Elm yarandıqdan sonra hər şey

Yüklə 2,14 Mb.

Pdf görüntüsü

səhifə	6/28
tarix	09.02.2017
ölçüsü	2,14 Mb.
	#7964

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 28

Elmşünaslıq və onun genezisi

Elmşünaslığa giriş

dır,

amma araşdırmaların davam etdirilməsinə bö-

yük ehtiyac vardır.

Xüsusilə tarixin həm bir elm sahəsi kimi, həm

də elm üçün informasiya bazası kimi yenidən nəzər-

dən keçirilməsinə və ictimai proseslərlə məntiqi-

epistemoloji, kulturoloji, habelə texniki və texnoloji

proseslərin vahid tarix kontekstində yenidən, müqa-

yisəli təhlil metodu ilə öyrənilməsinə, daha doğrusu,

təbii-tarixi, ictimai-tarixi və mədəni-tarixi aspektlə-

rin eyni məxrəcə gətirilməsinə ehtiyac daha çox ar-

tır. Əslində elmin inkişafını onun daxil olduğu sosi-

al-mədəni mühit kontekstində araşdıran Kun təlimi-

nin elmi daha çox epistemoloji sistem kimi nəzərdən

keçirən Popper təlimindən əsas fərqi də məhz bun-

dadır; elm dövrün düşüncə tərzi və dünyagörüşü sə-

viyyəsində qərarlaşmış baxışlarla əks-əlaqə şəraitin-

də öyrənilir.

Müasir dövrdə elm çox müxtəlif mənalarda və

struktur səviyyələrində nəzərdən keçirilir.

Elmin sosioloji, iqtisadi, məntiqi-qnoseoloji,

metodoloji aspektlərdə tədqiqi bir-birindən köklü

surətdə fərqlənir. Elmi biliklər sistemi kimi qəbul

edən, diqqəti elmi biliyin həqiqiliyi məsələsinə yö-

С.Халилов. Системно-структурный анализ научно-тех-

нического прогресса. Баку, БГУ, 1976; Ш.С.Алиев. Мето-

дологические аспекты проблемы управления. Баку, Элм,

1980.

Elmşünaslıq və onun genezisi

nəldən tədqiqatçılardan fərqli olaraq, elmə bir fə-

aliyyət sahəsi kimi baxan, diqqəti bu fəaliyyətin

daha səmərəli təşkilinə yönəldən araşdırmaçılar da

vardır ki, onlar elmi tədqiqat müəssisələrinin, elmi

kommunikasiyanı təmin edən vasitələrin səmərəsi və

effektivliyi barədə söhbət açırlar.

Məhz elmşünaslıq adı altında ortaya çıxan ilk

tədqiqatlar isə elmin bu və ya digər aspektdə ölçül-

məsi, onun öyrənilməsinə kəmiyyət metodlarının və

qrafik üsulların tətbiqi ilə əlaqədardır. Yəni əgər biz

ilk dəfə Kant tərəfindən söylənilən, sonralar Marksın

da təkrar etdiyi məşhur «hər bir elm riyaziyyatın tət-

biq oluna bildiyi dərəcədə elmdir» kəlamını yada

salsaq, onda asanlıqla görmək olar ki, elmşünaslıq

da məhz elmin bir tədqiqat obyekti kimi riyazi me-

todlarla öyrənilməsi mümkün olandan sonra müstə-

qil fənn kimi formalaşmağa başlamışdır. Riyazi

üsulların ilk tətbiqləri isə əsasən elmin daxili məz-

mununa deyil, onun zahiri göstəricilərinə, sosial

Bax, məs.: О.М.Сичивица. Факторы научного прогрес-

са. Воронеж, Изд-во ВГУ, 1974; Ю.Б.Татаринов. Пробле-

мы оценки эффективности фундаментальных исследова-

ний, М., Наука, 1986; Коммуникация в современной науке.

М., «Прогресс», 1976; С.Г.Кара-мурза. Проблемы интенси-

фикации науки: технология научных исследований. М.,

Наука, 1989; В.П. Рассохин. Механизм внедрения достиже-

ний науки. М., Наука, 1985; И.Д.Андреев. Пути повышения

эффектности научного труда. М., Наука, 1985. В.В.Писля-

ков. Методы оценки научного знания по показателям цити-

рования // Социологический журнал, № 1, 2007.

Elmşünaslığa giriş

struktur komponentlərinə, məhsullarına, yəni elmi

ideyaları və nəticələri özündə əks etdirən nəşrlərin,

elmi məqalələrin, patentlərin, texniki realizasiyala-

rın, elmi konfransların, məruzə və hesabatların, ha-

belə kitab və monoqrafiyaların sayına, həcminə, el-

mi tədqiqatlara yönəlmiş xərclərin miqdarına, bir

sözlə, elmin kəmiyyət göstəricilərinin inkişaf dina-

mikasının öyrənilməsinə yönəlmişdir. Bu cür tədqi-

qatlar çox vaxt “elmin ölçülməsi” (rusca – науко-

метрия) adı altında qruplaşdırılır.

Elm təşkilatlandıqca, sosial sistemə çevrildik-

cə, bu sistemin maddi göstəriciləri də ortaya çıxır.

Dünyanı ehtiva etmək istəyən elmin öz lokal maddi

cüssəsi, qişası yaranır. Necə ki, ruhla bədən arasında

bir uyğunluq olur (“sağlam ruh sağlam bədəndə

olar” kimi), eləcə də elmin intellektual-evristik məz-

munu ilə onun ictimai-maddi qişası (“bədəni”) ara-

sında da sıx bir əks-əlaqə münasibəti yaranır. Məh-

dud miqyaslı elmi-texniki bazada, eləcə də kifayət

dərəcədə strukturlaşmamış, bəsit ictimai-təşkilati

Хайтун С.Д. Наукометрия: состояние и перспективы.

М., Наука, 1983; М.М. Карпов. Закон ускоренного разви-

тия естественных наук // Вопросы философии, 1963, № 4;

В.В.Налимов. Количественные методы исследования про-

цесса науки // Вопросы философии, № 12, 1966; А.Л.Дроз-

дов. Наукометрия и наука в России // Вестник ДВО РАН,

№ 2, 2004; Nicola De Bellis. Bibliometrics and Citation Ana-

lysis. From the Science Citation Index to Cybermetrics. Toron-

to, the Scarecrow Press, 2009.

