Elm yarandıqdan sonra hər şey
Yüklə 2,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
- Elmşünaslıq və onun genezisi
|
Elmşünaslığa giriş
38 vasitəsi ilə genişlənməsidir”. 1 H.Spenser elmi fəaliy- yəti çox bəsit və məhdud çərçivədə təsvir etsə də, bu çərçivə daxilində xeyli konkretləşmələr aparır və gə- ləcəkdə neopozitivizmin və tənqidi realizmin baza- sını təşkil edən bir sıra prinsipləri müəyyən edir. O, elmdə inkişafın bir şərtini də keyfiyyətcə dəyərlən- dirmədən kəmiyyətcə dəyərləndirməyə keçiddə gö- rür. Digər mühüm şərt olaraq isə, hadisələrin ölçülə bilməsini göstərir. Spenserə görə, hər bir elmin əsa- sında ölçülmək imkanı dayanır: “Məkan ölçüləndir – buradan həndəsə yaranır, qüvvə və məkanın ölçül- məsindən – statika, zaman, qüvvə və məkanın ölçül- məsindən – dinamika yaranır.” 2
«Elm» sisteminin başlıca elementlərindən biri- ni də elmi yaradıcılıq prosesi təşkil edir. Tədqiqatçı- ların bir qismi məhz bu cəhəti elmin mahiyyəti kimi götürür və onu yalnız bu en kəsiyində, qnoseoloji müstəvidə tədqiq edirlər. Belə tədqiqatlarda elmi bi-
qamı ön plana çəkilir, fərdi elmi yaradıcılıq proses- lərinin təbiətinə daha çox diqqət yetirilir. 3 Sistemli yanaşma zamanı bu məqamlardan hər birinin elmin
1 Г.Спенсер. Опыты научные, политические и философ- ские. Минск, Современный литератор, 1998, с. 485. 2 Yenə orada, s. 486. 3 Творчество в научном познании. Под ред. Д.И.Широ- канова, Ю.А.Харина. Минск, «Наука и техника», 1976; Творческая природа научного познания. Отв. ред. Д.П.Гор- ский, М., Наука, 1984.
Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
39 ümumi mənzərəsində tutduğu dəqiq yerini müəy- yənləşdirmək lazım gəlir. Önəmli olan bir cəhət də bundan ibarətdir ki, bu fərdi yaradıcılıq proseslərinin ictimailəşməsi, elmi bilik istehsalının bütünlükdə kollektivin, elmi institutların fəaliyyət predmetinə çevrilməsi artıq təkcə epistemoloji müstəvidə deyil, həm də sosial-iqtisadi müstəvidə və ictimai-təşkilati bir məsələ kimi ortaya çıxır. Elmin bir sosial sistem kimi öyrənilməsinə, onun ictimai mahiyyətinin qiymətləndirilməsinə ən çox elmin bilavasitə sosioloji və sosial-iqtisadi prob- lemlərinə həsr olunmuş əsərlər xidmət edir. 1 Elmdə müəyyən sosial strukturun hələ əvvəllər də mövcud olmasına baxmayaraq, onun bu aspektdə tədqiqinə, görünür, ciddi tələbat olmamışdır, belə ki, elm müs- təqil bir fəaliyyət sahəsi kimi yalnız son əsrlərdə ön plana keçmişdir. Elmi fəaliyyət sahəsinə ümumi milli gəlirin getdikcə daha çox hissəsinin sərf olunmasına yara- nan ehtiyac elmin iqtisadi baxımdan öyrənilməsinə, optimal iqtisadi modellərin tapılmasına tələbatı artı-
1 Н.В.Мотрошилова. Наука и ученые в условиях совре- менного капитализма (философско-социологическое ис- следование), М., Наука, 1976; А.К. Титмонас. К вопросу о предпосылках институционализации науки // Социологи- ческие проблемы науки. Отв. ред. В.Ж.Келле. М., Наука, 1974; Я.Кубик. Совершенствование системы управления научно-техническим развитием // Управление наукой в со- циалистических странах. М., «Прогресс», 1978, с. 82-117.
Elmşünaslığa giriş
40 rır. Lakin bu sahədə də hələ çox az iş görülmüşdür; halbuki konkret elmi tədqiqatların faydalılıq dərəcə- sinin artırılması və elmin düzgün planlaşdırılması üçün iqtisadi təhlilin rolu böyükdür. 1
Volkov hər bir zaman mərhələsində cəmiyyətin ona qədər əldə etdiyi biliklər sistemini «elm» anlayışına daxil etmir: «Elmin mahiyyəti artıq dərk edilmiş olan həqiqətlərdən yox, onların axtarılmasından, tə- biət və cəmiyyət qanunlarının öyrənilməsi və istifa- də olunmasına yönəlmiş eksperimental tədqiqat işlə- rindən ibarətdir. Elm özlüyündə heç də bilik olma- yıb, cəmiyyətin bilik istehsalı üzrə fəaliyyətidir, baş- qa sözlə, elmi istehsaldır» 2 . Göründüyü kimi, Q.N. Volkov elmə xüsusi fəaliyyət sahəsi və deməli, pro- ses kimi baxmaqla onun əhatə dairəsini həddindən artıq kiçildir ki, bu da məntiqi cəhətdən qüsurlu olan nəticəyə gətirir: elm – elmi istehsaldır. Halbuki elmi istehsal «elm» anlayışının əhatə etdiyi tərkib hissələ- rindən yalnız biridir. Buna baxmayaraq, «elmi isteh- sal» anlayışının istifadə edilməsi elmin mahiyyətinin və başlıca xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Q.N.Volkov öz mövqeyini el-
1 В.Я.Ельмеев. Основы экономики науки. Ленинград, Изд-во Лен. Унив-та, 1977; М.Л.Башин. Инвестиционная политика в сфере науки // М.Л.Башин. Формула прогресса М., Московский рабочий, 1986. 2 Г.Н.Волков. Социология науки. Очерки. М., Политиз- дат, 1968, с. 121. Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
41 mi şəkildə əsaslandırmağa və bu işdə daha çox öyrə- nilmiş olan istehsal prosesi ilə analogiya yaratmağa çalışmışdır ki, bu cür təşəbbüs yalnız təqdirə layiq- dir. Müəllif daha sonra yazır: “...Texnika maddi is- tehsalda hansı rolu oynayırsa, elmi bilik də mənəvi istehsalda həmin rolu oynayır. Bu mənada texnika insanın əməli fəaliyyətinin süni orqanı olduğu kimi, elm də insan beyninin süni orqanıdır”. 1 Lakin təəs- süf ki, maddi və mənəvi istehsal proseslərinin analo- giyasından istifadə təşəbbüsü ardıcıl surətdə davam etdirilməmişdir. Elmin müxtəlif aspektlərdəki tədqiqinin bir-bi- ri ilə əlaqəli şəkildə aparılması və bir-birini tamam- laya bilməsi üçün onun bir sistem kimi müəyyənləş- dirilməsi ən vacib şərtdir. Amerika alimi H.Liman məhz bu cəhəti nəzərə alaraq yazır: “Biz elmin fəlsə- fi, psixoloji, yaxud sosial aspektlərini fərqləndirməz- dən və müzakirə etməzdən əvvəl, hansı yolla isə el- mi müəyyən bir tam kimi təsəvvür edə bilməliyik”. 2
Elmi bütöv bir hadisə kimi təsəvvür etməyin, onun mahiyyətini, ümumi inkişaf meyllərini öyrən- məyin bu gün cəmiyyət qarşısında duran praktik və- zifələri həyata keçirmək sahəsində nə kimi bir əhə- miyyəti vardır? Müasir dövrdə insanın maddi rifah halı, məh-
