Elm yarandıqdan sonra hər şey

Часть 1-2. Пг., 1922. 

Elmşünaslığa giriş 

 

70

məlidir. Məhz fundamental nəzəri əsasa istinad etdi-

yinə görə idi ki, onun rəhbərliyi ilə qurulan elmi tə-

sisatlar, müəssisələr böyük səmərə verirdi.

1

 Hələ ke-

çən  əsrin  20-ci  illərində  İ.Boriçevskinin  elmşünaslı-

ğa  dair  məqaləsi  çap  olunmuşdur.

2

  Ondan  da  əvvəl 

1912-ci  ildə  S.N.Bulqakov  özünün  məşhur  “Təsər-

rüfatın fəlsəfəsi” əsərini yazmışdı ki, onun da böyük 

bir hissəsi elmin təbiətinə həsr olunmuşdu.

3

 S.N.Bul-

qakov  bu  əsərində,  bir  tərəfdən,  elmi  təsərrüfat  sis-

teminin  mühüm  bir  halqası  kimi,  digər  tərəfdən  də, 

nisbi müstəqil qnoseoloji və prakseoloji sistem kimi 

nəzərdən keçirir. Bununla yanaşı, o, kitabına “Elmin 

özünüdərki”  adlı  xüsusi  paraqraf  daxil  etməklə  əs-

lində  “elm  haqqında  elm”  və  ya  “elmşünaslıq”  ide-

yasını irəli sürür.

4

 Lakin nə üçünsə beynəlxalq miq-

yasda elmşünaslığın müstəqil fənn kimi formalaşma-

sını  Ossovskilərin  və  Con  Bernalın  adı  ilə  bağla-

yırlar.

5

 Bizcə, bu sahədə ilk ciddi tədqiqat işlərindən 

                                                 

1

 М.С.Бастракова. В.И.Вернадский и проблемы органи-

зации  науки  //  В.И.Вернадский  и  современность.  М.,  Нау-

ка, 1986, с. 78-79; В.И.Вернадский. Труды по истории нау-

ки в России. М., Наука, 1988.  

2

  И.Боричевский.  Науковедение  как  точная  наука  // 

Вестник знания. 1926, № 12, с. 777-786. 

3

 С.Н.Булгаков. Философия  хозяйства. М., Наука, 1990, 

с. 128. 

4

 Yenə orada, s.162. 

5

  M.  and  S.  Ossovski.  The  science  of  science.  Warszawa, 

Organon,  1936;  J.D.Bernal.  Social  function  of  science. 

London, 1939.  

Elmşünaslıq və onun genezisi  

 

 

71

biri  də  A.Boqdanovun  mürəkkəb  sosial  sistemlərə 

həsr  olunmuş  fundamental  əsəri  hesab  olunmalıdır.

1

 

Lakin  təəssüf  ki,  bolşevik  inqilabı Rusiyada  başlan-

mış  böyük  miqyaslı  ictimai  özünüdərk  proseslərini 

başqa  səmtə  yönəltmiş  və  nəticədə  V.İ.Vernadski, 

A.Boqdanov,  S.N.Bulqakov  kimi  alim-filosofların 

yaradıcılığı da ya kölgədə qalmış, ya da başqa səmtə 

yönəldilməli olmuşdur.  

Görünür,  bolşevik  inqilabından  sonra  Rusiya 

özü  bu  böyük  tədqiqatçıların  ideyalarından  imtina 

edərək  özünü  kommunist  düşüncəsi  çərçivəsinə  sal-

dığı dövrdə onun mütəfəkkirlərini üzə çıxarmaq mis-

siyasını Avropa da öz üzərinə götürməmişdir. Təəc-

cüblü  olan  budur  ki,  rus  elmşünasları  hələ  indi  də 

Avropanın  təsiri  ilə  bu  sahədəki  tədqiqatların  doğu-

luşunu  Qərb  hadisəsi  hesab  edir  və  ya  başqa  sözlə 

desək, öz müəlliflik, ilkinlik hüquqlarını qaytarmağa 

çalışmırlar.  Məsələn,  S.R.Mikulinskinin,  P.  A.Raç-

kovun, Q.N.Dobrovun və s. elmşünaslığa həsr olun-

muş  əsərlərində  bu  fənnin  əsaslarının  XX  əsrin  30-

50-ci  illərində  Qərb  tədqiqatçıları  (Ossovskilər, 

C.Bernal, D.Prays və s.) tərəfindən qoyulduğu göstə-

rilir.  Həmin  dövrdə,  ta  60-cı  illərə  qədər  SSRİ-də 

elmşünaslıq  məsələlərinin  tədqiqi  doğrudan  da  sən-

gimişdi; amma bu fasilə əsrin əvvəllərindəki xidmət-

ləri unutmaq üçün əsas verə bilməz.  