Elmşünaslıq və onun genezisi

üstqurum şəraitində mürəkkəb elmi tədqiqat sistemi

“yerləşməz”. Dövlətin yeritdiyi elmi siyasət daha

çox dərəcədə elmin təşkilati strukturu və maddi ba-

zasının təkmilləşdirilməsinə yönəldilir. Onun adek-

vat daxili məzmunu isə öz-özünə formalaşmır. Bu-

nun üçün elm adamlarının, elmi ictimaiyyətin ye-

ritdiyi bir “elm siyasəti” də olmalıdır. Hər iki “si-

yasət”in elmi təməlləri isə ancaq elmşünaslıq əsa-

sında qurula bilər.

Elmi prioritetlərin müəyyən edilməsi və elmi

entuziazma əsaslanan spontan elmi axtarışların mü-

əyyən bir məcraya yönəldilməsi bir növ kristallaşma

prosesini xatırladır. Əgər ilkin kristal zərrəsi olmasa,

heç bir ciddi-cəhdlə amorf sistemdən kristallik struk-

tur alına bilməz. Eləcə də nə vaxtsa və harada isə hə-

qiqi elmi yaradıcılığa köklənmiş, elmin ruhunu mə-

nimsəmiş və öz ətrafında elmi mühit formalaşdırmaq

iqtidarına malik böyük alimlər olmasa, heç bir ma-

liyyələşmə və dövlət qayğısı ilə mükəmməl elm sis-

temi qurula bilməz. Elm şablona sığmır.

Hətta ideyanın elmi kommunikasiya sisteminə

daxil olması, bir bilik kimi özgələşməsi və maddiləş-

məsi, hansı isə elmi jurnalda və ya kitabda çap olun-

ması onun aktual elmə daxil olmasına dəlalət etmir.

Əsas şərtlərdən biri irəli sürülən ideyanın, yeni elmi

biliyin məhz həmin ixtisas üzrə nüfuz qazanmış, söz

və ixtiyar sahibi olan elmi elitaya çatdırılmasıdır.

Yoxsa kim isə, harada isə böyük bir kəşf edib onu öz

Elmşünaslığa giriş

auditoriyasında, öz ölkəsinin məhəlli jurnalında çap

etdirirsə və bununla işini bitmiş sayırsa, o, həmin

kəşfin müəlliflik hüququnu itirə bilər. Əslində bəlkə

də məhz hüquqi baxımdan nə vaxtsa isbat edə bilər,

ancaq artıq “qatar getdikdən sonra”. Elm tarixində

belə faktlar az deyil. H.V.Vyatt yazır ki, molekulyar

biologiyanın təməli heç də hamının qəbul etdiyi kimi

1953-cü ildə C.Uotson və F.Krik tərəfindən deyil,

bundan təqribən 10 il əvvəl O.Everi, Ç.Makleot və

Makkarti tərəfindən çap olunmuş məqalədə qoyul-

muşdur. Lakin onlar öz ideyalarını “Eksperimental

tibb jurnalı”nda çap etdirdiklərindən bu məqalə əsa-

sən tibb kitabxanalarına paylanmış və elmi araşdırı-

cılar üçün bir növ gizli qalmışdır. Nəticədə onlar

Nobel mükafatından məhrum olmuşlar.

Düzdür,

H.V. Vyatt bu faktı informasiyanın biliyə çevrilməsi

zərurəti kimi dəyərləndirir, bizcə, burada “informa-

siya” və bilik anlayışlarının fərqləndirilməsi deyil,

yeni biliyin (ideyanın, informasiyanın) məhz lazım

olan ünvana, elmin ön cəbhəsinə çatdırılması zərurə-

ti vurğulanmalıdır. Bu faktda həm də fənlərarası əla-

qələrin zəifliyi üzə çıxır.

Elmi ideyanın, yeni elmi biliyin materiallaş-

ması və elmi ictimaiyyətin, yaxud tətbiq sahəsində

H.V.Wyatt. When Does Information Become Knowledge?

– “Nature”, vol. 235, 1972, № 5333, p. 86-89; Г.В.Вайятт.

Когда информация становится знанием? // Коммуникация в

современной науке, М., «Прогресс», 1975, с. 375.

Elmşünaslıq və onun genezisi

çalışanların ixtiyarına verilməsi elmin zəruri şərtlə-

rindən biridir. Digər tərəfdən, bu fakt elmi yaradıcı-

lıq aktı ilə böyük elm anbarı arasında fərqin vurğu-

lanmasını tələb edir. Belə ki, əslində elmi yaradıcılıq

fərdi hadisədir. Uzaqbaşı lokal qrup miqyasında olan

bir hadisədir. “Elm anbarı” və ya “böyük elm cəsə-

di” adlandırdığımız materiallaşmış sistem isə bütöv

bəşəriyyət miqyasındadır. Yəni bu halda hamının is-

tifadə edə biləcəyi hazır məhsullardan söhbət gedir.

Yaradıcılıq isə, təkrar edirəm ki, fərdi intellektual

aktdır. Alim öz yeni ideyasını, öz kəşfini bəyan et-

məsə, materiallaşdırmasa, ümumi anbara daxil etmə-

sə, heç kim bu kəşfdən xəbər tuta bilməz.

Sual ortaya çıxır ki, elmin mahiyyəti daha çox

dərəcədə həmin fərdi yaradıcılıq prosesindəmi, yox-

sa ümumictimai elm sistemindəmi təzahür edir? Ma-

raqlıdır ki, bu çox ciddi məsələ elmşünasların diqqə-

tindən yayınır. Onlar ayrıca olaraq elmi yaradıcılıq-

dan və ayrıca olaraq ümumictimai elm sistemindən

bəhs etdikləri halda, onların necə əlaqələnməsi mə-

sələsi yaddan çıxır. Məhz elmşünaslıq adı altında

aparılan tədqiqatların böyük qismi elmi biliyin ic-

timailəşməsi məsələlərinə həsr olunsa da, burada da-

ha çox dərəcədə zahiri amillər, sayıla, ölçülə bilən

kəmiyyətlər və onlara istinadla qurulan riyazi mo-

dellər üstünlük təşkil edir.

