Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

Elm haqqında elm 

 

 

 

46

nəvi olaraq bu sonuncu – astrofizika adlanır. Yəni astronomiya ilə fizika-

nın arasında bir elm sahəsi olduğu vurğulanır.  

Təfərrüata varmadan, vurğulamaq istərdik ki, deməli, bu bölgüdə 

hadisələrin miqyasından daha çox, xarakteri və öyrənilmə metodları nəzərə 

alınır. Əgər fizikanın metodları başqa bir struktur səviyyəsində tətbiq olu-

nursa, bu elmin statusu yenə  də mübahisəli qalır. Məsələn, sahəyə görə 

bölgü aparıldıqda canlı aləmin öyrənilməsi biologiyanın predmetinə daxil-

dir. Lakin burada fizikanın metodları tətbiq olunursa və ya daha doğrusu, 

canlı aləmdə gedən fiziki proseslər öyrənilirsə, bu elm sahəsinə bir növ 

kompromis variantı olaraq “biofizika” deyirlər. Yaxud canlı aləmdə kim-

yəvi proseslər öyrənilirsə, bu fənn “biokimya” adlandırılır.  

Müxtəlif fənlər yalnız predmetlərinə və metodlarına görə fərqlənmir. 

Artıq təhsil sistemində müvafiq diferensiasiya getdiyinə görə  və elmi-

tədqiqat institutları, konfranslar, jurnallar və s. də ayrıldıqlarına görə, hər 

bir fənnin öz elmi ictimaiyyəti və elitası formalaşmışdır ki, bu da elmlərin 

qarşılıqlı əlaqəsini zəiflədir, hansı isə kompleks problemin həllini müxtəlif 

elm sahələrinin birgə iştirakı ilə təşkil etməyi çətinləşdirir.  

Belə bir maraqlı faktı xatırlamaq yerinə düşərdi ki, II Dünya mühari-

bəsi dövründə atom bombasının düzəldilməsi üzərində gərgin iş getdiyi bir 

vaxtda, fiziklərlə kimyaçılar arasında məsafə, hətta müəyyən mənada uçu-

rum olması bu işi bir neçə il ləngitmişdi. Həmin hadisənin tarixçəsini ya-

zan U.L.Lourens qeyd edir ki, bu dövlət sifarişinin yerinə yetirilməsi üçün 

dövrün  ən böyük fizikləri cəlb olunmuşdu. Lakin uranın saflaşdırılması, 

yüngül və ağır uranın bir-birindən ayrılması işi çox ləng gedirdi. Səbəb isə 

bu imiş ki, fiziklər bu məqsədlə kütlə spidometrindən istifadə edirlərmiş, 

amma kimyaçı T.Qrehemin qaz diffuziyası qanunundan xəbərsiz imişlər: 

“Uran-235 ayırmaq üçün Qrehemin qanununu tətbiq etməyin mümkün ol-

duğunu nə Fermi, nə Bor, nə  də uranın bölünməsini ilk kəşf edənlərdən 

heç kim ağlına belə gətirməmişdi. Qaz diffuziyası zavodu nəhəng kimya-

texnologiya qurğusu idi, kimya isə nüvə fizikası mütəxəssisləri üçün tama-

milə yad bir fənn idi. Elmin bir-birindən tamamilə təcrid edilmiş belə iki 

sahəyə bölünməsi məhz ona səbəb olmuşdu ki, nüvə fizikləri öz problem-

lərinin həlli üçün kimya elminin prinsiplərini tətbiq edə bilməmişdilər”.

3

1

  

                                                 

1

 U.L.Lourens. İnsan və atom. Atom enerjisinin kəşfi, ondan istifadə olunması və onun 

gələcəyi. Bakı, Azərnəşr, 1975, s. 60.   

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

47

Beləliklə, elm nə qədər bölünürsə və ayrı-ayrı fənlər müstəqilləşərək 

bir-birindən nə  qədər uzaqlaşırsa, onlar arasında körpü salmağa da bir o 

qədər çox ehtiyac yaranır. Nəticədə elmin diferensiallaşması ilə paralel 

surətdə elmin inteqrasiyası da dövrün tələbinə çevrilir.   

