Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

 

 

 

 

 

Şərqdə və Qərbdə  

elmi biliyin xüsusiyyətləri 

 

 

Şərqin idealı insanın mənəvi kamilliyə çatması, Qərbin idealı isə in-

sanın təbiət üzərində hakim mövqe qazanmasıdır. Buna uyğun olaraq, təbi-

ət elmləri əsasən Qərbdə inkişaf etmiş, Şərqdə isə hikmət və mənəviyyata 

üstünlük verilmişdir.   

Elmə humanitar sahə kimi baxılması da orta əsr  Şərq  ənənələrinə 

məxsus bir düşüncədir. O vaxt elm hikmətin, müdrikliyin bir əlaməti, as-

pekti kimi başa düşülürdü və çox vaxt dini düşüncənin hüdudları daxilində 

nəzərdən keçirilirdi. (Elmin din çərçivəsində nəzərdən keçirilməsinə hətta 

bu gün də rast gəlmək mümkündür.) Orta əsrlərin xristian və islam sxolas-

tikaları da ilahiyyat çərçivəsində elm və fəlsəfə yaratmaq təşəbbüsləri idi.  

Maraqlı haldır ki, islam dünyasında da, xristianlıqda da elmin insti-

tutlaşması dini təsisatlar daxilində baş vermişdir. Şərqdə dini təhsil alma-

ğın vasitələri olan mollaxanalar, mədrəsələr həm də dünyəvi biliklərin öy-

rənilməsinə xidmət etmişdir (bu sırada hələ Ömər ibn Xəttabın dövründə 

dirçəliş tapan və VIII əsrdən elmi araşdırmalar aparan Hərran Universiteti, 

X əsrdən məscid daxilində fəaliyyət göstərən əl-Əzhər Universiteti və XI 

əsrdən fəaliyyət göstərən Nizamiyyə  məktəbləri xüsusi qeyd edilməlidir). 

Şərq (İslam) dünyasında elm və ali təhsilin əsası dini savaddan başlandığı 

kimi, Qərbdə də ilk universitetlər: Bolonya, Oksford, Kembric, Sorbonna – 

hamısı kilsədən çıxmışdır.  

Amma Yeni Dövr bütün sahələrdə olduğu kimi, elmə münasibət 

məsələsində  də paradiqmanı  dəyişir. Daha doğrusu, müasir mənada elm 

məhz bu dövrdə formalaşmağa başladı. Kapitalizm cəmiyyəti heç də yalnız 

ictimai-iqtisadi sahədə yeni bir quruluş forması olmayıb, həm də düşüncə 

tərzinin, mədəniyyətin və elmin yeni keyfiyyət mərhələsinə qədəm qoyma-

sını təmin etdi. Elmin yeni mahiyyətdə və təşkilati formada sanki yenidən 

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

111

 

yaranması da XVII əsrdən başlayaraq həyata keçdi. O, ictimai istehsal pro-

sesində mühüm bir halqaya çevrilməklə sonrakı bir sıra inqilabların: səna-

ye inqilabı, elmi-texniki inqilab, informasiya inqilabı və s. təməlini qoydu.  

Müasir mənada elm də ancaq Yeni dövrdən başlayaraq formalaşmış-

dır. S.Vulgarın yazdığı kimi, “elm anlayışı ən azından Bekon zamanından 

bəri, Qərb düşüncəsinin hakim və davamlı özəlliyi olmuşdur."

1

1

 Bəzi müəl-

liflər isə bu mövqeyi daha kəskin ifadə edirlər: “Qərbin yeni dini elmdir.”

1

2

  

Antik dövrdə elmi biliklərin  əldə edilməsinə uyğun gələn ruhi-

intellektual fəaliyyət bir tərəfdən fəlsəfə ilə, digər tərəfdən isə, sənətkar 

əməyi ilə qırılmaz surətdə bağlı olduğundan, xalis elmdən və ya hətta elmi 

bilikdən danışmaq çətindir. 

Lakin elmin mənşəyinin məhz bu iki istiqamətdə: fəlsəfə və praktika 

ilə bağlı  fəaliyyətdə axtarılması tamamilə qanunauyğundur. Hətta ilk ya-

xınlaşmada müasir dövrdə elmin əsas struktur pillələrini təşkil edən nəzəri 

və empirik pillələr də bu iki istiqamətin davamı kimi qiymətləndirilə bilər. 

Lakin  əslində bu pillələr yalnız elm sosial institut kimi formalaşdıqdan 

sonra – Yeni Dövrdə əmələ gəlmişdir. 

İnsanların maddi fəaliyyəti ilə deyil, daha çox dərəcədə seyrlə əlaqə-

dar olaraq, deduktiv surətdə meydana çıxan, dünya haqqında ümumiləşmiş 

təsəvvürlərin bir hissəsi kimi formalaşan biliklər xüsusi elmlərə, fənlərə 

aid olmayıb, fəlsəfəyə aid idi. Koqnitiv biliklər hələ elmi biliklər səviyyə-

sinə yüksəlməmişdi. Digər tərəfdən də, əməli fəaliyyətlə əlaqədar yaranan 

biliklər hələ müstəqilləşməmiş, biliklə bacarıq bir-birindən ayrılmamışdı. 