Lakin elm əslində elə bir mürəkkəb sistemdir

ki, əsasən texniki sistemlərin izahı üçün yetərli olan

Elmşünaslığa giriş

100

riyazi modellər burada pozitiv nəticə verməyə də bi-

lər. Yəni biz riyaziyyatın tətbiqi naminə mürəkkəb

sistemin ölçülə bilən tərəflərini önə çəksək, mahiy-

yəti ifadə edən hadisələr kölgədə qala bilər. Müasir

dövrün ən böyük riyaziyyatçılarından olan Lütfi

A.Zadə belə mürəkkəb sistemlərin öyrənilməsi ilə

əlaqədar yazır: “Dərin kök atmış elmi düşüncə ənə-

nələrinə görə, hər hansı bir hadisənin dərk olunması

onun kəmiyyət baxımından təhlil oluna bilmək im-

kanları ilə eyniləşdirilir. İctimai sistemləri mexaniki

sistemlərə xas olan fərqləndirmə diferensial və ya in-

teqral tənliklərin dili ilə təhlil etmək cəhdlərinin

artdığı bir dövrdə belə meyllərin doğruluğunu şübhə

altına almaq “xaric not götürməyə” bənzəyir. Biz

məhz belə bir not səsləndirəcəyik”.

İctimai sistem-

lərin və sosial elmlərin məntiqi əsaslarının öyrənil-

məsi ilə əlaqədar neopozitivizmin və elm fəlsəfəsi-

nin görkəmli nümayəndələrinin də ciddi tədqiqatları

vardır.

Bununla belə, nə mənəvi həyat, nə də ictimai

həyat ənənəvi məntiq və riyaziyyat qəliblərinə sığ-

mır. Lütfi Zadənin əsas xidmətlərindən biri düzxətli

düşüncənin və formal məntiqin bu sahələrə tətbiq

cəhdlərinin səmərəsiz olduğunu göstərməklə yanaşı,

L.A.Zadeh. Outline of a New Approach to the Analysis of

Complex Systems and Decision Processes. – IEEE Trans. Syst.,

Man. Cybern., vol. SMC-3, Jan., p. 28.

К.Поппер. Логика социальных наук // Эволюционная

эпистемология и логика социальных наук: Карл Поппер и

его критики, М., Эдуториал УРСС, 2000, с. 298-313.

Elmşünaslıq və onun genezisi

101

mürəkkəb ictimai sistemlər üçün yeni modellər təklif

etməsidir. Zadə yazır: “Bizim əsas tezisimiz bundan

ibarətdir ki, mahiyyəti etibarilə adi riyazi təhlil me-

todları nəinki humanitar sistemlərə, ümumiyyətlə

mürəkkəbliyinə görə bu sistemlərlə müqayisə oluna

biləcək istənilən sistemə tətbiq edilə bilməz... Siste-

min mürəkkəblik dərəcəsi artdıqca, onun özünü necə

aparacağına dair praktik əhəmiyyətli dəqiq mü-lahi-

zələr yürütmək imkanları azalır”.

Sivilizasiyanın əsas şərtlərindən biri ayrı-ayrı

adamların yaradıcı potensialının toplanaraq bütöv-

lükdə bəşəriyyətin inkişafı üçün təməl ola bilmə-

sidir. Lakin insanların heç də bütün sahələrdəki

fəaliyyəti toplana bilmir. İnsanın könül xoşluğu üçün

və ya maddi təminatı üçün çalışmasının, ailə-məişət

problemlərini həll etməsinin, təbii ki, sivilizasiyaya

dəxli yoxdur.

Müasir dövrdə bilavasitə sivilizasiyaya aidiy-

yəti olan ən mühüm sahələrdən biri elmi və elmi-

texniki fəaliyyətdir. Elm kumulyativlik prinsipini

ödədiyinə görə, ayrı-ayrı elmi tədqiqat aktları

toplanaraq ictimai miqyaslı elmi-tədqiqat fəaliyyə-

tinin əsasını təşkil edir. Lakin bu ayrıcaların toplan-

ması və ictimailəşməsi prosesi elmin öz spesifika-

sından kənara çıxaraq, mürəkkəb ictimai sistemlərin

fəaliyyət dairəsinə aiddir. Elmlə bağlı ən çox yayıl-

L.A. Zadeh. Outline of a New Approach..., р.28.

Elmşünaslığa giriş

102

mış ictimai fəaliyyət vahidləri elmi laboratoriyalar

və elmi tədqiqat institutlarıdır.

Elmi tədqiqat institutu nədir? Belə bir müəs-

sisəni formal olaraq hökumətin sadəcə bir qərarı ilə,

ona bina və büdcədən vəsait ayrılması, işə adamlar

götürülməsi ilə qurmaq mümkündür. Amma onu hə-

rəkətə gətirmək, elmi potensialın maksimum dərəcə-

də reallaşmasına nail olmaq asan məsələ deyil.

Sözün böyük mənasında elm və ya elm sistemi

elmi biliklərdən və ayrı-ayrı elmi araşdırmalardan,

tədqiqatlardan nə ilə fərqlənir?

Orta əsrlərdə islam dünyasında elmin lokal sis-

temləri artıq var idi; amma o, bir tərəfdən, sosial sis-

tem kimi formalaşa bilmədi, digər tərəfdən, Təhsil-

Elm-İqtisadiyyat zəncirinə bir halqa kimi girə bil-

mədi. Bu pərakəndə elm hadisələri bütöv kəsilməz

proses halına Yeni Dövrdə – kapitalizmin əmələ

gəlməsi ilə düşdü və bu bütövləşmə tendensiyası in-

di də davam etməkdədir. Böyük elmin formalaşması

üçün böyük ictimai-iqtisadi təməl, geniş infrastruk-

tur lazımdır.

Elmin sosiologiyası və iqtisadiyyatı onun da-

xili məzmunu ilə bilavasitə bağlı olmasa da, elmin

tarixi, metodologiyası və epistemoloji tədqiqatlar

onun daxildən öyrənilməsini tələb edir. Yəni bu iş

bilavasitə elm (science – dəqiq elmlər) adamlarının

öz üzərinə düşür. Bununla belə konkret elmi prob-

lemlərlə, bu və ya digər fənnin daxili məsələləri ilə

Elmşünaslıq və onun genezisi

103

məşğul olan ixtisaslaşmış elm adamları elmin ümu-

mi inkişaf qanunauyğunluqlarını üzə çıxara bilməz-

lər. Bunun üçün elmin daxili məzmununa da bütöv

bir proses kimi kənardan baxmaq, onu böyük məkan

və zaman kontiniumunda nəzərdən keçirmək tələb

olunur. Yəni elmdən başı çıxan, elmin dilini bilən

tədqiqatçı yalnız konkret elmi məsələlərin həlli ilə

məşğul olmayaraq, elm sferasından kənara çıxır və

onu sanki kənardan müşahidə edir.