İctimai elmlərdə də belədir. Bildiyimiz kimi insan bir neçə rakursda 

nəzərdən keçirilir. Son vaxtlar ayrıca “insanşünaslıq”, “antropologiya” ki-

mi fənlər formalaşsa da, insan haqqında bütün biliklərin vahid elmi istiqa-

mətdə, bir fənn çərçivəsində toparlanması mümkün deyil. İnsanın bədəni 

statik halda anatomiyanın, bədəndə gedən proseslərin öyrənilməsi halında 

isə fiziologiyanın, psixi proseslərin öyrənilməsi psixiatriyanın və psixolo-

giyanın predmetinə daxil edilir. Söhbət sağlam insan orqanizminin öyrənil-

məsindən gedir. Kənaraçıxmalar, xəstəliklər, patologiyalar isə artıq başqa 

bir elmin sahəsinin, təbabətin predmetinə aiddir. Lakin burada da sahələrə 

görə bölgü aparılır və s.  

Biz hələlik belə ümumi təsəvvürlə kifayətlənərək, biliklərin sahələrə 

görə bölgüsündə bir sıra əsas meyarları nəzərə çatdırdıq. Elm inkişaf etdik-

cə, müxtəlif tədqiqat obyektləri və cismani dünyada fərqli təzahürləri olan 

hadisələr sanki ortaq məxrəcə gətirilir və bu müxtəlifliyin əsasında duran 

təməl prinsiplər üzə çıxarılır. Onda təbiətin yuxarıda apardığımız bölgüsü 

də bir növ aradan qalxır. V.S.Styopin yazır: “XX əsrin axırıncı qərinəsində 

varlığın üç əsas sahəsi – cansız təbiət, üzvi aləm və ictimai həyat – haqqın-

da təsəvvürləri ümumelmi statusa malik olan təməl prinsiplər əsasında bir-

ləşdirmək, bütöv elmi mənzərə yaratmaq üçün real imkanlar açılmışdır”.

3

1

 

Müasir elmin ən böyük nailiyyətlərindən biri məhz dünyanın vahid elmi 

mənzərəsini yaratmaq istiqamətində atılan addımlardır. Məsələn, qravitasi-

yanın universal xarakteri hələ neçə əsr bundan əvvəl kəşf edilmişdi. Sonra-

kı dövrdə, XIX əsrin  ən böyük elmi yeniliklərindən biri elektromaqnit 

sahəsinin təbiətinin öyrənilməsi və onun universal qarşılıqlı  təsir forması 

kimi təsbit edilməsi olmuşdur. XX əsrdə isə nüvə qüvvələri, güclü və zəif 

qarşılıqlı təsir formaları kəşf edilmiş və bu dörd sahə formasının əsasında 

vahid sahə nəzəriyyəsinin yaradılması istiqamətində böyük axtarışlar apa-

rılmışdır. A.Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsi ilə başlanan bu axtarış-

lar Əbdus-Səlamın tədqiqatlarında daha universal xarakter almışdır. Vahid 

sahə nəzəriyyəsi ilə yanaşı, kvant ideyası da yeni universal bir təlimin tə-

                                                 

1

 В.С.Степин. Философия науки. Общие проблемы. М., Гардарики., 2007, с. 331. 

Elm haqqında elm 

 

 

 

48

məli olmuşdur. Fiziklərin irəli sürdüyü kvant təlimi sonralar kimyaya, bio-

logiyaya və s. elmlərə də tətbiq olunmuşdur. V.S. Styopinin də haqlı olaraq 

göstərdiyi kimi təməl prinsiplər elmlərin inteqrasiyasında mühüm rol oy-

nayır və müxtəlif fənlər çoxluğunda birləşdirici amil olmaqla yanaşı, 

müxtəlif dissiplinar ontologiyalarda invariant kimi çıxış edir.