Deməli, alim və sənətkar bölgüsü də hələ ola bilməzdi. Ona görə də qədim 

yunanlar sofist (müdrik) dedikdə həm də sənətkarları (məsələn, dülgər, du-

lusçu və s.) nəzərdə tuturdular. O dövrdə bölgü bilavasitə faydalı işlə məş-

ğul olan, tətbiqi məsələləri həll edən sofistlərlə dünyanı yalnız kənardan 

seyr edən, müdrikliyi yalnız sevən adamlar – filosoflar arasında aparılırdı. 

Elm tarixinin tədqiqi göstərir ki, elmin praktik məqsədlərə xidmət 

edən sistem kimi formalaşması,  əsasən XVII-XVIII əsrlərə  təsadüf edir. 

Yaranmaqda olan kapitalizm cəmiyyəti sənayeni inkişaf etdirmək məqsə-

dilə elmdən istifadə olunmasına təkan verir. Elmin inkişaf etdirilməsində 

                                                 

1

 S. Woolgar. Bilim: bilim idesi üzerine sosyolojik bir araştırma, Türkcesi: Hüsamettin 

Arslan, İstanbul, Paradigma, 1999, səh. 15. 

2

 Г. Байнфилд, Е. Корнголд. Между небом и землей. М. 1997,  с. 27. 

Elm haqqında elm 

 

 

 

112

daha təkcə elm adamları deyil, həm də istehsal müəssisələrinin sahibkarları 

və onların mənafeyini müdafiə edən dövlət özü maraqlı olur. 

Cəmiyyət elmi məhz onun praktik istifadə imkanlarına görə inkişaf 

etdirir, bu məqsədlə müxtəlif sosial institutlar fəaliyyət göstərməyə başla-

yır. Elm getdikcə daha çox dərəcədə  fərdi hadisədən və ya kiçik qruplar 

miqyasından böyük sosial sistemlər miqyasına keçir, ümumcəmiyyət hadi-

səsinə çevrilir. 

Elm dövlət miqyasında təşkil olunmuş ictimai hadisə kimi formalaş-

mazdan qabaq da elmi fəaliyyət var idi. Ayrı-ayrı adamlar bu zaman elmlə 

öz daxili mənəvi ehtiyaclarını ödəmək üçün məşğul olurdular. Qədim yu-

nanların bəziləri elmlə məşğul olsa da, onun tətbiqi ilə, praktik məsələlərlə 

məşğul olmağı özlərinə yaraşdırmır mənsub olduqları yüksək ictimai təbə-

qənin əxlaqi meyarlarından çıxış edirdilər. Nəzəri fikir sahiblərinin təcrü-

bəyə həqarətli münasibəti o dərəcədə kəskin idi ki, məsələn, Aristotel qadı-

nın dişlərinin sayının kişininkinə nisbətən az olduğunu iddia etmiş, lakin 

onları saymağı heç ağlına da gətirməmişdir. Aristotelin törəmə nəzəriyyəsi 

və sürətin qüvvə ilə mütənasib olması haqqındakı  nəzəri müddəası da nə 

onun özü tərəfindən, nə də xələfləri tərəfindən yoxlanmamış, iki min ildən 

artıq kor-koranə surətdə qəbul edilmişdir. 

Orta əsrlərdə elmin geri qalması, sxolastika hüdudlarını keçə bilmə-

məsi onun praktika ilə əlaqəsinin zəifliyindən irəli gəlir ki, bu də o dövrün 

ümumi mənəvi atmosferi, hakim əxlaq normaları ilə izah olunmalıdır. Kü-

bar ailədən çıxmış adamlar bu cəmiyyətin mənəvi meyarlarına uyğun ola-

raq praktik məsələlərlə  məşğul olmağı özlərinə  sığışdıra bilmirdilər. Bu 

dövrdə ixtiralar da çox vaxt “təhsil görməmiş və hakim sxolastikanın təsi-

rinə düşməmiş sadə işçilər, sənətkarlar tərəfindən edilirdi”.

1

1

 Kübar cəmiy-

yətin nümayəndələri  əmək adamlarına yuxarıdan aşağı baxdıqları kimi, 

məqsədəuyğun əməli fəaliyyətin məhsulu olan yeniliklərə də həqarətlə ba-

xırdılar.  İnsan ağlının açdığı yolları keçmədən, birbaşa mənəvi yetkinlik 

zirvəsinə çatmaq əxlaqı ağıldan nəinki yüksək tutmaq, hətta ona qarşı qoy-

maq,  əməli fəaliyyətdən ayrılmış abstrakt etiketləri yaratmaq və bunları 

mütləqləşdirmək – aristokratiyanın mənəvi və sosial süqutunun əsas səbəb-

lərindəndir. Orta əsrlərdə hökm sürən cəngavərlik psixologiyası və aristo-

krat mənəviyyatının rasional biliyə və praktikaya münasibəti Don Kixotun 

                                                 

1

 В.И. Вернадский. Избранные труды по истории науки. М., 1981, с.84-85. 