Demək olar ki, bütün böyük elm adamları,

hansılar ki, öz dar ixtisas problemlərinə sığmır, bü-

tövlükdə elm haqqında, onun mahiyyəti, məqsədi,

funksiyaları, metodları haqqında fikirlər söyləmiş,

bəzən bu sahədə böyük əsərlər qoyub getmişdilər.

Yəni hərə öz tədqiqat sahəsinin metodologiyasına və

epistemoloji əsaslarını öyrənmək istiqamətində də

müəyyən işlər görmüşdür. Bu sırada A.Puankare,

A.Eynşteyn, N.Bor, M.Born, V.Heyzenberq və s.-in

elm fəlsəfəsinə dair əsərlərini xüsusi qeyd etmək

olar.

1

Bir sıra böyük elm adamları isə yaradıcılığının

Bax, məs.: А.Пуанкаре. О науке. М., Наука, 1990;

А.Эйнштейн.  Физика  и  реальность.  М.,  Наука,  1965;

Г.А.Лоренц.  Старые  и  новые  проблемы  физики.  М.,  1970;

Э.Шредингер.  Новые  пути  в  физике.  Статьи  и  речи.  М.,

Наука, 1971; М.Борн. Моя жизнь и взгляды. М., «Про-

гресс», 1973; Н.Бор. Избранные произведения. М., 1976;

В.Гейзенберг. Физика и философия. Часть и целое. М.,

Наука, 1989; В.Вайскопф. Физика в двадцатом столетии.

М., Атомиздат, 1977 və s.

Elmşünaslığa giriş

104

ikinci mərhələsini bütövlükdə fəlsəfəyə, ilk növbədə

elm fəlsəfəsinə həsr etmişdir. Məsələn, B.Rassel,

A.N.Uaythed, V.İ.Vernadski, İ.Priqojin, N.Moiseyev

və s.-in son tədqiqatları mahiyyəti etibarilə ən çox

fəlsəfəyə yaxındır.

Fəlsəfi problematikaya keçmiş

olan adamlar dönüb yenə də elm haqqında nə isə ya-

zarkən, məsələyə bir qayda olaraq yeni rakursda ba-

xırlar və elm bütövlükdə fəlsəfənin predmetinə çev-

rilir.

Elmin daxili məzmununun öyrənilməsi özü də

diferensiallaşmış və dörd nisbi müstəqil tədqiqat is-

tiqamətinə ayrılmışdır.

Birinci istiqamətə elm tarixi, elmi biliklərin

toplanaraq yeni fənlər əmələ gələnə qədər struktur-

laşması və əvvəlcə fəlsəfədən, daha sonra isə ana

elmdən ayrılaraq müstəqillik əldə etməsi – yəni el-

min genezisi və inkişafı məsələləri aiddir.

Elmi nə-

Bax, məs.: В.И.Вернадский. Философские мысли нату-

ралиста, М., Наука, 1988; В.И.Вернадский. Научная мысль

как планетное явление, М., Наука,1991; Б.Рассел. Муд-

рость Запада. М., Республика. 1998; А.Н.Уайтхед. Избран-

ные работы по философии. М., «Прогресс», 1990; В.Гейзен-

берг. Шаги за горизонт. М., «Прогресс», 1987; И.Приго-

жин, И.Стенгерс. Порядок из хаоса. М., «Прогресс», 2000;

Н.Н.Моисеев. Человек и ноосфера. М., Мол. Гвардия, 1990;

А.Мигдал. Поиски истины. М., Мол. гвардия, 1983 və s.

Bax, məs.: Дж.Бернал. Наука в истории общества;

В.И.Вернадский. Труды по всеобщей истории науки. М.,

Наука, 1988; М.Льоцци. История физики. М., Мир, 1970;

Г.Н.Волков. У колыбели науки. М., Мол. гвардия, 1971;

Elmşünaslıq və onun genezisi

105

zəriyyələrin yaranması, fundamental elmi təlimlər-

dən çıxan nəticələrin təcrübi yoxlanması, nəzəri və

empirik biliklər arasında davamlı rabitənin qurulma-

sı və s. bu kimi məsələlər də birinci istiqamətə aid-

dir.

İkinci istiqamətə elmi biliklərin spesifikasının,

yəni onun digər biliklərdən fərqinin və onlarla qar-

şılıqlı nisbətinin öyrənilməsi, biliklərin təsnifatı

(müasir dövrdə elmlərin təsnifatı da bura daxil edi-

lir), müxtəlif elmi bilik sahələri arasında qarşılıqlı

əlaqə, fənlərarası münasibət məsələləri, elmlərin

inteqrasiyası və diferensiallaşması və s. bu kimi

məsələlər aiddir.

Н.К.Вахтомин. Генезис научного знания. М., 1973;

П.П.Гайденко. Эволюция понятия науки. Становление и

развитие первых научных программ. М., Наука, 1980;

П.ПГайденко. Эволюция понятия науки. (XVII-XVIII вв.)

М., Наука, 1987; В.П.Гайденко, Г.А.Смирнов. Западноевро-

пейская наука в средние века: Общие принципы и учение о

движении. М., Наука, 1989 və s.

Bax, məs.: Аль-Фараби. Слово о классификации наук //

Философские трактаты. Алма-Ата, Наука, 1970; И.Фихте.

Наукоучение. М., АСТ, Мн., Харвест, 2000; Г.Спенсер.

Классификация наук // Опыты научные, политические и

философские. Минск, Современный литератор, 1998;

Б.Рассел. Знание вещей и знание истины // B.Russell. The

Problems of Philosophy. New York, Oxford University Press,

1997; К.Р.Поппер. Объективное знание. М., Эдуториал

УРСС, 2002; П.В.Копнин. Гносеологические и логические

основы науки. М., «Мысль», 1974; Классификация науч-

ных направлений. Естественные и общественные науки.

М., 1986.