4

1

  

Uzun müddət müxtəlif elm sahələrini birləşdirən yeganə ümumi 

vasitə formal məntiq, təfəkkür formalarının eyniyyəti olmuşdur. Amma 

XX əsrdən başlayaraq bir tərəfdən riyazi məntiqin, ehtimal nəzəriyyəsinin, 

statistik metodların rolunun artması, digər tərəfdən isə  əsrin böyük 

riyaziyyatçısı Lütfi Zadənin irəli sürdüyü qeyri-səlis məntiq təliminin 

geniş yayılması formal məntiq hegemoniyasına son qoymuşdur.  

Elmi biliklər yüksək dərəcədə  əlaqələnərək dünyanın vahid elmi 

mənzərəsini təmin etmək istiqamətində toparlanır, inteqrasiya olunur. 

Onun da təməlində elmi biliyin sinkretik biliklər toplusundan ayrılaraq 

müstəqil bilik növü kimi formalaşması prosesi dayanır. Düzdür, tarixən 

əməli biliyin bir çox formaları elmi bilikdən xeyli əvvəl mövcud olmuşdur, 

amma müasir dövrdə elmi biliklərin rolunun artması heç də o demək deyil-

dir ki, ənənəvi bilik formaları daha artıq əhəmiyyətini itirmişdir. Biliklərin 

təkamülü prosesində daha yüksək forma kimi yaranan bilik növləri əvvəl-

kiləri ləğv etməyərək, onlarla yanaşı mövcud olur.  

Əlbəttə, indiki dövrdə  əməli biliklərin bölgüsü ilə elmi biliklərin 

bölgüsü arasında tam adekvatlıq yoxdur. Əslində, hər bir insanın malik ol-

duğu və adi şüur səviyyəsində qavranılan, gündəlik praktikanın tələblərinə 

cavab verən biliklərin xüsusi təsnifatı aparılmır. Onlara çox vaxt adi bilik-

lər  və ya əməli biliklər deyirlər. Təsnifat ixtisaslaşma zamanı lazım olur. 

Yəni müəyyən bir sahənin daha dərindən öyrənilməsi həmin sahəyə dair 

bütün tədqiqatlarla tanış olmaq, bu sahədə bütün yeni bilikləri mənimsə-

mək vəzifəsini qarşıya qoyur. Yəni bütün sahələri dərindən mənimsəmək 

mümkün olmadığına görə, ixtisaslaşma labüd olur. Müəyyən bir fəaliyyət 

sahəsində çalışan adamların öz ixtisasına uyğun surətdə  mənimsəməli ol-

duğu zəruri, təməl biliklər qruplaşdırılır və onlar müəyyən ad altında ümu-

miləşdirilərək başqa biliklər qrupundan fərqləndirilir. Bu məxsusiləşmiş 

qrup tədricən yeni bir fənnin formalaşması üçün ilkin şərt olur. Daha sonra 

həmin sahəyə dair tədqiqat metodları da məxsusiləşir.   

                                                 

1

 Yenə orada. 

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

49

Yəni elm sadəcə biliklər sistemi kimi başa düşülə bilməz. Bizi ma-

raqlandıran yalnız biliklərin deyil, həm də tədqiqatların vahid sistem halına 

gəlməsidir. Yəni ancaq yekun nəticələrin hansı isə əlahiddə bir müstəvidə 

sonradan birləşdirilməsi yox, elmi yaradıcılıq proseslərinin öz aralarında 

əlaqəsi və onun da öz növbəsində  məlum biliklər sistemi ilə bütöv bir 

şəbəkə halına gətirilməsidir. 

Əlbəttə, elmi biliklərin də öz sistemi vardır. Yəni pərakəndə elmi bi-

liklər müəyyən ümumiləşdirici ideyalar, nəzəriyyələr, təlimlər, metodoloji 

prinsiplər əsasında birləşdirilərək bir tam halına gələ bilər. Düzdür, bu hal-

da yenə də bütövlükdə elmi biliklər sistemindən yox, ancaq ayrı-ayrı fən-

lərdən söhbət gedə bilər. Yəni fizika sahəsində, kimya sahəsində və s. bü-

tün biliklər – bir-birini tamamlayan vahid, bütöv bir sistem halına salınır. 

