini  də  bildirirdilər.  Müasir 

dövrdə, əlbəttə, bir alimin bu qədər müxtəlif elm sa-

hələri  üzrə  əsər  yazması  qeyri-mümkündür.  Ən  azı 

ona görə ki, indi hər bir sahə üzrə informasiya həd-

dən  artıq  çoxdur  və  hətta  ensiklopediyalar  da  ayrı-

ayrı  fənlər  üzrə,  hər  sahənin  öz  mütəxəssisləri  tə-

rəfindən hazırlanır. 

İslam dünyasında elmlərlə yanaşı, əməli tədqi-

qat  sahələrinin  də  təsnifatı  verilirdi.  Çünki  artıq  o 

dövrdə  texnoloji  sahələrin  də  inkişafına  ehtiyac  ya-

ranmışdı.

1

 

Qərbdə  müasir  elmin  formalaşması  XVII  əsr-

dən  başladığı  üçün  elmlərin  təsnifatı  da  məhz  bu 

dövrdən  başlayaraq  aktuallaşmışdır.  İlk  hərtərəfli 

                                                 

1

 Donald R.Hill. Technology in the İslamic World // Encyc-

lopedia of the History of Science? Technology and Medicine in 

Non-Western  Cultures.  Dordrecht,  Kluwer  Academic  Publi-

shers, 1997, p. 947. 

Elmşünaslığa giriş 

 

170

təsnifat F.Bekona məxsusdur. Daha sonra Dalamber, 

Sen-Simon  və  Kontun  təklif  etdiyi  təsnifatlar  geniş 

yayılmış  və  müasir  elmşünaslıqda  da  istifadə  edil-

məkdədir.    

Qərbdə əksər tədqiqatçılar “elm” (science) de-

dikdə məhz təbiət elmlərini nəzərdə tutur və elmlərin 

təsnifatı da təbiətşünaslıq çərçivəsində aparılır. Am-

ma  elmilik  meyarlarını  bir  qədər  yumşaldıb  ictimai 

elmləri də buraya daxil etdikdə təsnifatın birinci ad-

dımı  geniş  mənada  elmin  makrostrukturunu  müəy-

yənləşdirməkdən  ibarət  olur.  Burada  aşağıdakı  böl-

gülərə rast gəlmək mümkündür: 1) Riyazi elmlər; 2) 

Təbiət  elmləri;  3)  Texniki  elmlər;  4)  Ruhi-mənəvi 

elmlər; 5)İctimai elmlər; 6) Humanitar elmlər .  

Başqa  prinsiplər  əsasında  da  bölgülər  vardır. 

Məsələn,  fundamental  və  tətbiqi  elmlər

1

,  nəzəri  və 

empirik elmlər

1

; yaxud təbiət elmləri, ictimai elmlər 

və  texniki  elmlər;

 

yaxud  təbiət  haqqında  və  mədə-

niyyət haqqında elmlər

2

;

 

yaxud dəqiq və qeyri-dəqiq 

                                                 

1

 Фундаментальные и прикладные исследования в усло-

виях  НТР.  Новосибирск,  Наука,  1978;  Фундаментальные 

исследования и технический прогресс. Новосибирск, 1985; 

Диалектика  фундаментального  и  прикладного.  М.,  Наука, 

1989;  Б.М.Кедров.  О  современной  классификации  наук  // 

Вопросы философии, 1980, № 10, с. 100. 

1

  В.С.Швырёв.  Теоретическое  и  эмпирическое  в  науч-

ном познании.М., Наука, 1978. 

2

  Г.Риккерт.  Науки  о  природе  и  науки  о  культуре.  М., 

Республика,  1998;    Дж.Фейблман.  Концепция  науки  о 

Elmlərin təsnifatı  

 

 

171

elmlər  və  s.  Elmlərin  təşkilati  struktura  və  ictimai 

sistemdə  tutduqları  yerə  görə  də  bölgüsü  aparılır. 

Məsələn,  universitet  elmi,  akademiya  elmi  və  sahə 

elmləri

1

;  dövlət  elm  sektoru,  ictimai  təşkilatlar  və 

özəl elm sektoru.

2

 

Bu bölgülər ətrafında geniş müzakirələr aparı-

lır.  Hələ  sovet  dövründə  bu  müzakirələr  elmşünas-

lığın  əsas  problemləri  sırasında  idi.