1 Yenə orada, s. 125. 2 Cohn Lyman. What is science // Philosophical problems of science and technology, Boston, 1974, p. 13
Elmşünaslığa giriş
42 suldar qüvvələrin inkişaf perspektivləri ilk növbədə elmin nə dərəcədə qabaqcıl mövqe tutmasından ası- lıdır. Elmin obyektiv inkişaf meyllərini bilmədən onu optimal surətdə təşkil etmək mümkün deyil. Elm cəbhəsinin ön xəttinə çıxmaq, onun nailiyyətlə- rindən səmərəli surətdə istifadə edə bilmək üçün ən mühüm şərt onun təşkilati strukturunun düzgün mü- əyyənləşdirilməsi, elmin özünün elmi əsaslarla tən- zim olunmasıdır. İkinci mühüm şərt isə dövlət siyasətində elmin prioritetliyinin nəzərə alınmasıdır. Bu gün irəlidə ge- dən ölkələr heç də təsadüfən irəlidə getmirlər. Hətta ümumi iqtisadi böhran şəraitində də ABŞ çıxış yo- lunu elmə ayrılan vəsaitin artırılmasında görür. Rusi- ya “böhrandır”, – deyə elmə ayrılan vəsaiti azaltdığı halda, ABŞ Konqresi yekdilliklə bu qənaətə gəlir ki, yeganə prioritet elm olmalıdır. 1
Statistika göstərir ki, Rusiyada elmə ayırmalar Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) 1%-i qədər olduğu halda, bütün inkişaf etmiş Qərb ölkələrində bu rə- qəm 2-3% həddindədir. ABŞ-da elmə ayırmalar indi 2,7%-dir və Barak Obama keçən il alimlər qarşısın- da çıxışında bu rəqəmi 3%-ə qaldırmaq zərurətini qeyd edib. 2 İndi Rusiyanın bütün qabaqcıl ziyalıları 1 O.Колесниченко. Национальный интерес: американцы выбрали науку главным приоритетом экономики // Газета «Поиск», № 8-9, 19 февраля 2010. 2 С.М.Рогов. Невостребованность науки – угроза без- Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
43 elmin acınacaqlı vəziyyəti ilə əlaqədar həyəcan təbili çalırlar. Akademik V.S.Styopinin qeyd etdiyi kimi, ABŞ-da elmə ayırmalar Rusiyanın bütün büdcəsin- dən artıqdır. 1 Əlbəttə, biz rusiyalı həmkarımızın na- rahatlığını başa düşürük. Amma Azərbaycanda bu faiz nisbəti daha aşağıdır və bizim də həyəcan təbili çalmaq vaxtımız çoxdan çatmışdır. Sadəcə olaraq, paralel surətdə elmin optimal təşkilatlanması təmin edilməlidir. Bu gün ölkəmizdə ən aktual vəzifələrdən biri kimi qarşıya qoyulan müasir Qərb sivilizasiyasını mənimsəmək vəzifəsi, yalnız elmin nisbi müstəqilli- yini təmin etmək və onun səmərəli tətbiqi üçün xü- susi təşkilati tədbirlər görmək sayəsində həyata keçi- rilə bilər. Elm də insan kimi azadlıq və müstəqillik sevir. Elm istehsalata o vaxta qədər səmərə verəcək- dir ki, istehsal onu özünə tabe etmək, onu öz əlavəsi- nə çevirmək iddiasına düşməsin. Burada istər-istə- məz sehrli qızıl balıq əhvalatı yada düşür. Balıqçı qı- zıl balığı azad etdiyinə (dənizə buraxdığına) görə o, balıqçını hər cür nemətlə təmin edir. Lakin elə ki, balıqçı arvadının təkidi ilə balığın azadlığını əlindən almaq, onu qulluqçu etmək istəyir, onda bütün ne- mətlər də yox olur. Biz bu məlum hekayəti ona görə bir daha yada salırıq ki, bu gün bəzi «nəzəriyyəçilər»
опасности страны // Газета «Поиск», № 12, 19 марта 2010 г. 1 В.С. Степин. Философия науки. Общие проблемы. М., Гардарики., 2007, c. 152 Elmşünaslığa giriş
44 və əməli iş adamları elmi istehsala daha da yaxınlaş- dırmaq məqsədilə onları mexaniki surətdə birləşdir- mək, elmi fəaliyyəti istehsalatın ehtiyaclarına tabe etmək, onu cilovlamaq təşəbbüsləri göstərirlər. Bu təşəbbüslər elmin mahiyyəti və təbii meylləri ilə bir araya sığmır. Əksinə, elmin iqtisadi səmərəsi yalnız o vaxt artar ki, o maddi və mənəvi cəhətdən korluq çəkməsin, kiminsə, nəyinsə yedəyinə bağlanmasın. 1
əvvəlcə onun özünün hərtərəfli tədqiqinə ehtiyac var.
Elm anlayışını və elm sistemini ən azı iki fərq- li baxış bucağında nəzərdən keçirmək mümkündür: koqnitiv və sosial.
nentləri və strukturu müəyyənləşdirilməlidir. Klassik elmin ənənələrinə uyğun olaraq belə bir sual qoyula bilər: elmin elementar özəyi, atomu varmı? Bəli, söhbət elm sisteminin bölünməz son həddi, elementi və ya atomundan gedir. Bəzi tədqiqatçılar elmin fən- lər üzrə bölgüsündən çıxış edir və hər bir fənni elmin təşkilati vahidi kimi götürülər. Məsələn, T.Parsons və N.Storer elmin təsnifatında diferensiallaşmanın son həddi kimi “elmi fənn” məqamını qəbul edirlər. 2
1 S.Xəlilov. Elmin min bir gecəsi və Cinin lampası // http://felsefedunyasi.org /site/ ?name=xeber&news_id=103 2 Т.Парсонс, Н.Сторер. Научная дисциплина и диф- ференциация науки // Научная деятельность: структура и Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
45 Q.M.Bonqard-Levin elmi fənlərin formalaşması pro- sesinin hələ lap qədim dövrlərdən başlandığını qeyd edir. Onun fikrinə görə, qədim hind riyaziyyatı və astronomiyası hələ eramızdan çox-çox əvvəl nisbi müstəqil fənlər kimi mövcud idi. 1 A.İ. Volodarski də ilk fənlərin yaranmasını qədim hind mədəniyyəti ilə bağlayır. 2
götürməyin qeyri-mümkün olduğunu göstərir və bu- na istinad edirlər ki, elm inkişaf etdikcə, fənlərin mürəkkəb strukturu aşkar olur və onların içərisindən yeni lokal vahidlər, elmin “yeni atomları” əmələ gə- lir. C.Lounun fikrinə görə, elmdə diferensiallaşma müntəzəm surətdə davam etmiş, hər bir fənnin öz daxilində fərqli tədqiqat istiqamətləri formalaşmış və nəhayət, XX əsrin 20-30-cu illərində konkret ixtisas- lar yaranmışdır. 3 Bəzi elmşünaslar isə elmin ele- mentar vahidi kimi tədqiqat qruplarını götürməyi təklif edirlər. N.Mallinzə görə, ixtisaslar və fənlər
институты. - Научная дисциплина как единица организации науки. М., «Прогресс», 1980, с. 27. 1 Г.М.Бонгард-Левин. Развитие научных дисциплин // Древнеиндийская цивилизация: философия, наука, религия. М., Наука, 1980, с. 208. 2 А.И. Володарский. Отдельные отрасли науки в древней Индии // Очерки истории естетственно-научных знаний в древности. М., Наука, 1982, с. 157-177. 3 Дж. Лоу. Становление специальностей в науке // На- учная деятельность: структура и институты. М., «Про- гресс», 1980, с. 285. Elmşünaslığa giriş
46 formalaşana qədər mütəşəkkil qruplar olmalıdır.