Lakin hələ ki, müxtəlif fənlər öz aralarında rahatca toplana bilmir; arada 

məsafələr, böyük boşluqlar vardır ki, müəyyən sahələrdə inteqrasiya getsə 

də, başqa sahələrdə yaxınlaşmalar çox azdır. Lakin elm inkişaf etdikcə ya-

xınlaşmalar artır, yeni əlaqələndirici – fənlərarası elmlər yaranır. Əvvəlcə 

kibernetika, sonra sinergetika, bir tərəfdən, müxtəlif elm sahələrinin ara-

sında “boşluğu” doldurmaq, digər tərəfdən, yeni metodologiya statusunda 

çıxış etməklə elmlə metodologiya arasında sərhədləri götürmək missiyası 

ilə çıxış etdilər. Vaxtilə vahid fəlsəfədən ayrılmış elm sahələri yenidən fəl-

səfəyə yaxınlaşarkən belə metodoloji plasdarm yaradırlar. Elmin bütövləşə 

bilməsi üçün onun təməlində duran ideya daha ümumi, daha inteqrativ xa-

rakter daşımalıdır.  

Elmin fənlərə görə bölgüsü əslində çox qədimlərdən başlanmışdır. 

İlk bölgülərdən biri Ksenokrat tərəfindən verilmişdir. O, elmləri fəlsəfənin 

qolları kimi üç qrupa bölür: fizika, etika və məntiq.

4

1

 

 XIX əsrdə ən mükəmməl təsnifatlardan biri H.Spenserə məxsusdur. 

Onun “Elmlərin təsnifatı”

4

2

 əsəri bu gün də öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır.  

Elmşünaslıqda ancaq elmi biliklərin və elmlərin (fənlərin) təsnifatı 

aparılır. Amma ilkin bilik bazası olmadan, heç bir sahə üzrə ixtisaslaşmış 

bilik əldə etmək mümkün deyil. Digər tərəfdən, bilik daha universal xarak-

ter daşıyır və elm adamı olmayan şəxslər də getdikcə daha çox bilik əldə 

                                                 

1

 Bax:  Дж.Диллон.  Наследники  Платона:  исследование  истории  Древней 

Академии. СПб, Изд-во Санкт-Петерб. Унив-та, 2005, с. 117-118. 

2

 Г.Спенсер.  Классификация  наук // Опыты  научные,  политические  и 

философские, с. 549-592. 

Elm haqqında elm 

 

 

 

50

etmək məcburiyyətində qalırlar. Çünki bizi əhatə edən mühitin özü adi şü-

ur səviyyəsindən kənara çıxan informasiya daşıyıcısına çevrilir və insan bu 

mühitdə özünü rahat hiss edə bilmək üçün həmin informasiyaya yiyələn-

məli olur.  

Bilik vertikal ox boyunca öz sosial statusuna görə üç fərqli keyfiyyət 

dərəcəsinə malikdir. Daha doğrusu, biz kobud bölgü aparsaq onun üç 

mərtəbəsini göstərə bilərik: elməqədərki bilik, elmi bilik və elmdənsonrakı 

bilik.  Əslində adətən biliyi iki yerə ayırırlar: elmi və qeyri-elmi. Amma 

qeyri-elmi anlayışında müəyyənlik yoxdur. Digər tərəfdən, “elmi bilik” 

anlayışının özü də düşdüyü kontekstdən asılı olaraq fərqli mənalara və 

funksiyaya malikdir. Bir mühəndis üçün müəyyən bir bilik ancaq ondan 

istifadə etmək, yəni onu hansı isə texniki sistemə tətbiq etmək baxımından 

əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan, bilik özlüyündə dəyərdir, onun elmi və 

ya qeyri-elmi olması mühəndis üçün əhəmiyyətli deyil. Əsas məsələ onun 

dəqiq, etibarlı bilik olmasıdır. Lakin etibarlılıq və elmilik fərqli şeylərdir. 