Elmşünaslığa giriş

106

Üçüncü istiqamətə elmi biliklə gerçəklik ara-

sındakı münasibət, bilik və həqiqət problemi, həqiqi

biliyin meyarları, elmilik şərtləri – demarkasiya mə-

sələləri, elmi bilikdə obyektiv və subyektiv amillər

və s. bu kimi fəlsəfi-epistemoloji və fəlsəfi-ontoloji

məsələlər daxildir. Bunlar adətən elmin fəlsəfəsi adı

altında öyrənilir.

Dördüncü istiqamətə isə riyaziyyat və elm

probleminin, ümumelmi və spesifik elmi-tədqiqat

metodlarının, habelə bütövlükdə elm metodologiya-

sının öyrənilməsi aiddir.

Lakin elmşünaslığın predmeti elmin daxili

məzmunu ilə bitmir. Buraya elmin infrastrukturu,

Bax, məs.: Ф. Бекон. Великое восстановление науки //

Сочинения в 2-х томах, т.1, М., «Мысль», 1971; Э.Гуссерль.

Кризис европейских наук и трансцендентальная феномено-

логия. СПб., Изд-во «Владимир Даль», 2004; М.Хайдеггер.

Наука и осмысление // Время и бытие. М., Республика.

1993; Г.Башляр. Новый научный дух // Новый рациона-

лизм. М., «Прогресс», 1987; К.Р.Поппер. Логика научного

исследования. М., Республика. 2004; В.С.Степин. Филосо-

фия науки. Общие проблемы. М., Гардарики, 2007;

Bax, məs.: Д.Томсон. Дух науки. М., «Знание», 1970;

Н.Винер. Кибернетика или управление и связь в животном

и машине. М., Наука, 1983; С.Л.Франк. Непостижимое в

сфере предметного знания // Сочинения, М., «Правда»,

1990; Г.Вейль. Математическое мышление. М., Наука,

1989; Тосака Дзюн. Теория науки, М., Наука, 1983;

М.Клайн. Математика. Утрата определенности. М., Мир,

1984; В.С.Степин. Теоретическое знание. М., Прогресс-

Традиция, 2000 və s.

Elmşünaslıq və onun genezisi

107

onun mədəniyyət sistemində yeri və bəlkə də ən baş-

lıcası, ictimai-iqtisadi həyatda oynadığı rol da daxil

edilməlidir.

Elmin bir mədəniyyət hadisəsi kimi, mədəniy-

yətlə qarşılıqlı əlaqədə öyrənilməsi həm onun ma-

hiyyətinin daha düzgün anlaşılması üçün, həm də

mədəniyyətin özünün bütöv mənzərəsinin yaradıl-

ması üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Mədəniyyətlə qarşılıqlı əlaqə başqa kontekstdə

də özünü göstərir. Belə ki, mədəniyyət özü də elmin

predmetinə daxil olur və mədəniyyətşünaslıq bir elm

hadisəsi kimi ortaya çıxır. Klassik mənada elm

(science) təbiətin öyrənilməsini ehtiva edir, mədə-

niyyətin elmi səviyyədə öyrənilməsi isə elmlərin təs-

nifatında xüsusi bir bölmədə əhatə olunur. H.Rikkert

özünün məşhur “Təbiət haqqında elmlər və mədə-

niyyət haqqında elmlər” əsərində elmin əsasən tə-

biətşünaslıq kimi başa düşülməsini qəbul etməklə

yanaşı, ona sanki əks qütb olan və insanın öz yarat-

dıqlarının tədqiqat predmetinə çevrilməsindən doğan

Bax, məs.: Наука и культура (отв. ред.: В.Ж.Келле). М.,

Наука, 1984; М.Коул, С.Скрибнер. Культура и мышление.

Психологический очерк. М., «Прогресс», 1977; Наука и ее

место в культуре (отв. ред.: А.Н.Кочергин). Новосибиск,

Наука, 1990; В.И.Григорьев. Наука и техника в контексте

культуры. М., Изд-во УДН, 1989; В.В.Лапицкий. Наука в

системе культуры. Псков, 1994; В.С.Библер. От наукоуче-

ния – к логике культуры. М., Политиздат, 1991 və s.

Elmşünaslığa giriş

108

mədəniyyət elmlərini də təsnifata daxil edir.

Mədə-

niyyətin elmi və fəlsəfi aspektdə araşdırılmasına so-

vet elmşünaslığında da geniş yer verilmişdir.

Elmin ictimai rolunun artması və ona getdikcə

daha böyük diqqət göstərilməsi onun dəyərlər siste-

mində yerinin müəyyənləşdirilməsinə də ehtiyac ya-

radır.

3

Digər tərəfdən, elmin insan həyatına daha ak-

tiv müdaxiləsi, bu müdaxilənin hüdudları barədə dü-

şünməyə, elmin etik aspektlərini müəyyən etməyə

sövq edir.

E.Aqassi belə hesab edir ki, elmə yalnız

Г.Риккерт. Науки о природе и науки о культуре. М.,

Республика, 1998, с. 45-46.

В.А.Лекторский. Научное познание как феномен куль-

туры // Культура, человек и картина мира, М., Наука, 1987.

Х.Лейси. Свободна ли наука от ценностей? Ценности и

научное понимание. М., Логос, 2001; Ценностные аспекты

развития науки (отв. ред.: Н.С.Злобин, В.Ж.Келле). М.,

Наука, 1990; Человек в системе наук (отв. ред.: И.Т.Фро-

лов). М., Наука, 1989; И.Т.Касавин. Миграция. Креатив-

ность. Текст. Проблемы неклассической теории познания.

СПб., РХГИ, 1998; Г.Ф.Хильми. Поэзия науки, М., Наука,

1970, Г.Гачев. Гуманитарный комментарий к физике и

химии. М., Логос, 2003

Альберт Швейцер. Культура и этика. М., «Прогресс»,

1973; Г.Волков. Сова Минервы. М., Мол.гвардия, 1973;

В.Т.Ганжин. Нравственность и наука. К истории исследо-

вания проблемы в европейской философии, М., Изд-во

Моск. ун-та. 1978; М.Г.Лазар, И.И.Лейман. НТР и нрав-

ственные факторы научной деятельности. Очерки этики

науки. Ленинград, Наука, 1978; И.Т.Фролов, Б.Г.Юдин.

Этика науки. Проблемы и дискуссии. М., «ЛИБРОКОМ»,

2009.