Be- lə qruplar isə ilk növbədə müəllim-şagird özəyindən yaranır.
1 Maraqlıdır ki, bu cür yaxınlaşma Şərqdə ənənəvi olan mürşid-mürid münasibətini xatırladır. A.İ.Lipkin elmin T.Kun və İ.Lakatos tərəfin- dən verilmiş modellərini təhlil edərək belə qənaətə gəlir ki, elmi biliyin strukturunu müəyyənləşdirmək üçün hansı isə bir elm sahəsində bütün biliklərin tə- məlində eyni anlayışlar dayandığını nəzərə almaq la- zımdır. O, həmin ilkin təməlləri “ilk ideal obyektlər” adlandırır. 2 Daha sonra isə, mürəkkəb elm hadisəsi- nin elmi biliklər rakursundakı strukturu onun sosial strukturu ilə bir araya gətirilə bilər. Doğurdan da, bütün planet və bütün bəşəriyyət miqyasında vahid elm sistemindən danışmaq bir şey- dir, hər hansı konkret bir hadisənin: ideyanın, bili- yin, eksperimentin, nəzəriyyənin, fənnin, yaxud el- mi-tədqiqat institutunun, elmi işçinin, laborantın və ya direktorun bu elm sisteminə və ümumiyyətlə el- mə aidiyyətindən danışmaq isə başqa bir şeydir. Bü- tün bunlar elmin həm məntiqi-epistemoloji, həm də sosial sistem kimi xüsusiyyətlərinin açılması zərurə- tini göstərir.
1 Н.Маллинз. Модель развития теоретических групп в социологии // Научная деятельность: структура и институ- ты. М., «Прогресс», 1980, с. 257. 2 А.И. Липкин. Парадигмы, исследовательские програм- мы и ядро раздела науки в физике // Вопросы философии, №6, 2006, с. 89. Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
47 Hər iki halda elmin özü daha böyük bir orqa- nizmin alt sistemi kimi də nəzərdən keçirilə bilər. Məntiqi-epistemoloji hadisə kimi elm ümumiyyətlə düşüncə sisteminin, insan idrakının, hissi və rasio- nal, rasional və irrasional fəaliyyət, ruhi-intellektual enerjinin realizasiyası prosesinin və s. daha geniş miqyaslı proseslərin tərkib hissəsi, alt sistemidir. Bu məkanda elmi fəaliyyətdən başqa dini təcrübə, hissi- emosional, bədii-estetik yaşantılar, mənəvi-əxlaqi dəyərlər və s. də yer alır. Sosial sistem kimi də elm, daha böyük ictimai sistemlərin, məsələn, bütövlükdə cəmiyyətin alt sistemlərindən, ünsürlərindən biridir. Bu halda elmin daxili quruluşuna deyil, onun infra- strukturuna, cəmiyyətin iqtisadi həyatında və mədə- ni-mənəvi rakursunda tutduğu yerə və oynadığı rola diqqət yetirilir. Dövlət siyasəti müəyyənləşdirilər- kən, dövlətin iqtisadi inkişaf strategiyası və ya döv- lət büdcəsi formalaşdırılarkən, siyasətçilər və ya ma- liyyəçilər, təbii ki, elmin məzmununa, daxili xüsu- siyyətlərinə, konkret elmi problemlərə məhəl qoy- madan, elmi ancaq bütöv bir hadisə kimi nəzərə alır- lar. Əlbəttə, elmin imkanlarını və konkret şəraitdə ehtiyaclarını daha yaxşı bilən mütəxəssislər dövlət üçün layihə hazırlamalı və öz mövqelərini əsaslan- dırmalıdırlar. Burada bir tərəfdən, elm təşkilatçıları- nın fərasəti, digər tərəfdən də, yüksək rütbəli dövlət məmurlarının, millət vəkillərinin dünyagörüşü, ümu- mi intellektual səviyyəsi müəyyən rol oynayır. Döv-
Elmşünaslığa giriş
48 lətin başında duran şəxsin elmə münasibəti və həyata keçirilən siyasi kursda elmə nə dərəcədə istinad edil- məsi də az əhəmiyyət daşımır. Burada nəzərə alınmalıdır ki, dövlətin siyasi kursunda elmə münasibət və elmin tutduğu yer mə- sələsi ilə yanaşı, ayrıca bir elm siyasəti də olmalıdır. Elm siyasəti daha çox dərəcədə elmin təşkilati as- pektlərini, optimal maliyyələşmə variantlarını, kon- kret elmi tədqiqat prosedurlarının elmi-təşkilatı strukturlarla əlaqəsini, Elm–Təhsil–Elm, Elm–Tex- nika–İstehsal, Elm–İctimai şüur-Mədəniyyət sistem- lərində elmin spesifik funksiyalarını əhatə edir. Elmin infrastrukturu və dövlətin elmə münasi- bəti məsələləri elm adamlarının özündən daha çox, dövlət rəhbərliyindən, dövlətin yeritdiyi ictimai-iqti- sadi kursdan asılı olduğuna görə, hər bir ölkədə el- min vəziyyəti üçün məsuliyyət də təkcə alimlərin yox, həm də siyasilərin üzərinə düşür. Elmin infra- strukturu dedikdə biz elmi fəaliyyəti şərtləndirən ic- timai mühiti, elmin öz funksiyasını yerinə yetirə bil- məsi üçün zəruri olan kənar şərtləri də nəzərdə tutu- ruq. Buraya ilk növbədə elmin maddi-texniki bazası, Elm–Texnika–İstehsal zənciri, informasiya şəbəkəsi, nəşriyyatlar, kitabxanalar, əhalinin ümumi savadlılıq dərəcəsi, maarif işi, elmi-kütləvi biliklərin yayılması mexanizmləri və ilk növbədə təhsil sistemindəki və- ziyyət aiddir. Yəni təhsilin səviyyəsi aşağı olarsa, el- mi kadrların yetişdirilməsi üçün də mühit olmaya- Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
49 caq. Bundan başqa, kütləvi informasiya vasitələrinin ideoloji yönü, yəni əhalinin ictimai şüurunun hansı istiqamətdə yönləndirilməsi, elmi-kütləvi biliklərin yayılması, əhalinin ümumi dünyagörüşü, təfəkkür mədəniyyəti, ölkədə elmin dəyərləndirilməsi, siste- min ictimai rəylə əlaqələndirilməsi, elmi disputların, ziyalı evlərinin yaradılması, elm adamının nüfuzu, onların maddi təminatı, və s. bu kimi amillər də el- min infrastrukturunu formalaşdırır. V.S.Styopin ya- zır: “Elmin infrastrukturu sosial-mədəni amillərin el- mi idraka təsirini təmin edir”. 1