Belə ki, sınaqdan çıxmış əməli bilik hələ əməli təcrübədə sınağa çəkilmə-

miş elmi bilikdən daha etibarlıdır. Bir elm adamı üçün müəyyən bir məlu-

matın məhz elmi bilik olması onun məntiq və elmi arqumentasiya ilə əsas-

landırılması, isbata yetirilməsi sayəsində müəyyənləşdirilir. Bu biliyin 

praktikada özünü doğruldub doğrultmaması elm adamı üçün deyil, tətbiq-

çilər üçün önəmlidir. Bir çox hallarda yeni elmi ideyaların praktik yoxlan-

ması uzun illər  ərzində mümkün olmur. Lakin bu, həmin ideyanın elmi 

dəyərini azaltmır.  

Marksizm fəlsəfəsi və bir çox materialist fəlsəfi təlimlər həqiqətin, 

həmçinin elmi biliyin əsas meyarı kimi praktikanı götürürlər. Lakin başqa 

təlimlərdə fərqli meyarlar tətbiq olunur.  

Elmi biliklərin ümumiyyətlə biliklər sistemində yerini müəyyənləş-

dirmək üçün həm üfüqi və həm də vertikal koordinat oxu üzərində biliklə-

rin təsnifatı aparılmalıdır. Bu sahədə yazılan tədqiqat əsərlərində bir qayda 

olaraq biliklərin vertikal üzrə iki səviyyəsi göstərilir: empirik və nəzəri bi-

lik səviyyələri. Amma əslində hər iki səviyyə elmi biliyin öz daxili qurulu-

şuna aiddir. Bizi isə maraqlandıran elmi biliyin digər bilik formaları ilə 

müqayisəsidir. Elmşünaslıqda və epistemoloji ədəbiyyatda rast gəlinən 

digər anlayış – «adi bilik» isə  əslində çox vaxt biliyin sahələr üzrə 

bölgüsündəki «məişət bilikləri» anlayışına uyğun gəlir. Bu baxımdan adi 

biliklər empirik biliklərlə qarışıq salınmamalıdır.  

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

51

Faktiki 

bilik 

Praktiki 

bilik

Elmi 

bilik

Elmi-fəlsəfi 

bilik

Elmi-praktiki 

bilik

 

 

 

 

 

Sxem 1. 

 

Hansı biliklərin vertikal üzrə təsnifat şkalasında daha yüksək, hansı-

ların isə aşağı səviyyədə olduğunu müəyyənləşdirmək üçün meyar olaraq 

fərdidən ümumiyə prinsipi seçilir. Yəni hissi idrak səviyyəsində mənimsə-

nilən və adətən fərdi təzahürləri əks etdirən biliklər aşağı səviyyəyə uyğun 

olduğu halda ümumiləri və ümumilər arasında fərqi ifadə edən biliklər 

yüksək səviyyə hesab olunur. Ən aşağı səviyyə olaraq heç bir məqsədyön-

lü axtarış aparmadan xarici hissi təsirlərin fiksasiyası götürülür. Yəni söh-

bət hissi idrak səviyyəsində inikasdan – faktdan gedir. Lakin hər hansı bir 

cisim və ya hadisənin hissi inikasının fakt və ya faktiki bilik halında for-

malaşması üçün insanın müvafiq anlayışlarla ilkin tanışlığı  tələb olunur. 

Yəni hər bir hissi təcrübə aktı bütün əvvəlki təcrübənin kontekstində biliyə 

çevrilir. Bununla belə, biz ilk bilik mərhələsini  şərti olaraq faktiki bilik 

adlandırırıq. Praktiki biliyin isə faktiki bilikdən fərqi ondan ibarətdir ki, 

burada təsadüfi hallar istisna olunur və ancaq müəyyən konkret şəraitdə 

həmişə  təkrarlanan faktlar nəzərə alınır. Elmi biliyə keçid ancaq bundan 

sonrakı  mərhələ kimi qiymətləndirilə bilər. Təqdim etdiyimiz sxem 2-yə 

görə, elmi bilik özü də son məqsəd və son səviyyə olmayıb, daha yüksək 

səviyyənin, daha ali məqsədin yolunda bir məqamdır. Bu yüksək məqsəd 

ya məqsədyönlü praktika, ya da fəlsəfi dünyagörüşü ola bilər. Lakin bu 

məqamlara keçid üçün yenə də aralıq mərhələyə ehtiyac vardır ki, sxemdə 

bu – elmi-fəlsəfi və ya elmi-praktiki bilik kimi göstərilmişdir.  