                                                 

1

  А. А. Богданов.  Тектология:  Всеобщая  организацион-

ная наука. В 2-х книгах. М., «Экономика», 1989. 

Elmşünaslığa giriş 

 

72

XX əsrin 60-70-ci illərində SSRİ-də elmşünas-

lıq  yenidən  sürətlə  inkişaf  etmiş,  elm,  texnika  və 

elmi-texniki tərəqqi problemləri xüsusi aktuallıq qa-

zanmışdı.

1

 Lakin təəssüf ki, o dövrdəki tədqiqatların 

böyük  bir  qismi  ideoloji  yöndə,  sosialist  təsərrüfat 

sisteminin kapitalizmə nisbətən üstünlüklərini nüma-

yiş  etdirmək  istiqamətində  köklənmiş  və  buna  görə 

də əsas xətdən uzaq düşmüşdü. Xüsusən, məhz sosi-

alizm  üçün  spesifik  sayılan  “elmi-texniki  inqilab” 

anlayışına  geniş  yer  verilmiş  və  nəticədə  elmşünas-

lıq nisbətən kölgədə qalmışdı.

2

 

Bununla  belə,  70-80-ci  illərdə  SSRİ-də  və  di-

gər sosialist ölkələrində elmşünaslığın bu və ya digər 

konkret istiqamətləri üzrə tədqiqatların profili geniş-

lənmişdi; elmi idrakın metodologiyası ilə yanaşı, bü-

tövlükdə  elmin,  onun texnika  və  istehsalla  qarşılıqlı 

                                                 

1

 С.Р.Микулинский, Н.И.Родный. Наука как предмет спе-

циального исследования //  Вопросы философии, 1966, № 5; 

Г.Н. Добров. Наука о науке. Киев. 1970; П.А.Рачков. Науко-

ведение.  Проблемы,  структура,  элементы.  М.,  Изд-во 

Московского  университета,  1974;  Методологические  проб-

лемы  науковедческих  исследований.  М.,  1978;  Основы 

науковедения, М., Наука, 1985. 

2

  Bax,  məs.:  Научно-техническая  революция.  Общете-

оретические  проблемы.  М.,  Наука,  1976;  В.Г.Афанасьев. 

Научно-техническая  революция,  управление,  образование. 

М.,  Политиздат,  1972;  С.В.Шухардин,  А.А.Кузин.  Теоре-

тические аспекты современной научно-технической револ-

юции.  М.,  Наука,  1980;  Научно-техническая  революция  и 

социализм. М., Политиздат, 1973.  

Elmşünaslıq və onun genezisi  

 

 

73

əlaqəsinin də metodoloji problemləri xüsusi tədqiqat 

obyektinə çevrilmişdi.

1

 Həmin illərdə ideoloji çəpər-

lərə baxmayaraq, Qərbdə bu sahədə yazılan əsərlərin 

çoxu  rus  dilinə  tərcümə  olunaraq  nəşr  edilirdi.  Bu-

nunla belə, elmin sosial, iqtisadi və təşkilati məsələ-

ləri ilə müqayisədə daha çox epistemoloji aspektlərə 

yer verilirdi.

2

 Bu sırada  “Elmin məntiqi və metodo-

logiyası” seriyasından olan kitablar xüsusi qeyd edi-

lə bilər.

3

 

Bu problemlər o vaxt Azərbaycanda da aktual 

olmuşdur. Lakin təəssüf ki, bizdə ideoloji rakurs üs-

tünlük  təşkil  etmişdir.  Bununla  belə,  elmşünaslığın 

ayrı-ayrı  aspektləri  üzrə  ciddi  tədqiqatlar  da  aparıl-

                                                 

1

 Методологические проблемы совершенствования вза-

имодействия  науки  и  производства.  Новосибирск,  Наука, 

1985;  Методологические  проблемы  создания  новой  техни-

ки и технологии. Новосибирск, Наука, 1989; А.И. Ракитов. 