Elmşünaslıq və onun genezisi

109

biliklər sistemi kimi baxılması və məntiqi ziddiyyət-

sizliyin əsas şərt kimi götürülməsi kifayət deyil; el-

miliyin başqa şərtləri – «sadəlik, zəriflik” də vardır

ki, bunlar elmin aksiologiyasını təşkil edirlər. Ona

görə də, o, “intellektual dürüstlük” və “intellektual

saflıq” anlayışlarını daxil edir.

Elmşünaslığın müstəqil bir tədqiqat istiqaməti

kimi formalaşmasında elmin ictimai sistem kimi nə-

zərdən keçirilməsinin də xüsusi rolu olmuşdur. Belə

ki, elm bir sosial sistem olaraq sosiologiyanın pred-

metinə daxil olur və burada da artıq bilik və idrak

məsələləri deyil, spesifik ictimai münasibətlər və on-

ların obyektivləşməsindən doğan nisbi müstəqil,

dayanıqlı sosial orqanizmlər önə çəkilir. Sosiologi-

yanın bir elm kimi formalaşdığı ilk dövrlərdən baş-

layaraq elmin və biliyin sosiallaşması məsələləri

diqqətdə olmuşdur. Lakin bu mövzunun xüsusi təd-

qiqat obyektinə çevrilməsi nisbətən yaxın dövrə tə-

sadüf edir. Düzdür, biliyin sosiologiyası məsələlə-

rinə hələ Manxeymin

, Maks Veberin

tədqiqatların-

da rast gəlmək mümkündür, amma bilik və elmin so-

sioloji kontekstdə diferensial surətdə nəzərdən ke-

Э.Агацци. Почему у науки есть и этические измере-

ния? // Вопросы философии. 2009, № 10, c. 94-95.

К. Манхейм. Социология знания // Диагноз нашего

времени. М., Юрист, 1994, с. 219-276.

М.Вебер. Теория науки // См.: Р.Арон. Этапы развития

социологической мысли. М., «Прогресс», 1992, с. 489-501.

Elmşünaslığa giriş

110

çirilməsi XX əsrin ikinci yarısında aktuallaşmışdır.

Türkiyədə hələ ötən əsrin 80-ci illərində elm sosiolo-

giyasına dair ayrıca kitablar və məqalələr çap olun-

muşdur.

Elmin mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsi, hət-

ta onun genezisi ilə bağlı ruhi-intellektual mühitin

düzgün təsəvvür edilməsi üçün elm ilə din arasında

ümumi və fərqli cəhətlərin ayırd edilməsi, onların

qarşılıqlı münasibətinin tarixi təkamülü və s. bu kimi

məsələlər də böyük önəm daşıyır. Elmin ictimai şüur

formaları ilə əlaqəsi, əlbəttə, elmi dünyagörüşü,

elmi-kütləvi biliklərin yayılması ilə yanaşı, həm də

alimlərin əqidəsi ilə sıx surətdə bağlıdır. Bütün bu

məsələlər elmşünaslıq çərçivəsində və onun hüdudu

xaricində geniş tədqiq olunmuşdur.

Г.Н.Волков. Социология науки; Н.Яхиел. Социология

науки. Теоретические и методологические проблемы. М.,

«Прогресс», 1977; М.Малкей. Наука и социология знания.

М., «Прогресс», 1983; В.Ж.Келле. Наука как компонент со-

циальной системы. М., Наука, 1988; B. Barnes. Bilimsel bil-

ginin sosyolojisi, Türkçesi: Hüsamettin Arslan, Ankara, Vadi

Yayınları, 1990. K.Tuna. Batılı Bilginin Eleştirisi Üzerine.

İstanbul, Da yayıncılıq, 2004.

İ.Armağan. Bilgi Toplumbilimine Giriş. İstanbul, Doğru-

luk Matbaası, 1982; Armağan M. Bilgi Sosyolojisi ve İdeolojik

Yanlılığın Kökenleri // Yönelişler, 1984, № 31-32; Tuna K.

Bilgi, Toplum ve İthal Bilgi Üzerine // Sosyoloji Dergisi, 1991,

dizi 3, № 2. H. Arslan. Epistemik cemaat: bir bilim sosyolojisi

denemesi, İstanbul, Paradigma Yayınları, 1992.

Д.Х.Брук. Наука и религия. Историческая перспектива.

М., ББИ, 2004; Ю.А.Кимелев, Н.Л.Поляков. Наука и рели-

Elmşünaslıq və onun genezisi

111

Elmin ictimai-iqtisadi kontekstdə öyrənilməsi,

Elm–Texnika–İstehsal zəncirində elmin yerinin

müəyyənləşməsi də elmşünaslıq üçün mühüm qay-

naq istiqamətlərindən biridir. Bu sahədə ən ciddi

tədqiqatlar K.Marksa məxsusdur.

K.Marks elmə

iqtisadiyyat kontekstində baxmış və onu məhsuldar

qüvvə kimi nəzərdən keçirmişdir. Amma XX əsrdə

də elmin texnika və istehsalla qarşılıqlı münasibətlə-

rinə dair geniş miqyaslı tədqiqatlar aparılmışdır.

Elmin texnika ilə qarşılıqlı əlaqəsi və texniki

elmlərin xüsusi statusu haqqında aparılan tədqiqatlar

da elmşünaslığın mühüm mənbələri sırasına daxil-

dir.

гия. Историко-культурный очерк. М., Наука, 1988;

К.Маркс. Капитал // К.Маркс и Ф.Энгельс. Сочинения.

Изд.второе, тт. 23, 46, 47, 48; Г.Й.Зандкюлер. Критика и

позитивная наука // Историко-философскй ежегодник (отв.

ред.: Н.В.Мотрошилова). М., Наука, 1991.

А.И.Анчишкин. Наука-техника-экономика. М., Эконо-

мика, 1986; И.А.Майзель. Наука, автоматизация, общество.

Ленинград, Наука, 1972; Философия и социология науки и

техники. Ежегодник 1988-1989 (отв. ред.: И.Т.Фролов). М.,

Наука, 1989; С.Д.Бешелев, Ф.Г.Гурвич. Нововведения и мы.

М., Наука, 1990;

А.Н.Кочергин, Е.В.Семенов, Н.Н.Семенова. Наука как

вид духовного производства. Новосибиск, Наука, 1981.