Lakin bu sxem ancaq elmə gedən və elmdən yüksələn biliyin ardıcıl-

lığını göstərir. Halbuki, əks istiqamətdə hərəkət də vardır. Yəni elmə yuxa-

rıdan, dini-fəlsəfi, hətta mifik düşüncə  səviyyəsindən də  gəlmək (enmək) 

olar. Bu halda insanın, fəhmi, intuisiyası  və dünyagörüşü onun konkret 

faktiki hadisələrə münasibətini ifadə etmək üçün təməl rolunu oynayır. Yə-

ni yuxarıdakı iyerarxik düzülüş tam tərsinə (bəlkə  də, düzünə) çevrilmiş 

olur.  

Elm fəlsəfəsində bütün mübahisələrin təməlində  məhz bu iki əks 

Elm haqqında elm 

 

 

 

52

inkişaf yolundan hansına üstünlük vermək dilemması dayanır. Lakin eyni 

hadisə haqqında iki fərqli başlanğıcdan gələn fikirlər, təsəvvürlər heç də 

həmişə eyni vaxtda yaranmır. Tarixin müəyyən mərhələsində dini və mifik 

təsəvvürlərdən qaynaqlanan fikirlər hissi təcrübədən başlanan və onların 

nəzəri ümumiləşdirməsi kimi ortaya çıxan təsəvvür və  fərziyyələrlə üst-

üstə düşməyə də bilər.  

Məsələn, kainatın quruluşu haqqında fikirlər heç də hissi təcrübənin 

ümumiləşdirilməsi ilə yaranmamışdır. Hələ eramızdan əvvəl VII əsrdə Ho-

mer kainatın strukturunu təsvir edərkən, şübhəsiz ki, ancaq mifik təfəkkür-

dən çıxış edirdi. O, Yeri iki əks tərəfin Səmanın və Tartarın (dumanlıq, xa-

os) ortasında təsəvvür edirdi.

4

1

 Bu ideya kainatın dumanlıqlardan 

yaranması haqqında Laplas və Kant təlimlərindən 2500 il əvvəl irəli 

sürülmüşdü. Biz Laplas ideyasına elmi hipotez kimi baxdığımız halda, 

Homer söyləmlərinə ancaq mif kimi yanaşırıq. Halbuki, onların ikisi də 

hissi təcrübə ilə  əlaqəsiz  şəkildə irəli sürülmüşdür. Kainatın strukturu və 

genezisi haqqında elmi təcrübə  və müşahidələrə  əsaslanan hipotezlər isə 

hələ təzə-təzə meydana gəlir.   

Elmin özünü dərk etmək cəhdləri elmlə əlaqəli bütün hadisələrin da-

ha təfərrüatlı və hərtərəfli təhlilinə ciddi tələbat doğurur ki, bu da ilkin ola-

raq elmə mövcud yanaşmaların yenidən nəzərdən keçirilməsini zəruri edir. 

Elmi biliyin özünəməxsus cizgilərinin dəqiq müəyyənləşməsi biliyin digər 

növləri arasında onun yerinin təyin olunmasını tələb edir. Lakin biliyin el-

mi olmayan növlərinin təsnifatı indiyəcən kifayət qədər tədqiq olunmamış-

dır.  