Философские проблемы науки. М., 1977; Философия в сов-

ременном мире. Философия и наука. М., Наука, 1972; На пу-

ти  к  теории  научного  знания  (отв.  ред.:  В.И.Корюкин).  М., 

Наука,  1984;  Г.Гиргинов.  Наука  и  творчество.  М.,  «Про-

гресс», 1979; П.Гиндев. Методология и логика научного по-

знания // П.Гиндев. Философия и социальное познание. М., 

«Прогресс», 1977. 

2

  М.Полани.  Личностное  знание.  М.,  «Прогресс»,  1985; 

М.Вартофский. Модели. Репрезентация и научное понима-

ние. М., «Прогресс», 1988; 

3

  Коммуникация  в  современной  науке.  Сборник  перево-

дов. М., «Прогресс», 1976; Научная деятельность: структура и 

институты.  М.,  «Прогресс»,  1980;  Т.Кун.  Структура  научных 

революций. М., 1977 və s.  

Elmşünaslığa giriş 

 

74

mışdır. Ötən əsrin 70-ci illərində bu sətirlərin müəl-

lifinin  bir  sıra  məqalələri  o  vaxt  nəinki  təkcə  SSRİ 

üçün,  həm  də  bütün  dünya  miqyasında  ilk  tədqiqat-

lar  sırasında  idi.

1

  Məsələn,  elmin  inkişafının  formal 

göstəricilər, kəmiyyət parametrləri əsasında öyrənil-

məsi cəhdləri məhz bizim tərəfimizdən tənqid olun-

muş və elmin əsl hərəkətverici qüvvələrinin önə çə-

kilməsi zərurəti göstərilmişdir.  

Elmin  guya  eksponensial  qanunauyğunluqla 

inkişaf etməsi haqqında o vaxtlar bütün dünyada ya-

yılmış  fikir  tənqid  edilmiş,  onun  ancaq  müvəqqəti 

xarakter  daşıdığı  əsaslandırılmışdır.  Eksponent  əvə-

zinə loqistik əyri boyunca inkişafın mexanizmi riya-

zi  və  qrafik  üsullarla  izah  olunmuşdur.

2

  Elmin  mü-

rəkkəb sistem kimi nəzərdən keçirilməsi, onun struk-

turuna  çoxölçülü  fəzada  baxılması,  müxtəlif  altsis-

temlər arasında qarşılıqlı münasibət, elmin iyerarxik 

quruluşu  və  müxtəlif  struktur  səviyyələri  arasında 

                                                 

1

  S.Xəlilov.  Elmi-texniki  inqilabın  mahiyyəti:  metodoloji 

aspekt  //  ADU-nun  Elmi  Əsərləri.  “Tarix  və  fəlsəfə”  seriyası, 

1974, № 5; Elmi-texniki tərəqqi – “elm-texnika” sisteminin tə-

şəkkülü  və  inkişafı  prosesi  kimi  //  ADU-nun  Elmi  Əsərləri. 

“Tarix  və  fəlsəfə”  seriyası,  1975,  №  8;  Система  «наука-тех-

ника»  –  основной  фактор  развития  производства  //  Агита-

тор.  1975,  №  24;  Elmin  və  texnikanın  tarixi  tədqiqinin  meto-

doloji əsasları // ADU-nun Elmi Əsərləri. “Tarix və fəlsəfə” se-

riyası, 1976, № 5. 

2

 S.Xəlilov. Elmin inkişaf qanunauyğunluqlarının tədqiqi və 

müvafiq  metodoloji  məsələlər  //  Azərbaycan  SSR  EA  Xəbər-

ləri. “Tarix, fəlsəfə və hüquq” seriyası, 1976, № 3. 

Elmşünaslıq və onun genezisi  

 

 

75

əlaqə  də  bu  sətirlərin  müəllifi  tərəfindən  araşdırıl-

mışdır.