3

  Əvvəla,  nəzərə 

alınmalıdır  ki,  elmin  fənlərə  görə  bölgüsü  əslində 

fundamental  elmlərin  bölgüsüdür.  Xüsusən,  orta 

məktəb  proqramına  daxil  edilən  fənlər:  fizika,  kim-

ya,  biologiya  və  s.  ya  öz  daxilində  fundamental  və 

tətbiqi  sahələrə  ayrılır,  ya  da  məktəb  proqramında 

ancaq  fundamental  elmə  aid  olan  biliklərin  əsasları 

öyrədilir.  Ali  məktəblərdə  isə  bu  bölgü  bir  qayda 

olaraq  ya fakültələr üzrə bölgüdə öz əksini tapır,  ya 

da əlavə olaraq fakültədaxili bölgülər aparılır. Sovet 

dövründə və müstəqilliyin ilk mərhələsində ali mək-

təblər universitetlərə və institutlara ayrılırdı. Univer-

sitetlər sanki elm üçün kadr hazırlayırdı və ona görə 

də,  bölgü  fənlər  üzrə  gedirdi:  riyaziyyat  f-si,  kimya 

                                                                                       

культуре // Антология исследований  культуры. Т. 1, СПб., 

Университетская книга, 1997, с. 157-170. 

1

  В.В.  Чешев.  Наука  и  упарвление  наукой  //  Вопросы 

философии, 1989, № 4. 

2

  S.Xəlilov.  Azərbaycanda  elm  və  onun  təşkilati  formaları. 

Bakı, “Oskar”, 2010. 

3

  А.Ф.Зотов,  М.М.Холмянский.    Так  есть  ли  «две  нау-

ки»? // Вопросы философии, 1988, № 5, 56-67. 

Elmşünaslığa giriş 

 

172

f-si  və  s.  Yaxud  humanitar  sahələr  üzrə:  tarix    f-si, 

filologiya  f-si  və  s.  Düzdür,  fakültələr  üzrə  təsnifat 

fənlər  üzrə  təsnifatla  heç  də  tamamilə  üst-üstə  düş-

mür,  amma  təxmini  bir  uyğunluq  var.  Bununla  ya-

naşı,  universitetlərdə  praktik  fəaliyyət  sahələri  üzrə 

də fakültələr var idi: hüquq f-si, jurnalistika f-si və s. 

Hətta bunlardan bəzisində fənlə fəaliyyət sahəsi üst-

üstə  düşür;  məsələn,  “hüquq”  həm  fənn  kimi,  həm 

də fəaliyyət sahəsi kimi götürülə bilər. Amma soru-

şulsa  ki,  bu  fakültədə  hüquq  elmi  üzrəmi,  yoxsa 

hüquqla  bağlı  əməli  fəaliyyət  sahələri  üçünmü  kadr 

hazırlanır, – buna cavab verməyə çətinlik çəkərdilər. 

Çünki  bəzi  istiqamətlərdə  nəzəri  və  əməli  fəaliyyət 

hələ  kifayət  dərəcədə  diferensiallaşmamışdır.  “İns-

titut”  adlandırılan  digər  ali  məktəblərdə  mühəndis-

lər,  müəllimlər,  həkimlər  və  s.  hazırlanırdı.  Amma 

sonralar  ali  məktəblərin  əksəriyyəti  universitet  ad-

landırılsa  da,  burada  ancaq  ad  dəyişikliyi  baş  verdi,  

ənənəvi bölgü isə yenə saxlanmış oldu.  

Xarici  ölkələrdə  elm  sahələri  üzrə  kadr  hazır-

lığı çox vaxt “fənn və ədəbiyyat” fakültəsində həyata 

keçirilir.  Yəni  əslində  söhbət  müəllim  hazırlığından 

gedir, məhz  elm üçün kadr hazırlayan ayrıca fakül-

tələr  olmur.  Bu  proses  ancaq  magistratura  pilləsin-

dən başlayır. Xüsusi elmi yaradıcılıq qabiliyyəti hiss 

olunan tələbələrə universitetdə qalaraq növbəti mər-

hələdə təhsilini davam etdirmək təklif olunur. “Elmi 

axtarış”  xəstəliyinə  yoluxduqdan  sonra  isə  gənc