Elmi-fəlsəfi ədəbiyyatda adətən biliyin iki səviyyəsi qeyd edilir: em-

pirik və nəzəri. Bununla belə, daha dəqiq yanaşanda aşkarlanır ki, bu cür 

bölgü elmin daxilində aparılır. Yəni, söhbət ümumiyyətlə biliyin yox, elmi 

biliyin bölgüsündən gedir. Ən pisi isə budur ki, bir qayda olaraq müəlliflər 

bilikdən danışarkən məhz elmi biliyi nəzərdə tutduqlarının fərqinə var-

mırlar. Ona görə də, biliyin daha aşağı səviyyələrinə xas olan əlamətlərin 

empirik biliyə aid edilməsi kimi hallara tez-tez rast gəlinir. Bu anlayışın 

belə qeyri-müəyyənliyi haqqında ədəbiyyatda dəfələrlə qeyd olunub. Mə-

sələn, N.K.Vaxtomin «elmi olmayan empirik biliyin» elmi bilikdən ayrıl-

                                                 

1

 Ф.Х.Кессиди.  От  мифа  к  логосу  (становление  греческой  философии).  М., 

«Мысль», 1972, с. 91. 

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

53

masının vacibliyinə işarə edir

4

1

. B.Y.Pukşanski «empirik» və «nəzəri» an-

layışlarının mənasını onların daha geniş  tətbiqi istiqamətində açmağa 

çalışır

4

2

.  

Empirik biliyin sadəcə gündəlik insan fəaliyyətilə  əlaqələndirilməsi 

bu anlayışın adi biliklə eyniləşdirilməsinə, yəni onun biliyin bir səviyyəsi 

kimi yox, ümumilikdə bilik sahəsi kimi başa düşülməsinə  gətirib çıxarır. 

Görünür, məhz bu vəziyyəti nəzərə alan alim adi biliklə empirik bilik anla-

yışlarını fərqləndirməyə çalışır və adi biliyi elmi olmayan empirik biliyin 

fərqli növü kimi müəyyənləşdirir. Adi bilik, şübhəsiz ki, təcrübi – «empi-

rik» bilikdir. Ədəbiyyatda «adi bilik» kateqoriyası kimi, bir qayda olaraq, 

bütövlükdə elmi olmayan bütün «empirik» biliklər əhatə olunur.  

Lakin «adi bilik» anlayışının məzmunu nə qədər konkretləşmiş olsa 

belə, onun haqqında dəqiq təsəvvür yaranmır. Elmi olmayan empirik bili-

yin xüsusi (peşə sahələrinə görə) və ümumi biliyə ayrılması

4

3

 hansısa fun-

damental meyara əsaslanmır. Çünki ümumi adlanan bilik forması, yalnız 

onunla fərqləndirilir ki, insanların müəyyən hissəsi yox, hamısı mütəxəs-

sisdir.  İnsanların məişət səviyyəsindəki biliyi isə mütəxəssislərin  əyani-

təcrübi fəaliyyət səviyyəsindəki biliyindən heç də pis deyil. Hər iki halda 

söhbət biliyin eyni səviyyəsindən gedir. 

Elmi səviyyəyə keçid zamanı məişət sahəsi digər sahələrdən heç nə 

ilə fərqlənmir. Burada artıq xüsusi bir keçid mərhələsi, yəni, ixtisaslaşmış 

elmi olmayan empirik bilik tələb olunmur, halbuki elmi olmayan ümumi 

empirik bilik onunla eyni tutulur.  

Elmi ədəbiyyatda «adi bilik» anlayışı tez-tez fərqli anlamlarda işlə-

dilir. Belə ki, P.V.Kopnin yazır: «…bu və ya digər elmə daxil olan və onun 

bir elementini təşkil edən bilik elmi bilik adlandırılır. Bu mənada o, gündə-

lik həyat təcrübəsinin müasir elmin tərkib hissəsi olmayan anlayışların, va-

sitələrin tətbiqi ilə ümumiləşdirilməsi nəticəsində yaranan bayağı biliyə 

qarşı qoyulur»

4

4

. Göründüyü kimi, qalan elmi olmayan bilik vahid anlayış-

la, yəni, «bayağı bilik»lə əhatə olunur. Lakin bilik səviyyələrinin tam xa-

rakteristikası üçün belə bölgü kifayət deyildir. 

                                                 

1

 Bax: Н.К. Вахтомин. Генезис научного знания. М., 1973. с.13. 