1

  Elmin  ayrılıqda  deyil,  texnika  ilə  qarşılıqlı 

əlaqədə öyrənilməsi, elm ilə texnika arasında bir növ 

keçid  rolunu  oynayan  “elm-texnika”  sisteminin  və 

nisbi müstəqil fəaliyyət sahəsi kimi elmi-texniki fəa-

liyyətin  diqqət  mərkəzinə  çəkilməsi,  habelə  biliklə-

rin vertikal təsnifatında  “elmi-texniki biliklərin”  ay-

rıca bir halqa, mərhələ kimi dəyərləndirilməsi də bu 

sətirlərin müəllifinə aiddir.  

“Elmi-texniki  tərəqqinin  sistem-struktur  təhli-

li”  mövzusunda  yazılmış  dissertasiya  işində  də  əsas 

məsələlərdən  biri  elmin  həm  sosial-iqtisadi  sistem 

kimi,  həm  də  Elm-Texnika-İstehsalat  zəncirində  bir 

halqa  kimi  öyrənilməsi  olmuşdur.

2

  Bütün  bunlar  o 

dövr  üçün  yeni  idi.  Amma  araşdırma  göstərir  ki, 

ötən 35 il ərzində bu sahədə irəliləyiş elə də çox ol-

mamışdır  və  həmin  ideyalar  bu  gün  üçün  də  ak-

tuallığını saxlamaqdadır.  

Həmin dövrdə məşhur kristalloqraf və eyni za-

manda  elmşünaslığın  təməlini  qoyanlardan  biri  Con 

Bernalın yanında təcrübə keçib vətənə qayıtmış Xu-

du  Məmmədov  da  diqqəti  elmin  özünə,  onun  digər 

ruhi-intellektual  fəaliyyət  sahələri  ilə  əlaqəsinə  yö-

nəldən fikirlər irəli sürür, suallar, problemlər qoyur-

                                                 

1

  С.Халилов.  О  различных  уровнях  структуры  науки  // 

Общие проблемы диалектики развития мира. М., 1979. 

2

  С.Халилов.  Системно-структурный  анализ  научно-

технического прогресса. Баку, БГУ, 1976.  

Elmşünaslığa giriş 

 

76

du.  Xudu  Məmmədovun  1974-cü  ildə  çapdan  çıxan 

“Qoşa  qanad”  əsəri

1

  nəinki  təkcə  Azərbaycanda, 

həm  də  bütün  SSRİ-də  elm  və  incəsənətin,  elmi  və 

bədii yaradıcılığın müqayisəli təhlili sahəsində yazıl-

mış  ilk  fundamental  əsərlərdən  biri  idi.  O,  təkcə  öz 

əsərlərində  deyil,  tələbələri  ilə  söhbətlərində  də  el-

min  mahiyyəti,  elmi  düşüncənin  spesifikası  barədə 

maraqlı  məsələlər  qaldırardı.

2

  70-80-ci  illərdə  Xudu 

Məmmədovun  Azərbaycan  Televiziyasında  apardığı 

“Elm və həyat” verilişi də tamaşaçılara elmin mahiy-

yəti,  funksiyaları,  ictimai  həyatda  rolu  haqqında  bi-

liklər  verməklə  əslində  elmşünaslığın  elmi-kütləvi 

səviyyədə təbliği ilə məşğul olurdu.  

Bu dövrdə Azərbaycanda elmlə bağlı tədqiqat-

larda  ona  bütöv  sistem  kimi  baxılmasa  da,  bir  sıra 

hallarda  elmin  tarixi,  elmi  idrakın  metod  və  forma-

ları  və  s.  bu  kimi  problemlər  üzrə  tədqiqatlar  aparı-

lırdı  ki,  bunlar  da  elm  haqqında  bütöv  təsəvvür  ya-

radılması  və  elmşünaslığın  formalaşması  üçün 

müəyyən bir baza hesab oluna bilər.

3

  

Azərbaycanda  məhz  elm  haqqında  elm  və  ya 

elmşünaslıq  səpkisində  yazılmış  ilk  əsər  “Elmi-tex-

                                                 

1

 X.Məmmədov. Qoşa qanad. Bakı, Gənclik, 1974.  

2

  Bax:  Elm  adamları  elm  haqqında,  Bakı,  2010;  Nurəddin 

Rza. Xudu açarı. Bakı, “Azərbaycan”, 1995.  

3

 Bax,  məs.: C.Əhmədli. Qanun kateqoriyasının tarixi inki-

şafına dair. Bakı, 1963; V.Nəsirov, Ə.Məmmədov. Elmi idrakın 

metod və formaları. B., Maarif, 1980.  