şafı üçün ən mühüm şərtlərdən biridir. Belə ki, mü- vafiq elmi şərait olmadan, yəni cəmiyyət elm üçün münbit mühitə çevrilmədən, o, inkişaf edə bilməz, ona görə də elmi inkişaf mərhələsindən öncə bir ma- arifçilik mərhələsinin olması labüddür. Təkcə alim- lərin, elm adamlarının özlərinin yox, daha geniş küt- lələrin müəyyən elmi biliklərə yiyələnməsi, elm haq- qında, onun faydaları haqqında yetərincə məlumatlı olması çox mühümdür. Yəni cəmiyyətin elmə bir ya- bançı, yad ünsür kimi deyil, doğma münasibət bəslə- məsi üçün cəmiyyət özü müəyyən mənada elmiləş- məlidir. Bu vəzifənin həyata keçirilməsində əsas ağırlıq təhsil sisteminin və kütləvi informasiya vasi- tələrinin üzərinə düşür. Yüzlərlə savadlı gənc yetiş-
1 В.С. Степин. Теоретическое знание. М., «Прогресс- Традиция», 2000, с. 11. Elmşünaslığa giriş
50 dirilməlidir ki, onların bəziləri elmin bu və ya digər sahəsinə müraciət etsin. Əksinə, ümumi savadsızlıq şəraitində elm üçün kadr tapmaq qeyri-mümkün olur. Əgər əvvəlki dövrdə, əvvəlki mühitdə müəyyən nisbi müstəqil elm sistemi formalaşıbsa, cəmiyyətdə baş verən deqradasiya, təhsil sahəsində mənəvi mü- hitin korlanması gec-tez elmə də təsir edir. İstənilən halda elm hamını bəzəyib özü çılpaq gəzən iynənin və ya hamını müalicə edib özü xəstə qalan bir həkimin durumuna düşməməli, özü haqqın- da da düşünməli, özünü dərk etməyə, öz ehtiyacları- nı müəyyənləşdirməyə çalışmalı və lazım gələrsə vaxtında həyəcan təbili çalmalıdır. Elmin özünüdərk təşəbbüsləri əvvəllər də ol- muşdur. Lakin elm haqqında düşüncələr çox vaxt qeyri-elmi xarakter daşımış, obrazlı və ya aforistik kəlamlardan o tərəfə getməmişdir. Əvvəlki dövrlər- də hətta böyük elm adamlarının elm haqqında fikir- ləri aforistik xarakter daşımış və məqsədyönlü tədqi- qat səviyyəsinə qalxmamışdır. 1
fərqi haqqında fikirlər antik dövrdə – ilk elmi bilik- lərin hələ yeni-yeni kiçik sistemlər kimi qruplaşdığı vaxtlarda meydana gəlirdi. 2 O vaxt əslində elmi bi- 1 Bax, məs.: Ученые о науке и ее развитии. М., Наука, 1971; Слово о науке. Афоризмы, Изречения. Сост. Е.С.Лих- тенштейн. М., 1981. 2 Bax, məs.: Ранняя космогоническая и астрономическая Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
51 liklərdən yox, sənətdən söhbət gedirdi. S.Luryenin Demokritə həsr olunmuş kitabında da “tətbiqi elm- lər” ifadəsinin yunancası artes kimi verilmişdir ki, bu da əslində sənət deməkdir. 1 Lakin həmin dövrdə elm vahid bütöv sistem kimi hələ mövcud olmadı- ğına görə, biliklər kifayət qədər diferensiallaşmadı- ğına və müxtəlif elm sahələri müstəqil fənlər kimi formalaşmadığına görə elmin demarkasiyası – digər fəaliyyət sahələrindən kəskin meyarlarla ayrılması hələ mümkün deyildi. Ayrı-ayrı dövrlərdə, xüsusən orta əsrlərdə, is- lam dünyasında elm inkişaf etsə də, onun sosial strukturu öyrənilməmiş, ictimai bir sistem kimi təhli- li verilməmişdir. İslam mütəfəkkirlərinin elm haq- qında fikirləri əsasən onun mədh etmək, əhəmiyyəti- ni vurğulamaq, elm dalınca getməyin zərurətindən bəhs etmək və s. buna bənzər tövrlərdə olmuşdur. Düzdür, Fərabi elmlərin təsnifatını vermiş, biliyin fəlsəfi mahiyyəti, elmi biliyin xüsusiyyətləri barədə traktatlar yazmışdır, lakin elmdən bir ictimai hadisə kimi bəhs etməmişdir. Səbəbi isə budur ki, o vaxtlar
поэзия // Фрагменты ранних греческих философов. Часть 1: От эпических космогоний до возникновеня атомистики. М., Наука, 1989, с. 33-94; А.О.Маковельский. Древнегречес- кие атомисты. Баку, АН, 1946; С.Я. Лурье. Платон и Арис- тотель о точных науках // Архив истории науки и техники. Т.9. М.-Л., 1935, с. 303-313. 1 С.Я. Лурье. Демокрит. – Прикладные науки, Л., Наука, 1970, с. 379. Elmşünaslığa giriş
52 İslam Şərqində ayrıca sosial institut kimi inkişaf et- məkdənsə, daha çox dərəcədə hökmdarların iradəsi ilə və onların maraqlarına xidmət edən bir qurum, sarayın bir əlavəsi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Mü- nəccimliyin, əlkimyanın inkişafı ən çox bununla bağlı idi. Yəni elm ya dinin, ya da sarayın himayəsi altında olmuş və ancaq alimlərin şəxsi təşəbbüsləri ilə dünyəvi xarakterli tədqiqatlar aparılmışdır. Əslində orta əsrlər dövründə Avropada da elm dinin himayəsində, daha doğrusu, himayəsində ol- masa da, nəzarəti çərçivəsində olmuşdur. Bütün Qərb universitetləri kilsənin nəzdində fəaliyyət gös- tərmiş teoloji təmələ bağlı olmuş və ancaq kilsədən ayrıldıqdan sonra öz dünyəvi funksiyalarını azad su- rətdə yerinə yetirə bilmişlər. İslam dünyasında isə saray və din ayrı olmadığından, elm və təhsil ikiqat tabeçilik şəraitində mövcud olmuş və burada himayə amili elmin gələcək müstəqilliyinin də qarşısını al- mışdır. XI əsrdə böyük maarifçilik fəaliyyəti göstə- rən Nizamülmülk Bağdadda və digər şəhərlərdə Ni- zamiyyə mədrəsələri açdırır. Lakin dövlətçilik ma- raqları ilə dini təriqətçilik maraqları arasında fərqlər burada da özünü göstərir. Bu mədrəsələrin açılması əsasən Nizamülmülkün adı ilə bağlansa da, əslində onun arxasında dövlət başçısının iradəsi dayanırdı. Mədrəsələrin məqsəd və funksiyalarına münasibət- dəki fərq, məsələn, belə bir hadisədə özünü əyani su- rətdə göstərir. Məlikşah Nizamülmülkün də meylli Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
53 olduğu təriqətçilik təsirlərindən qəzəblənərək Bağ- daddakı Nizamiyyə mədrəsəsinin rəisinə göndərdiyi məktubda yazırdı: “Nizamiyyə mədrəsəsi məzhəb münaqişələri üçün deyil, elmi inkişaf etdirmək üçün- dür”.