2

 Б.Я.  Пукшанский. Гносеологические аспекты соотношения научного и обыден-

ного знания (автореферат). Л., 1974. с.6. 

3

 Yenə orada, s. .5. 

4

 П.В. Копнин. Диалектика как логика и теория познания. М., 1973, c.261. 

Elm haqqında elm 

 

 

 

54

A.Q.Spirkinin təsnifatında «adi» («obıdennoe»)  əvəzinə «məişət» 

(«jiteyskoe») sözü istifadə olunur, həmçinin biliyin daha iki növü göstəri-

lir: «Biliklər məişət, elməqədərki, bədii və elmi ola bilərlər. Sonuncu isə 

öz növbəsində empirik və nəzəri biliklərə ayrıla bilər»

4

1

. Daha mükəmməl 

görünməsinə baxmayaraq, biliklərin bu cür bölgüsü prinsipcə yuxarıda təq-

dim etdiyimiz təsnifatlardan fərqlənmir. Məsələ burasındadır ki, elməqə-

dərki biliyə sadəcə tarixi planda baxıla bilər və o, biliyin müasir dövr üçün 

təsnifatına daxil edilə bilməz. «Elməqədərki» sözü elmi tədqiqatın hər bir 

proseduru üçün vacib olan hansısa ilkin informasiyanın göstərilməsi məq-

sədilə istifadə olunmur. Elməqədərki bilik hələ elmin olmadığı dövrün bü-

tün biliklərinin ayrılmaz, yəni bütöv məcmuyudur. Və bir qayda olaraq, o, 

mifoloji, dini və adi biliklərə bölünür.

4

2

 O ki qaldı biliyin xüsusi növü olan 

bədii biliyə, burada artıq, fikrimizcə, «bədii bilik» ifadəsinin işlənməsinin 

özü mübahisəlidir. İncəsənət əsərlərində spesifik bilik – bədii obrazdır ki, 

o, biliyin ümumi qəbul olunmuş izahından ayrılır və heç bir şəkildə bənzər 

hadisə kimi biliyin digər növləri ilə müqayisə oluna bilməz.  

«Bədii obraz bədii informasiyanın daşıyıcısıdır…»

5

3

. Ona görə  də, 

bədii obraza biliklə, təəssüratla, duyğu ilə yanaşı, daha ümumi hadisənin 

xüsusi növü kimi baxmaq məqsədəuyğun olardı.  

Fikrimizcə, mifoloji, dini və bədii informasiyanın bilikdən fərqləndi-

rilməsi məqsədəuyğundur. Belə ki, məntiqi təfəkkür onlarda əsas rol oyna-

mır. Fəlsəfi biliklərə gəldikdə isə, o, informasiyanın spesifik bir növüdür. 

Düzdür, Sovet fəlsəfə ədəbiyyatında fəlsəfəyə biliyin bir sahəsi kimi və ya 

hətta xüsusi forması kimi baxılması, demək olar ki, ümumi qəbul olunan 

hal olub. Amma bir halda ki, hər fəlsəfə sistemi elm deyil, biliklərin təsni-

fatında fəlsəfədən danışmaq qanunauyğun olmazdı. Fəlsəfənin bəzi irrasio-

nal, dini-mistik cərəyanları ilk növbədə informasiyanın mistik və bədii-ob-

razlı formaları ilə bağlıdır və onlara biliyin növləri kimi baxıla bilməz.  

Elmi fəlsəfəyə biliyin elmi (daha hər hansı xüsusi yox) səviyyəsi sa-

həsi kimi baxmaq mümkündür və lazımdır. Fəlsəfi informasiyanı isə 

ümumiyyətlə yalnız elmi olduğu dərəcədə bilik hesab etmək olar.  

                                                 

1

 А.Спиркин. Знание // БСЭ. Т.9., М., 1972. c.555. 

2

 См.: В.У.Бабушкин. О природе философского знания. М., 1978. 

3

 М.С.  Каган.  Еще  раз  о  взаимоотношении  науки  и  искусства // Философские 

науки. 1979. № 2. c. 42.