Bax, məs.: Б.И.Иванов, В.В.Чешев. Становление и раз-

витие технических наук. Ленинград, Наука, 1977; Фило-

софские вопросы технического знания. М., Наука, 1984;

Философия техники в ФРГ. М., «Прогресс», 1989;

Г.Е.Смирнова. Критика буржуазной философии техники.

Лениздат, 1976.

Elmşünaslığa giriş

112

Beləliklə, elmşünaslığın qarşısında duran vəzi-

fə əslində sosioloqların, iqtisadçıların, fəlsəfəçilərin,

elm təşkilatçılarının tədqiqat predmetinə və fəaliyyət

sahələrinə daxil olan müxtəlif xarakterli biliklərin

bir araya gətirilməsi və daha mürəkkəb bir sistemdə

birləşdirilməsidir. Ancaq bu halda elmin inkişafını

proqnozlaşdırmaq onu bir tərəfdən mədəniyyətin di-

gər tərəfdən iqtisadiyyatın strukturunda yerini müəy-

yən etmək, bütöv elm sisteminin öz alt sistemlərinin

əlaqəsini habelə hər bir alt sistemin öz daxili quru-

luşunu üzə çıxarmaq mümkün ola bilər.

Şərti işarələr: I – Elm; II – Təhsil; III –

Mədəniyyət; IV – Maddi istehsal.

Sxem 1.

Elmin bir ictimai sistem kimi cəmiyyətdə tut-

duğu yeri araşdırmaq istəsək onun ən çox qarşılıqlı

əlaqə və vəhdətdə olduğu tərəf-müqabillərinin təhsil,

mədəniyyət və maddi istehsal olduğunu görmək çə-

tin deyil. Bu üç sahə öz aralarında da sıx surətdə

bağlıdır. Lakin elmin onların məhz əlaqələndiyi sosi-

III

Elmşünaslıq və onun genezisi

113

al məkanda, yəni kəsişmə sahəsində axtarmaq düz-

gün olmazdı. Çünki elmin özünün də yuxarıda adla-

rını çəkdiyimiz fəaliyyət sahələrindən heç birinə aid

olmayan spesifik, özəl tərəfləri vardır və onun əsl

mahiyyəti məhz burada təzahür edir.

Elmin təhsillə əlaqəsinə biz ayrıca bir fəsil

həsr etsək də, burada iki müxtəlif əlaqə formasını

fərqləndirmək istərdik. Birincisi, təhsil müasir elmin

təməlində dayanır; ikincisi, təhsil oturuşmuş elmi bi-

liklərin mənimsədilməsini nəzərdə tutur. Elm üçün

təhsil nisbətən məhdud xarakter daşıyır. Belə ki, təh-

sil alanların ancaq çox az bir qismi gələcəkdə özünü

elmə həsr etmək, alim olmaq istəyir. Daha doğrusu

burada istəkdən öncə xüsusi istedaddan söhbət get-

məlidir. Yəni ancaq yaradıcı təfəkkür qabiliyyəti

olanlar elmlə məşğul ola bilərlər. Düzdür, elm üçün

kadrların seçilməsində konkret meyarlar müəyyən-

ləşdirmək çox çətindir. Ona görə də, bu prosesdə

istək amili və onu şərtləndirən sosial mühit də mü-

hüm rol oynayır. Bu mənada elmin sosiallaşması, ic-

timai mühitdən asılı vəziyyəti ilk növbədə elmi kadr-

ların seçilməsi prosesindən başlanır. Lakin bu pro-

sesə təsir edən amillər içərisində yuxarıda adlarını

çəkdiyimiz iki sosial hadisənin: mədəniyyət və iqti-

sadiyyatın da rolu böyükdür. Maddi istehsal prose-

sinin səviyyəsi, onun texniki təchizat dərəcəsi, öl-

kədə yeridilən iqtisadi siyasətin xarakteri elmə sosial

sifarişi şərtləndirən əsas amillər sırasındadır. Digər

Elmşünaslığa giriş

114

tərəfdən, mədəni-mənəvi mühit, ictimai şüurun sə-

viyyəsi əhalinin mədəni inkişaf səviyyəsində intel-

lektual komponentin nisbi payı və s. bu kimi amillər

də elm üçün əlverişli mühitin göstəriciləridir.

İndi nəinki doktorantura və magistraturada, ali

təhsilin bakalavr pilləsində, hətta orta məktəbdə də

təlimin əsasında elmi biliklər dayanır. Nə vaxtsa usta

yanında şagird kimi əməli bilikləri vərdiş hesabına

mənimsətməkdən fərqli olaraq müasir məktəblərdə

hətta ən adi biliklər də elm prizmasından keçmək

şərti ilə öyrədilir. Yəni elm ixtisasdan asılı olmaya-

raq bütün sahələrdə təhsil üçün baza rolunu oynayır.

Orta məktəbdə mənimsədilən biliklər və dü-

şüncə vərdişləri eyni zamanda intellektual mədəniy-

yətin formalaşmasına xidmət edir. Bütövlükdə elm

sistemi yox, elmi biliklərin ictimai həyatda və müx-

təlif fəaliyyət sahələrində yararlı ola biləcək aşağı

pilləsi – təməl biliklər mədəniyyətin də tərkib hissəsi

olmaqla elm və mədəniyyətin ortaq sahəsini təşkil

edir. Buraya biliklərdən başqa düşüncə tərzi də aid-

dir. Belə ki, elmin artıq neçə əsrlərdir ki, formalaş-

mış metodları mənimsənilərkən insanlar bu metod-

lardan öz peşə sahələrində və hətta məişətdə də

problemlərin çözülməsində istifadə edə bilirlər. Söh-

bət düşüncənin daha dəqiq, daha rasional olmasın-

dan, mövqeyin əsaslandırılması, arqumentli surətdə

izah olunmasından, seçimlərin birtərəfli, mücərrəd,

Elmşünaslıq və onun genezisi

115

emosional təsirlərdən uzaqlaşaraq kompleks münasi-

bət formasında həyata keçirilməsindən gedir.