1 Bəli, “elmi inkişaf etdirmək üçün”! Bu, çox əlamətdardır. Din xadimlərindən fərqli olaraq, Mə- likşah məhz elmi inkişaf etdirmək istəyirmiş. Nə üçün, kimin üçün? Bax, o dövrün mənbələrində bu suala cavab tapmaq elə də asan iş deyil. Məsələn, elə həmin Nizamülmülkün yazdığı “Siyasətnamə” əsə- rində dövlət maraqlarından, onun idarə olunmasının çox müxtəlif istiqamətlərindən bəhs edilərkən, bəzən ən xırda məsələlər də önə çəkildiyi halda, elmlə bağ- lı demək olar ki, heç nə deyilmir. Yalnız “Padşahın öz işləri barəsində alim və hikmət sahibləri ilə məş- vərət etməsi haqqında” adlanan on səkkizinci fəsildə alimlər haqqında bir neçə fikir söylənir və bu da an- caq şaha məsləhət verilməsi ilə əlaqədar olaraq. 2 Yə- ni elm və alimlər haqqında təsəvvür sarayın hüdu- dundan o tərəfə çıxa bilmir, elmə cəmiyyət miqya- sında bir hadisə kimi baxılmır. Dövrünün ən böyük elm adamlarından biri olan Nəsirəddin Tusi də elmi hikmətin və mərifətin
1 Osman Turan. Səlcuqlar tarixi və türk-islam mədəniyyəti. Ankara, 1965, s. 233 – Bax: R.Sultanov. Nizamülmülkün həyat və fəaliyyəti haqqında // Əbu Əli Həsən ibn Əli Xacə Nizamülmülk. Siyasətnamə. Bakı, Elm, 1987, s. 13. 2 Bax: Nizamülmülk. Siyasətnamə, s. 91-92. Elmşünaslığa giriş
54 tərkib hissəsi kimi təqdim edir. O yazırdı: “Mərifət sahibləri arasında hər şeyi olduğu kimi dərk etməyə, hər işi lazımi kimi yerinə yetirməyə hikmət deyilir; bunun nəticəsində insanın mənəviyyatı mümkün qə- dər təkmilləşməli, arzu olunan səviyyəyə yüksəlmə- lidir. Belə olduqda hikmət iki yerə bölünməlidir: biri – elm, o biri – əməl”. 1 Lakin burada “elm” anlayışı çox geniş mənada götürülür: “elm – varlıqların həqi- qətən necə olduğunu düzgün təsəvvür etmək, insanın yaradıcı ağlı, nəfsi-əmr və sağlam düşüncəsi dairə- sində onun xüsusiyyət və keyfiyyətlərini kəşf etmək- dir”. 2
anlamına uyğun gələn isə “nəzəri hikmətdir”. Belə ki, Tusiyə görə, elm iki növ olur ki, birincisinə nəzə- ri hikmət, ikincisinə əməli hikmət deyilir. 3 A.Rzaye- vin yazdığı kimi, “Tusinin elmlər təsnifatı öz əhatə- liliyi, dərinliyi və miqyası etibarilə diqqəti cəlb edir... Tusi XIII əsrdə orijinal təsnifat sistemi yarat- mış, özündən əvvəlki filosofların təsnifatını geniş- ləndirmək və dəqiqləşdirmək yolunda mühüm addım atmışdır”. 4
şübhəsiz ki, əl-Fərabi, Biruni və İbn Sinanın böyük
1 Nəsirəddin Tusi. Əxlaqi-Nasiri, 2002, s. 50. 2 Yenə orada. 3 Yenə orada, s. 51. 4 A.Rzayev. Nəsirəddin Tusidə elmlərin təsnifatı // Azərbaycan EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1999, № 2, s. 99.
Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
55 təsiri olmuşdur. Biruni nəinki böyük elm adamı ola- raq astronomiyada, riyaziyyatda misilsiz xidmətlər göstərmiş, eyni zamanda elm tarixinə dair də əsərlər qoyub getmişdir. Çoxları elm tarixinin Yeni Dövrdə formalaşdı- ğını və müstəqil fənn kimi məhz XX əsrin hadisəsi olduğunu zənn edir. Amma Biruninin irsi ilə tanış olduqda biz, bir tərəfdən, elm tarixi nümunələri ilə tanış olur, digər tərəfdən, elmə tarixi münasibətin metodoloji əsaslarının da elə o vaxtdan qoyulduğu- nun şahidi oluruq. 1 Xüsusən, tarixin, cəmiyyətin el- mi əsaslarla öyrənilməsi, sosial proseslərin elmi təh- lili sahəsində ilk fundamental əsər məhz Biruni tərə- findən yazılmışdır. 2 Bu sahənin müstəqil elm səviy- yəsinə qaldırılması isə İbn Xəldunun xidmətidir. “Qabusnamə”də sənət “peşə və elm”, – deyə iki yerə bölünür. Amma ən maraqlısı budur ki, onla- rın öz aralarında müxtəlif kombinasiyaların müm- künlüyü nəzərə alınır və üç mümkün variant göstəri- lir: “...Hansı sənət olur-olsun, üç yerə bölünür: ya peşəyə aid olan elm, ya elmə aid olan peşə, ya ağıl işlətməklə əmələ gələn peşə”. 3 Bu cür təsnifat orta 1 Б.А.Розенфельд, М.М.Рожанская, З.К.Соколовская. Абу- р-Райхан Бируни. М., Наука, 1973; П.Г.Булгаков, Б.А. Розен- фельд, А.А.Ахмадов. Мухаммад ал-Хорезми. М., Наука, 1983; 2 Абу Рейхан Бируни. Индия. М., Ладомир, 1995; Абу Райхан Бируни. Избранные произведения. Т.1. Ташкент: Изд. АН УзССР, 1957. 3 Qabusnamə, Bakı, Şərq-Qərb, 2006, s. 123. Elmşünaslığa giriş
56 əsrlərdə verilmiş olsa da, hətta müasir dövr üçün də çox maraqlı və əhəmiyyətlidir. Çünki Yeni Dövr fəl- səfəsində, Aristotel bölgüsündə olduğu kimi, elm və sənət ayrılır və onların kəsişmə zolaqları, ortaq fəa- liyyət sahələri tədqiqata cəlb olunmur. Daha sonra bu bölgülər diferensiallaşır və hər bölmə özü təkrar bölünür: “Peşə ilə əlaqədar olan elmlər: tibb, nücum, həndəsə, yer ölçmək, poeziya və s. Elmlə əlaqədar olan peşələr: musiqişünaslıq, baytarlıq və s.”. 1 Bizə təəccüblü gələn, məsələn, poeziyanın da bu təsnifata daxil edilməsidir. Qalan bölgülər çox məntiqlidir və o dövrdə elmin əsasən praktika ilə sıx surətdə bağlı başa düşülməsi sxolastika ilə müqayisədə tamamilə fərqli bir dünyagörüşün ifadəsi idi. Bu əsərdə elm o dərəcədə praktiki başa düşülür ki, o, hətta peşələrdən biri kimi təqdim edilir. Yəni o dövrdə (X əsrə qədər) İran ərazisində elm artıq ayrıca bir ixtisas sahəsi ol- maqdan əlavə, ayrıca bir peşə sahəsi kimi də möv- cud imiş. Maraqlıdır ki, elm peşəsi üçün səciyyəvi olan əlamətlər sırasında “əzbərləmə, təkrarlama, keçmiş təcrübənin ardıcıl olaraq öyrənilməsi, tədqi- qatçılıq, sirlərin açılması” kimi şərtlər sadalanır. 2
Bu əsər bir islam ölkəsində qələmə alınsa da, daha çox dünyəvi səciyyə daşıyır. “Qabusnamə” əs- lində islamaqədərki mentalitetlə islam qaydalarının birləşməsinin ifadəsidir. Bununla belə, elmə və
1 Yenə orada. 2 Yenə orada, s. 124. Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