Elmşünaslıq və onun genezisi  

 

 

77

niki  tərəqqi:  bu  gün  və  sabah”  kitabıdır.

1

  Müəllifin 

80-ci  illərdə  çap  olunmuş  bir  sıra  digər  əsərlərində 

də elmşünaslıq məsələləri araşdırılmışdır.

2

  

Son 20 ildə Azərbaycanda elmşünaslıqla bu və 

ya digər dərəcədə bağlı mövzulara çox nadir hallarda 

müraciət  edilmişdir.  Yenə  də  bu  sətirlərin  müəllifi-

nin ara-sıra məqalələri çıxmış,

3

  amma yeri gəldikcə 

başqa müəlliflər, məsələn, Akif Əlizadə, Həsən Qu-

liyev, Şahlar Əskərov, Asəf Hacıyev, Əli Abasov və 

başqaları  ölkəmizdə  elmin  mövcud  vəziyyəti  və 

                                                 

1

  S.Xəlilov.  Elmi-texniki  tərəqqi:  bu  gün  və  sabah.  Bakı, 

Azərnəşr, 1988. 

2

  С.Халилов.  Оптимальная  организация  научно-техни-

ческого прогресса как фактор его ускорения // Развитие на-

учного и технического знания как фактор ускорения разви-

тия  производства:  Тезисы  докладов  и  выступлений  регио-

нальной  научно-теоретической  конференции.  Кемерово, 

1986;  О  структуре  системы  науки.  Материалы  3-й  респуб-

ликанской конференции. Баку.  «Элм», 1986; Соотношение 

научной, научно-теоретической и инженерной деятельнос-

ти. Методологические проблемы подготовки специалистов 

в  условиях  НТР:  Материалы  конференции,  Баку,  1987;  О 

системном  анализе  научно-технического  прогресса.  Мето-

дологические проблемы взаимосвязи фундаментальных ис-

следований  и  разработки  интенсивных  технологий.  Мос-

ква-Обнинск, 1987. 

3

 S.Xəlilov. Elm, təhsil, mədəniyyət // S.Xəlilov. Lider. Döv-

lət. Cəmiyyət. Bakı, Azərbaycan Universiteti, 2001, s.159-222; 

S.Xəlilov. Akademiya ilə Universitetlərin fəaliyyəti əlaqələndi-

rilməlidir. “Azərbaycan” qəzeti, 5 yanvar 2001-ci il.  S.Xəlilov. 

Sovet və Qərb elm modelləri // S.Xəlilov. Təhsil, təlim, tərbiyə. 

Bakı, Azərbaycan Universiteti, 2001, s. 63-110;  

Elmşünaslığa giriş 

 

78

qarşıda duran vəzifələrlə bağlı araşdırmalar aparmış-

lar.  Ə.Abasov  elmi  işin  dəyərləndirilməsi  sahəsində 

dünyada mövcud praktikalardan bəhs edir, MDB öl-

kələri ilə müqayisələr aparır.

1

 Bu problemlər əslində 

bilavasitə elmşünaslıq məsələləridir və bu mövzuda, 

təəssüf ki, geniş tədqiqatlar aparılmır.  

Ölkəmizdə elmlə bağlı çap olunan əsərlər əsa-

sən “elmi idrak”, “elmi bilik”, “elmin metodologiya-

sı”  istiqamətlərini  əhatə  edir.

2

  Elmi  idrakın  struk-

turunda  rasional  və  irrasional  məqamların  əlaqə  və 

vəhdəti  məsələləri  fəlsəfi  fikir  tarixi  kontekstində 

araşdırılmışdır.

3

 Elm və dil problemlərinin tədqiqinə 

də  nisbətən  geniş  yer  verilmiş,  Vitqenşteynin,  Hay-

deggerin bu sahədə ideyaları az-çox şərh edilmişdir.

1

 

                                                 

1

  А.Абасов.  Наука  в  Азербайджане:  становление,  про-

блемы,  перспективы  развития  //  А.Абасов.  Социокультур-

ные проблемы современности. Баку, Сяда, 2006, с. 237-257.  

2

  Н.М.Мамедов.  Экологическая  и  технические  науки. 