Təəssüf ki, elm və mədəniyyət arasında müna-

sibət hələ də yetərincə tədqiq olunmamışdır. Ona gö-

rə də bu münasibət özü çox vaxt qeyri-elmi müd-

dəalarla ifadə olunur. Tədqiqatçıların bir qismi elmi

bütövlükdə mədəniyyətə daxil etmək, onun kompo-

nentlərindən biri kimi öyrənmək mövqeyindən çıxış

edirlər ki, bu da məsələnin mahiyyətini düzgün an-

lamamaqdan irəli gəlir. Məsələn, kulturologiya üzrə

Rusiyada buraxılan ensiklopedik lüğətdə elmin tərifi

belə verilir: “Elm – təbiət, cəmiyyət və insan haqqın-

da biliklər sisteminin yaradılması üzrə ixtisaslaşmış

fəaliyyətlə bağlı olan mədəniyyət sahəsidir.”

tərifdən belə çıxır ki, elm nə biliklər sistemi, nə də

onları əldə etmək üçün fəaliyyət sahəsi olmayıb,

sadəcə bu fəaliyyətlə bağlı olan mədəniyyət sahəsi-

dir. Yəni elmi onun elmşünaslıqda qəbul olunmuş

anlayışından fərqli olaraq, elmin mahiyyəti ilə bağlı

bütün əsas amillər xaricində “izah etmək” təşəbbüsü

göstərilir. Halbuki Rusiyanın filosof alimləri bir qə-

dər başqa fikirdədirlər. Yeni fəlsəfə ensiklopediya-

sında akademik V.S.Styopinin elmə verdiyi tərifdə

onun mahiyyəti kimi məhz yeni elmi biliklərin əldə

edilməsinə yönəldilmiş idraki fəaliyyətin özü götü-

Кулътурология. XX Век. Словаръ. Санкт-Петербург,

1997, s. 296.

Elmşünaslığa giriş

116

rülür.

Kulturoloqların tərifindəki “bununla bağlı

mədəniyyət hadisəsi” ifadəsi isə heç nəyi izah etmir.

Yaxud Novosibirskdə buraxılmış “Elm və

onun mədəniyyətdə yeri” adlı kollektiv monoqrafi-

yanın əksər müəllifləri elmi ancaq mədəniyyət çərçi-

vəsində, onun bir komponenti kimi təqdim etməyə

çalışırlar. A.N. Koçerginin yazdığına görə, elm də

din və əxlaq kimi mədəniyyət hadisəsi olmaqla onun

tərkibinə daxildir

. N. N. Semyonova da elmdən bir

mədəniyyət hadisəsi kimi bəhs edir və elmi müasir

dövrdə mədəniyyətin aparıcı komponenti kimi də-

yərləndirir.

V. P. Tışenko isə elmi mədəniyyətin

mərkəzi elementi hesab etməklə yanaşı məsələyə

dialektikcəsinə yanaşaraq, mədəniyyətin də elmin

mərkəzində olması zərurətini bir prinsip kimi irəli

sürür.

Bütün bu yaxınlaşmalar elm, mədəniyyət və

sivilizasiya anlayışlarının müəlliflər tərəfindən düz-

gün anlaşılmadığını göstərir. Yəni elm olsa-olsa sivi-

lizasiyanın mərkəzi ünsürü və aparıcı qüvvəsi sayıla

В.С. Степин. Наука // Новая философская энциклопе-

дия. Т. 3, М., «Мысль», 2010, с. 23.

А.Н.Кочергин. Наука и ее место в культуре как ком-

плексная проблема // Наука и ее место в культуре, Ново-

сибирск, 1990, с. 12-17.

Н.Н. Семенова. Наука как явление культуры // Наука и

ее место в культуре, с. 51-57.

В.П. Тыщенко. Культуру – в центр науки // Наука и ее

место в культуре, с. 121.

Elmşünaslıq və onun genezisi

117

bilər. Mədəniyyət isə insan həyatının və onun bütün

əməli fəaliyyət sahələrinin vacib tərəfi olaraq qaza-

nılmış vərdişlər, avtomatlaşmış (yəni qeyri-şüuri

struktur səviyyəsində yerləşərək simasızlaşmış) və

ya ictimai şüur səviyyəsində oturuşmuş biliklər

kompleksini ehtiva edir. Onun elmlə ümumi cəhəti

olsa-olsa bu dərəcədədir. Elmi yaradıcılıq prosesi,

elmin metodları və formaları, elmin ön cəbhəsində

olan yeni elmi biliklər və s. – bütün bunların mə-

dəniyyətə heç bir aidiyyəti yoxdur. Yaxud məsələyə

başqa planda baxsaq, çox böyük bir elm adamı mə-

dəniyyətsiz (yəni, həyatda, məişətdə, sənətə münasi-

bətdə, siyasətdə və s.) və əksinə, elm sferasında

çalışmayan, yəni elm sisteminə daxil olmayan hansı

isə bir şəxs yüksək dərəcədə mədəni ola bilər. So-

nuncuya bütövlükdə elm yox, onun sıravi adam üçün

zəruri olan bir sıra nəticələri, adətən humanitar bi-

liklər kifayət edir.

Elmin geniş miqyasda: mədəniyyət və siviliza-

siya kontekstində öyrənilməsi elmşünaslığın pred-

metinə daxil deyil. Belə ki, ictimai şüur səviyyəsində

kütləviləşən, intellektual mədəniyyətin tərkib hissə-

sinə çevrilən oturuşmuş bilik və düşüncə formaları

nə vaxtsa elmin məhsulu olsalar da, indi daha elm

sisteminə daxil edilmir. Elmşünaslıq daha çox dərə-

cədə məxsusi elm sistemini öyrənir ki, bura da əsa-

sən elmi yaradıcılığın ön cəbhəsində istifadə olunan

Elmşünaslığa giriş

118

biliklər daxildir. Bunlara ixtisaslaşmış elmi biliklər

deyilir. Yəni ancaq müəyyən bir dar ixtisas sahəsin-

də bütün bilikləri mənimsəmiş olan və bu bazada

yeni elmi biliklərin əldə edilməsi istiqamətində iş

görən şəxslər elmi işçi hesab olunurlar. Elmi yaradı-

cılıq fəaliyyəti də ancaq yeni elmi bilik axtarışı ilə

bağlıdır. Məlum elmi biliklərin mənimsənilməsi hələ

elm adamı olmaq üçün yetərli deyil. Hər bir alim,

əgər o, həqiqi elm adamıdırsa, elmin ümumi xəzinə-

sinə öz payını verməlidir.

Elm anlayışı

Yüklə 2,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 28