57 onunla bağlı peşələrə üstünlük verilməsi islami dün- yagörüşünü də ifadə etdiyindən elmə pozitiv və hətta praqmatik müstəvidə baxılması tamamilə qanunauy- ğundur. Xristianlıq isə elə bir məkanda yaranmışdı ki, oradakı insanları cəhalətdən həqiqətə yüksəltmək missiyasını üzərinə götürsə də, daha yüksək siviliza- siya şəraitinə transfer üçün münasib deyildi. Lakin tarixdə misli görünməmiş bir ədalətsiz- lik baş verdi. Daha möhtəşəm bir ideyanın zirvəsin- də dayanan bir xalq bir siyasi hökmün qurbanı oldu. Cəhalət dünyası üçün nəzərdə tutulmuş, mifik təfək- kürdən hələ bir o qədər də fərqlənməyən, insanları ancaq möcüzələrlə heyrətləndirməyə çalışan bir dini dünyagörüşü, dibin qaranlığından işığa doğru, həqi- qətə doğru təzəcə başlanan kiçicik bir hərəkat möh- təşəm bir ideyanın zirvəsindən enməkdə olan, öz sü- qutunu yaşayan amma hər halda hələ tam süquta uğ- ramamış bir sivilizasiya ilə qarşılaşdı. Roma imperatorunun hökmü ilə xristianlıq bö- yük imperiyanın rəsmi dini kimi qəbul olundu və imperiyanın çökməsini sürətləndirən mühüm hadisə- lərdən birinə çevrildi. Axı, Roma imperiyası böyük yunan mədəniyyəti və fəlsəfəsi üzərində bərqərar ol- muşdu. Bəşər tarixinin ən böyük nailiyyətlərindən biri olan klassik yunan fəlsəfəsinin romalılar tərəfin- dən mənimsənilə və dəyərləndirilə bilməməsi, mənə- vi həyatda boşluq yaranması və bu boşluğu doldur-
Elmşünaslığa giriş
58 maq üçün axtarış apararkən xristianlıqla üzləşməsi tarixin gedişatında sivilizasiya kontekstində böyük bir enişin başlanğıcını qoydu. Mənəvi dəyərlər kon- tekstində bir yüksəliş üçün təməl olan xristianlıq maddi mədəniyyət, elm və, sivilizasiya üçün bir eniş, tənəzzül vəd edə bilərdi. Çünki xristianlığın prinsipləri elmin və sivilizasiyanın meyarları ilə uz- laşmırdı. Düzdür, Qərb dünyasında bu faktın üzərin- dən sükutla keçilir, yunan sivilizasiyasının dağılması əvvəlcə Roma imperiyasındakı fərqli prioritetlər, sonra isə xristianlığın qəbul edilməsindən irəli gələn uyğunsuzluq kontekstində nadir hallarda nəzərdən keçirilir. Lakin bunu xristianlar bilməmiş deyillər və çox vaxt sətiraltı və ya elə-belə, yeri gəlmişkən qeyd edirlər. Məsələn, Con Bernal İslam ölkələrində el- min inkişafını məhdudlaşdıran hadisə kimi dini amili önə çəkərkən, istər-istəməz yunan-xristian uyğun- suzluğunu da yada salır. 1 Hər bir din kimi islam da elmdən fərqlidir və onu ehtiva edə bilməz. Amma bununla belə, islamda və xristianlıqda elmə münasi- bət açıq-aşkar şəkildə fərqlidir və onların elmə mü- nasibətləri mütləq fərqləndirilməlidir. İdeoloji yön yaddan çıxanda bunu Qərb tədqiqatçıları özləri də etiraf edirlər. Məsələn, Con Bernal yazır ki, islamın hətta dini rəhbərləri də elmə, qədim yunanların hik- mətinə maraq göstərirdilər, çünki bu, Qurana zidd
1 Дж. Бернал. Наука в истории общества, М., Изд-во ИЛ, 1956, s. 163. Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
59 deyildi.
1 Bəli, islam dünyagörüşü elmi dünyagörüşü- nə daha çox uyğun gəlirdi. Elə həmin C.Bernalın fikrinə görə, yunanlar qədim Şərq elmi biliklərinə yiyələndikləri kimi, ərəblər də yunan biliklərini inki- şaf etdirirdilər. “Ərəb alimlərinin bilik xəzinəsinə müstəqil töhfələrinə gəlincə, onun həqiqi dəyərini vermək çox çətindir”. 2 Həm də islam alimləri yunan- ların qədim əfsanələrini atır və antik irsdən ancaq el- mi dəyərə malik olan bilikləri götürürdülər. Bundan əlavə, onlar yunan mənbələrinə tənqidi yanaşırdılar və onların mühakimələrinin rasionalizmi ancaq müa- sir elmlə müqayisə oluna bilər. 3 Bununla belə, ideo- loji yön öz işini görür və Bernal da əksər Qərb ideo- loqları kimi islam dünyasında elmin inkişafının qızıl dövrü olan VII-XI əsrlərdən sonra bu inkişafın tama- milə dondurulduğunu və hətta bundan sonra heç vaxt belə bir çiçəklənmə dövrü yaşaya bilməyəcəklərini iddia edir. 4
minə əsasən obyektiv qiymət versə də, islam dünya- sının gələcəyinə münasibətdə çox bədbin bir mövqe tutur. Əlbəttə, bununla bağlı mübahisə də etmək olar. Amma önəmli olan odur ki, tarixi faktlar təhrif olunmasın. Halbuki, Qərb ideoloqları əksər hallarda
1 Yenə orada, s. 161. 2 Yenə orada. 3 Yenə orada, s. 161-162. 4 Yenə orada, s. 169. Elmşünaslığa giriş
60 bu faktları məqsədyönlü surətdə yozmağa çalışır və nəticədə təhrif edirlər. Orta əsrlərdə fəlsəfi fikir, bir tərəfdən, dini dünyagörüşü, digər tərəfdən də, elmin fəlsəfədən ay- rılması kontekstində inkişaf edirdi. İslam dünyasında da belə idi. Daha çox dinə və mənəviyyata əsaslanan kəlam və sufizmlə yanaşı, platonçuluq və aristoteliz- mə söykənən fəlsəfə elmi dünyagörüşünün metodo- loji əsası kimi də inkişaf edirdi. Mənsur Həllac, əl- Qəzali, Əbu Həfs Sührəvərdi, Mövlana, İbn Ərəbi ilə yanaşı, Fərabi, Biruni, İbn Sina, N.Tusi kimi filo- sofların fəaliyyəti o dövrdə fəlsəfənin təkcə dinlə de- yil, elmlə də sıx bağlı olduğuna dəlalət edir. Təsadü- fi deyildir ki, bu dövr bir çox tədqiqatçılar tərəfindən İntibah kimi dəyərləndirilir. A.Koyre yazır: «Ərəb dünyası özünü ellin dünyasının varisi və davamçısı hesab edir. Və bu tamamilə ədalətli iddiadır; belə ki, ərəblərin parlaq və zəngin orta əsr sivilizasiyası sö- zün tam mənasında ellin sivilizasiyasını mənimsəmiş və inkişaf etdirmişdir. Əslində bu orta əsrlər yox, İn- tibahdır (kursiv mənimdir – S.X.). Məhz buna görə də o, latın nadanlığının əksinə olaraq oynadığı müəl- lim rolunu çox yüksək səviyyədə ifa etmişdir». 1 Da- ha sonra Koyre ərəb-islam sivilizasiyasının tezliklə öz missiyasını Qərbə ötürərək kənara çəkilməsinin səbəblərini izah etməyə çalışır. Lakin, görünür,
1 А.Койре. Очерки истории философской мысли. М., 1985, c. 53-54. Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
61 «ərəb sivilizasiyası» adlandırdığı hadisənin əsas hə- rəkətverici qüvvələrini düzgün anlaya bilmədiyinə görə, onun süqutunun səbəblərini də səhv izah edir. «İslam» və «ərəb» məfhumlarının nə qədər fərqli ol- duğunu və orta əsrlər «ərəb» sivilizasiyasının əslində təkcə ərəblər tərəfindən deyil, bəlkə daha çox dərə- cədə islam dininə qulluq edən türklər, farslar və di- gər millətlər tərəfindən yaradıldığını bilmədiyindən- dir ki, bu sivilizasiyasının süqutunu türk qılıncı ilə, türklərin və monqolların müdaxiləsi ilə izah etməyə çalışır.