Философско-методологические  проблемы.  Баку,  Элм, 

1982; Г.Г.Кулиев. Принципы вербализации нового знания // 

НТР  и  развитие  научного  познания.  Баку,  Элм,  1989; 

С.С.Халилов.  О  природе  научно-технического  знания  // 

НТР  и  развитие  научного  познания.  Баку,  Элм,  1989; 

Ə.B.Məmmədov. Elmi idrak və onun inkişaf dialektikası. Bakı, 

Səda, 1998. А.С.Абасов. Проблемы истории, теории и мето-

дологии познания. Баку: Ени Несил, 2001; N.Z.Hüseynli. Tə-

fəkkürün  anlayış-kateqorial  aparatı:  qnoseoloji  və  metodoloji 

təhlil. Bakı, Sabah, 2003 və s.  

3

  K.Bünyadzadə.  Şərq-Qərb:  ilahi  vəhdətdən  keçən  özünü-

dərk. Bakı, Nurlan, 2006. 

1

  S.Xəlilov.  Elm  və  dil  //  “Elm  və  həyat”,  1991,  №  9-10; 

Elmşünaslıq və onun genezisi  

 

 

79

Elmin  təhsillə  müqayisəli  tədqiqinə  dair  ilk  əsərlər 

də  bu  dövrdə  işıq  üzü  görmüşdür.

1

  Biz  “tə-

biətşünaslığın  fəlsəfi  məsələləri”  tipli  tədqiqatları 

bura daxil etmirik; çünki ayrı-ayrı elmi problemlərin 

metodoloji  təhlili  bütövlükdə  elmin  metodologiya-

sından xeyli dərəcədə fərqli bir sahədir.  

Bu  kitabın  müəllifinin  keçən  əsrin  70-ci  illə-

rində elmşünaslıqla bağlı apardığı tədqiqatlar qismən 

köhnəlsə  də,  öz  əhəmiyyətini  əsasən  saxlamışdır. 

Lakin  müstəqillik  illərində  –  sosialist  quruluşundan 

və  marksist  ideologiyadan  imtina  etdiyimiz  vaxtdan 

bəri məsələyə daha obyektiv münasibət üçün  yaran-

mış  imkanlara  baxmayaraq,  yetərincə  bundan  istifa-

də edilməmiş, Qərb elmşünaslığının materialları əsa-

sında  geniş  və  hərtərəfli  təhlil  aparılmamışdır.  Bu 

sahədə  indi  yazılan  tək-tək  əsərlərdə  də  məsələyə 

yeni münasibət görmək çətindir. Son illərdə bilavasi-

tə elmşünaslıqla bağlı olmasa da, elm fəlsəfəsinə da-

ir tədqiqata gənc alim Füzuli Qurbanovun “Elmə si-

nergetik  yanaşma” kitabında

2

 rast  gəlmək mümkün-

dür.  Burada  o,  postpozitivizm,  tənqidi  rasionalizm, 

elmi-tədqiqat  proqramları,  tarixi  və  ya  sosial-psixo-

                                                                                       

F.İsmayılov.  Dilin  metafizikası.  Linqvistik  analiz  fəlsəfəsinə 

dair  etüdlər.  Bakı,  2002;  S.Xəlilov.  Dil  haqqında  düşüncələr  // 

«Fəlsəfə  və  sosial-siyasi  elmlər»  jurnalı,  2003,  №  3-4,  s.  106-

129. 

1

  Bax,  məs.:  S.Xəlilov.  Təhsil  sistemi:  nəzəriyyə  və  prak-

tika. Bakı, “Azərbaycan Universiteti”, 1999. 

2

 F.Qurbanov. Elmə sinergetik yanaşma. Bakı, Elm, 2005. 

Elmşünaslığa giriş 

 

80

loji  epistemologiya  və  s.  bu  kimi  istiqamətlər  haq-

qında məlumat verir və müqayisəli təhlil aparır. Am-

ma  müəllifin  problemi  sinergetik  müstəvidə  “aç-

maq”  təşəbbüsü  tamamlanmamış  qalır,  daha  doğru-

su,  müəllif  problemi  “xaos”  müstəvisinə  keçirsə  də, 

nizam  məqamına  gəlib  çatmır.  Bu  cəhdlər  yaxşı  ki, 

müəllifin  sonrakı  əsərlərində  də  davam  etdirilir. 