1 Bəli, fəlsəfənin dini-ehkamçı qolunu deyil, elmi-metodoloji qolunu və riyaziyyatı, təbiətşünaslı- ğı, təbabəti inkişaf etdirənlərin və bununla da sivili- zasiyanın dünyagörüşü təməlini yaradanların məhz türk olduqlarını bilsə idi, A.Koyre, əlbəttə, belə yaz- mazdı. Zira həmin Koyre başqa bir yerdə Fərabini ən az öyrənilmiş ən böyük islam filosofu adlandırır. 2
fransız ideoloqu Ernest Renan buraxır. O, Avropa Renessansında orta əsrlər islam mədəniyyətinin və elminin rolunu nəinki azaldır, hətta heçə endirməyə çalışır: “Ərəb elmi və fəlsəfəsi yunan elm və fəlsəfə- sinin səriştəsiz tərcüməsindən başqa bir şey deyildi. Yunanıstanın özü canlandıqdan sonra, bu solğun tər- cümələr öz əhəmiyyətini itirdilər”. 3 Daha sonra Re- 1 Yenə orada, s. 54. 2 Yenə orada, s. 58. 3 Э. Ренан. Участие семитических народов в истории Elmşünaslığa giriş
62 nan söhbəti etnik-irqi müstəviyə keçirir. Lakin o, ərəb və islamın fərqini nəzərə alsa da, bu fərqin ağır- lıq mərkəzində dayanan türkləri nə üçünsə “yaddan çıxarır”: “Təhlil göstərir ki, əslində bu ərəb elmində ərəblik heç nə yox imiş. Onun mahiyyəti xalis yunan mənşəlidir. onu yaradanların arasında bir nəfər də olsun xalis semit olmamışdır: onlar ərəbcə yazmış ispanlar və farslar idi”. 1 Burada irqçilik meyli ilə ya- naşı, elm tarixinə nabələdlik də özünü açıq-aşkar göstərir. Əvvəla, o dövrdə islam elminin ən böyük nümayəndələri ispan və ya fars yox, türk mənşəli idilər. Belə ki, astronomiya, təbabət, riyaziyyat və təbiətşünaslığın yenidən dirçəldilməsi və yeni key- fiyyətli mərhələyə qaldırılması Fərabi, Biruni, İbn S- ina, Ömər Xəyyam, Uluqbəy, Nəsirəddin Tusi kimi böyük türk mütəfəkkirlərin adı ilə bağlı deyildimi? Digər tərəfdən, elm tarixçilərinin artıq çoxdan isbat etdiyi bir faktı: Rocer Bekonun (1214-1294) “Opus majus” əsərinin İbn Heysəmin (965-1039) “Optika”- sından köçürmə olduğu faktını 2 nəzərə alsaq, E.Re- nanın aşağıdakı fikrinin nə dərəcədə gülünc görün- düyü üzə çıxar: “Rocer Bekonun bircə səhifəsi bütün bu ikinci əldən gələn elmə nisbətən daha həqiqi elmi
цивилизации //Собрание сочинений Эрнеста Ренана в двенадцати томах. Т. 5, Киев, 1904, c. 112. 1 Yenə orada 2 Bax, məs.: Abdüs-Salam. İdealler və gerçekler, İstanbul, Yeni Asya Yayınları, 1991 // Elm adamları elm haqqında, s. 29; М.Льоцци. История физики. М., Мир, 1970, с. 33. Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
63 ruha malikdir”. 1
rə biz özümüz vaxtında sahib çıxa bilmədiyimizə gö- rə, qərblilər onların çoxunu mənimsəmiş, öz adı ilə elm tarixinə daxil etmişlər. Belə faktlar çoxdur. Mə- sələn, iqtisadi tarixin, sosiologiyanın, tarix fəlsəfəsi- nin, sivilizasiya (umran) təliminin yaradılması Avro- pada müxtəlif şəxslərin, müvafiq olaraq, Jan Batist Viko, Monteskyö, O.Kont, K.Marks, A.Toynbi və s.-in adı ilə bağlandığı halda, bütün bu elm sahələri- nin əsası hələ XIV əsrdə İbn Xəldun tərəfindən qo- yulmuşdur. Yaxşı ki, bəzi obyektiv Qərb tədqiqatçı- ları özləri də bunu etiraf edirlər. Con Bernal yazır: “İbn Xəldun, Viko və Marksı qabaqlayaraq, özünün tarix üzrə traktatını iqtisadi cəhətdən təyin olunan ic- timai inkişaf haqqında müqəddimə ilə başlamışdır”. 2
tərəfindən tapıldığı zənn edilsə də, ondan 300 il əv- vəl bu hadisəni müsəlman-türk alimi İbn Nəfis (1208-1288) müəyyənləşdirmiş və ürəyin bütün his- sələrini və fəaliyyətini öz əsərində təsvir etmişdir”, yaxud “anesteziya 1850-ci ildə Junken tərəfindən ta- pılıb deyilsə də, tarixdən məlumdur ki, Sabit ibn Kurra (835-902) hələ o vaxt Harran Universitetində bu sahədə təcrübələr aparmış və ciddi nəticələr əldə
1 Б.А.Розенфельд, М.М. Рожанская, З.К.Соколовская. Абу-р-Райхан Бируни. М., Наука, 1973, с. 112. 2 Дж.Бернал. Наука в истории общества, с. 544. Elmşünaslığa giriş
64 etmişdir. 1
Daha bir misal: kimya tarixçiləri qızıl və gü- müşün emalının dəqiq təsvirini iki şəxsin (İbn Həy- yan və Böyük Albertin) adı ilə bağlayırlar. 2 VIII əsrdə yaşamış Cabir ibn Həyyan və XIII əsrdə ya- şamış Böyük Albertin bərabərləşdirilməsi və arala- rındakı böyük zaman fərqinə məhəl qoyulmaması da bu qəbildən olan faktlardandır. Qərbin elm və fəlsəfə tarixçiləri ərəb ölkələrin- də elm və maarifin inkişafını IX əsrdə xəlifə Məmu- nun dövründə qədim yunan əlyazmalarının tərcümə olunması ilə əlaqələndirirlər. Yəni burada islam dini- nin yaranması və insanları elmə dəvət etməsi yox, antik elmi mənbələrə açılan pəncərə önə çəkilir. Hal- buki, artıq VIII əsrdə islam dünyasında bir sıra elm sahələri üzrə böyük uğurlar əldə edilmişdi. Kimya sahəsində mühüm tədqiqatlar aparmış İmam Cəfər Sadiqin tələbəsi Cabir ibn Həyyan (721-808) fizika, kimya, əczaçılıq sahələrində böyük uğurlar əldə et- miş və əslində müasir kimyanın əsasını qoymuşdur. 3
ingilis fiziki Con Dalton (1766-1844) tərəfindən aparıldığı, uran nüvəsinin parçalanması fikrinin isə
1 www.maranki.com/48_Detoks-Neden-Bu-Kadar-Onemli- .html 2 Ф.Сабадвари, А. Робинсон. История аналитической химии, М., «Мир», 1984, с. 24. 3 İ. al-Faruqi and L.Lamya al-Faruqi. The Cultural Atlas of Islam, New York, 1986, p. 328. Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
65 alman kimyaçısı Otto Hahn (1879-1968) tərəfindən irəli sürüldüyü fikri yayılmışdır. Halbuki onlardan 1000 il öncə yaşamış Cabir ibn Həyyan maddələrin atom quruluşunu göstərən dəlillər gətirərək, müəy- yən kütləli maddələrin ancaq müəyyən kütlələrlə re- aksiyaya girdiyini söyləmişdir. O, atom haqqında ancaq neçə əsrlər sonra başa düşüləcək bu sözləri söyləmişdir: “Maddənin ən kiçik parçası olan "əl- cüz'ü lə yətəcəzzə"də (bölünməyən hissədə – atom) böyük bir enerji vardır. Yunan alimlərinin söylədiyi kimi, bunun parçalanamamasını demək olmaz. Atom parçalana bilər. Parçalananda da elə böyük bir güç yaranır ki, bir anda Bağdadın altını üstünə çevirə bilər. Bu, Allah Təalanın qüdrət nişanıdır.” 1
Amma orta əsrlərdə islam alimlərinin dünya elminə verdikləri töhfənin necə böyük olduğu və bütövlükdə müasir mənada elmin formalaşmasında təməl rolunu oynadığı bəzi Qərb tədqiqatçılarının öz fikirlərində daha arqumentli şəkildə əksini tapmışdır. Fransız elm tarixçiləri A.Daan-Dalmediko və J.Peyf- fer yazırlar: “Uzun bir müddət ərzində Qərbdə elmin inkişaf tarixinə təhrif olunmuş bir münasibət bəslən- mişdir; guya yunan möcüzəsindən sonra davam edən 10 əsrlik nadanlıq və ellin fikrinin nəzəri uğurlarının unudulması dövrü birdən-birə İntibahla əvəz olun- muş və o da müasir elmin yaranmasına gətirmiş-
1 Ebu Musa Cabir ibn Hayyan // http://tr.wikipedia.org /wiki/Ebu_Musa_C%C3%A2bir_bin_Hayyan Elmşünaslığa giriş
66 dir.” 1 Müəlliflər bu fikri tənqid edərək göstərirlər ki, əslində burada düz olan Qərbdə həqiqətən nadanlıq dövrünün yaşanmasıdır; bu vaxt Fransada hələ də barmaqla sayırdılar. Amma XI əsrdən başlayaraq av- ropalılar Siciliya və İspaniyada bərqərar olan ərəb mədəniyətini və elmini tədricən mənimsəmiş və on- ların yenidən dirçəlməsinin səbəbi də məhz bu ol- muşdir. 2
böyük tərcümələr dövrü adlandırırlar. Söhbət yunan dilindən ərəb dilinə tərcümələrdən gedir. Amma fransız tarixçiləri məhz XI-XII əsri “böyük tərcümə- lər dövrü” adlandırır. Və burada söhbət ərəb dilindən latına tərcümələrdən gedir. 3
XX əsrin böyük fiziki Əbdüs-Səlamın “Elm və islam” tədqiqatında bu məsələyə xeyli dərəcədə aydınlıq gətirilir. Əbdüs-Səlam yazır: “Brifoltun ifa- dələriylə desək, «yunanlar sistemləşdiriblər, araşdır- ma aparıblar və nəzəriyyələr qurublar, ancaq səbir istəyən ətraflı və uzunmüddətli müşahidə və təcrübi yanaşma kimi şeylər yunan tərzinə yaddır. «Elm» adlandırdığımız hadisə, Avropaya ərəblər tərəfindən gətirilən təcrübə, müşahidə və ölçmə metodları nəti- cəsində doğmuşdur. (Müasir) elm, İslam mədəniyyə- tinin dünyaya ən qiymətli hədiyyəsidir…». Bu dü-
1 A.Даан-Дальмедико, Ж.Пейффер. Пути и лабиринты. Очерки по истории математики. М., «Мир», 1986, c. 30. 2 Yenə orada, s. 30-31. 3 Yenə orada, s. 31-32. Elm: genezisdən özünüdərkə qədər
67 şüncələr böyük elm tarixçisi Corc Sarton tərəfindən də təkrarlanır: «Orta əsrlərin əsas, ancaq bir o qədər də az bilinən nailiyyəti, təcrübə ruhunun oyandırıl- masıdır ki, bu da hər şeydən əvvəl XII əsrə qədər müsəlmanların sayəsində oldu»”. 1
Dövrdə yarandığını iddia edir və onu Q.Qalileylə bağlayırlar. Müasir mənada elmin formalaşmasında Qalileyin rolu həqiqətən böyükdür. Amma aristotelçi dünyagörüşündən yeni mahiyyətli elmi dünyagörü- şünə keçidin tarixi əslində bir neçə əsr əvvəl başla- nır. Lakin təəssüf ki, Biruni və İbn Heysəmlə təməli qoyulan bu böyük inqilabi iş İslam Şərqində öz müntəzəm davamını tapa bilmədiyindən, qərblilər hər şeyi yenidən başlamalı olmuşlar. Hər halda bu fakt bir daha sübut edir ki, elm – bütöv, kəsilməz bir prosesdir. Əgər tarixin hansı isə məqamlarında bö- yük elmi ideyalar ortaya çıxıbsa, amma bu vahid prosesə qatıla bilməyibsə, onları müasir elmin qay- naqları sırasına daxil etmək mübahisəlidir. Amma müasir elm tarixi keçmişə XXI əsrin nailiyyətləri zirvəsindən baxır və elmin arxivində qalmış qiymətli xəzinələri yenidən üzə çıxardır.
1 Bax: Elm adamları elm haqqında. Prof. Səlahəddin Xəlilovun təqdimatında. Bakı, Çaşıoğlu, 2010, s. 30-31. Elmşünaslıq və onun genezisi
Necə ki, adi şüur səviyyəsində ilkin biliklərdən elmi biliklərə və pərakəndə elmi biliklərdən bütöv elm sisteminə qədər böyük tarixi məsafələr qət edil- mişdir, eləcə də elm haqqında ayrı-ayrı fikirlərin bir sistem halına düşərək nisbi müstəqil bir fənnə – elm- şünaslığa çevrilməsi prosesi neçə yüz illər ərzində davam etmiş və ancaq son onilliklərdə ipə-sapa düzülmüşdür. Əslində bu düzülüş hələ tamamlanma- mışdır. Elmşünaslığın yaradıcılarından olan Bernal və Makkeyin qeyd etdikləri kimi, “biz hələ elm haq- qında elmin əmələgəlmə mərhələsindəyik. Həmişə belə hallarda olduğu kimi, predmet müxtəlif istiqa- mətlərdə tədqiq olunmalıdır ki, elm haqqındakı bi- liklərin gələcək inkişaf üçün yetərli olan geniş təməli yaradılsın.” 1 Əslində elmşünaslıq özü bir elm kimi formalaşmadan, elm sanki başsız bədəni xatırladır. Ümid var ki, elm özünüdərk səviyyəsinə yüksəldik-
1 Дж.Бернал, А.Маккей. На путях к «науке о науке» // Вопросы философии. 1966, № 7, с. 6. Elmşünaslıq və onun genezisi
69 dən sonra onun xarici təsirlərə və sifarişlərə məqsəd- yönlü bir reaksiyası da formalaşmışdır. Yəni hazırda elm tarixində bir növ özünüqoruma instinktindən şüurlu özünüyenidənqurma səviyyəsinə keçid mər- hələsi yaşanmaqdadır. Əlbəttə, bu cür yanaşma el- min inkişafını bioloji təkamül kontekstində izah et- məyə çalışan təlimləri xatırladır. Amma biz bu ifa- dəni ancaq bir metafora kimi işlətdik və elm çoxöl- çülü sosial sistem olduğundan onun bioloji təkamül- dən fərqli olaraq daha mürəkkəb inkişaf mexaniz- minə malik olması fikrindən çıxış edirik.
Elmşünaslıq adı altında ilk tədqiqatlar XX əs- rin birinci yarısında işıq üzü görmüş, müstəqil bir elm sahəsi kimi isə o, ancaq 60-cı illərdən formalaş- mağa başlamışdır. Sovet dövründə də “elm haqqında elm”, “elm- şünaslıq” mövzularında xeyli tədqiqat aparılmış, bu sahəyə xüsusi monoqrafiyalar və dissertasiya işləri həsr olunmuşdur. Rusiyada bu sahədə ilk ciddi tədqiqatlar V.İ.Vernadskinin adı ilə bağlıdır. 1 O, elmin təşkil olunmasının təkcə nəzəriyyəsi ilə deyil, həm də praktikası ilə məşğul idi. Vernadskinin fikrinə görə, yeni cəmiyyətdə elm quruculuğuna başlamazdan əv- vəl onun optimal təşkilati formaları müəyyən edil-
1 Bax: Очерки и речи академика В.И.Вернадского. Yüklə 2,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|