“Autopoyezis  və  sinergetika...”  kitabında  F.Qurba-

nov elmin “sistem çərçivəsindən” azad olmaq cəhd-

lərindən  bəhs  edir.

1

  Düzdür,  elmi  ənənəvi  metod  və 

sistemlilik  tələblərindən  xilas  etmək  təşəbbüsü  yeni 

deyil; P.Feyerabendin anarxist metodologiyası məhz 

bu məqsədə yönəlmişdir, amma F.Qurbanov məsələ-

yə  fərqli  kontekstdə,  sinergetik  müstəvidə  baxır  və 

müvafiq  terminologiyadan  istifadə  etməklə  proble-

mə yeni nəfəs verir.  

Azərbaycanda  elmi  tədqiqatların  xoşagəlməz 

bir ənənəsi elm haqqındakı əsərlərdə də özünü göstə-

rir.  Son  illərdə  “elm  fəlsəfəsi”,  “elmin  metodologi-

yası” ilə bağlı araşdırmalarda əvvəl  yazılanlar, təəs-

süf ki, nəzərə alınmır və sanki hər şey sıfırdan başla-

nırmış. Belə münasibət isə ölkəmizdə bu sahədə  bir 

məktəb və ya heç olmasa ardıcıl tədqiqat platforma-

sının  formalaşmasına  imkan  vermir.  Bu  simptom 

özünü F.Qurbanovun kitablarında da göstərir. Müəl-

lif baxılan məsələyə dair rusdilli mənbələrə müraciət 

                                                 

1

  F.Qurbanov.  Autopoyezis  və  sinergetika:  sosial  təşəkkül 

metaforaları. Bakı, Adiloğlu, 2007, s. 10-41. 

Elmşünaslıq və onun genezisi  

 

 

81

etsə  də,  80-ci  illərdə  Azərbaycanda  aparılmış  tədqi-

qatlardan

1

 ya xəbərsizdir, ya da özünü xəbərsiz kimi 

aparır. Təəssüf ki, bu cəhət digər azərbaycanlı tədqi-

qatçılar  üçün  də  səciyyəvidir  və  az  qala  ölkəmizdə 

yaranan  xüsusi  üsluba  –  özümüzü  görməzlik  sindro-

muna  çevrilmişdir.  Məsələn,  F.Qurbanovdan  sonra 

bu mövzuya müraciət edən C. Əhmədli, Z.Məmməd-

əliyev,  Ə.Məmmədov,  V.İsmayılov  və  s.  də  əsasən 

rusdilli  ədəbiyyata  müraciət  edərək,  həmin  sahədə 

ölkəmizdə  aparılan  heç  bir  tədqiqatı,  o  cümlədən, 

F.Qurbanovun  yuxarıda  adını  çəkdiyimiz  əsərlərini 

nəzərə almırlar.

 2

   

Bunu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, elmi id-

rakın forma və metodları ilə əlaqədar uzun müddət-

dir  ki,  tədqiqat  aparan  professor  Əziz  Məmmədov 

son kitabında elmin rasional idrakla bağlı aspektləri-

ni kifayət qədər geniş işıqlandırsa da, elm anlayışına, 

onun  mahiyyətinə  və  yaranması  tarixinə  aid  müla-

hizələrində  köhnəlmiş,  artıq  çoxdan  təkzib  olunmuş 

mülahizələri  təkrarlayır,

1

  bəzən  yenə  də  marksizm 

                                                 

1

  S.  Xəlilov.  Elmin  tədqiqinin  məntiqi-qnoseoloji  aspekti  // 

Azərbaycan  SSR  EA  Xəbərləri.  “Tarix,  fəlsəfə  və  hüquq” 

seriyası, 1986, № 1 və № 2. 

2

 Bax,  məs.: C.Əhmədli. Nəzəriyyə, onun tipləri və funksi-

yaları. Bakı, Diplomat, 2008; Z.Məmmədəliyev. Fəlsəfə və elm 

// İqtisadiyyat fəlsəfəsi. Bakı, İqtisad Universiteti, 2009, s. 13-

60;  Ə.B.Məmmədov,  V.İ.İsmayılov,  F.Ə.Məmmədov.  Rasional-

lıq və qeyri-rasionallıq. Bakı, “Elm”, 2010.  

1

 Ə.B.Məmmədov, V.İ.İsmayılov, F.Ə.Məmmədov. Rasional-