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

113

 

yel dəyirmanına münasibətində öz əksini obrazlı surətdə çox gözəl 

tapmışdır. 

Aristokratiya tərəfindən qəbul edilməyən praktik elm burjuaziyanın 

mənəvi xüsusiyyətlərinə  və maddi ehtiyaclarına tamamilə uyğun gəlirdi. 

Elmin məhz kapitalizm cəmiyyətində intensiv surətdə inkişaf etməsinin, 

bütöv sosial sistem kimi formalaşmasının əsas səbəblərindən biri də məhz 

bu idi. 

İntibahla açılan Yeni Dövr ilk çağlarda antik mədəniyyətin yenidən 

canlanması təsirini bağışlasa da, tezliklə burjua mədəniyyətinə qapı rolunu 

oynadı. Kapitalizm cəmiyyəti mənəvi etalonlarla təcrübi biliyin, ağlın qar-

şılaşdırılmasında ikinci qütbü seçdi; ülvi toxunulmaz olan heç bir hiss, heç 

bir əxlaqi norma ilə hesablaşmadan rasional düşüncənin, empirik elmin aç-

dığı geniş yola çıxdı və sürət götürdü. Mənəvi meyarla elmi-praktik meyar, 

hissi ilə rasional arasındakı ziddiyyət indi də ikincilərin mütləqləşdirilməsi 

nəticəsində  kəskinləşməyə başladı, adət-ənənənin hökmranlığı öz yerini 

pulun, iqtisadi amillərin hökmranlığına verdi. Uzaqgörən adamlar bu zid-

diyətdə Avropanın süqutunun başlanğıcını gördülər. Rasional düşüncəyə, 

elmi-praktik fəaliyyətə və onun gətirdiyi yeniliklərə düşmən münasibətdən 

irəli gələn Don Kixot faciəsi mənəvi saflığa, insanın hisslərə etinasızlıqdan 

irəli gələn burjua faciəsi ilə əvəz olundu. Əlbəttə, burada yenə də bədii ob-

raza müraciət etmək yerinə düşərdi. Lakin Don Kixotun faciəsi təbii real 

olsa da, kapitalizm cəmiyyətinin və burjua təfəkkür tərzinin ziddiyyətləri 

bir burjua fərdiyyətinin faciəsində tam mənası ilə ifadə oluna bilmir. Təkcə 

ona görə yox ki, böyük faciələr yalnız zəngin mənəviyyatlara sığışa bilər, 

həm də ona görə də ki, burjuaziyanın utilitar-praktik təfəkkür tərzi əslində 

onun bütün nailiyyətlərinin başlıca hərəkətverici qüvvəsidir. Nəyi isə qur-

ban vermədən nəyə isə nail olmaq mümkün deyil. Burjua cəmiyyətinin sə-

naye sahəsindəki sürətli yürüşü də orta əsrlərin mənəvi-əxlaqi normalarını 

tapdayıb keçmək hesabına mümkün olmuşdu. 

Kapitalizm cəmiyyətinin müəyyən mənada mütərəqqi xarakter daşı-

dığı ilk əsrlərdə onun məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün açdığı geniş im-

kanlar və bu imkanları şərtləndirən yeni təfəkkür tərzi, təbii ki, həmin döv-

rün fəlsəfi fikrində də öz əksini tapmışdı. Bununla yanaşı, biliklərin utili-

tar-praktik istifadəsinə üstünlük verən bu yeni təfəkkür intibah dövrünün 

düşüncə tərzi simasında həm də mənəvi sələfə malik idi. İntibah dövrünün 

mənəviyyatı feodal cəmiyyətinin təfəkkür tərzindən köklü surətdə fərqlən-

Elm haqqında elm 

 

 

 

114

məklə  bərabər, antik dövrün mənəviyyatını da sadəcə  təkrar etməyərək, 

praktik fəaliyyətə münasibət məsələsində ona nisbətən xeyli qabağa get-

mişdi. 

Məhz intihab dövründə elm ilə praktikanın qarşılıqlı əlaqəsinə olan 

zərurət tam mənası ilə dərk edilmiş, onların bir-birini tamamlamasına dair 

dahiyanə fikirlər söylənmişdi. Özünün çoxsahəli şəxsi fəaliyyəti ilə fəlsəfə 

və incəsənətin, elm və praktikanın vəhdətinə parlaq nümunə olan Leonardo 

da Vinçi tərcübəni dəqiq biliyin atası hesab edir, praktikadan doğmayan 

elmləri əsassız və qüsurlu sayırdı. Böyük mütəffəkir, eyni zamanda elmin 

də praktika üçün mühüm şərt olduğunu nəzərə alaraq yazırdı: “Elmsiz 

praktikaya aludə olan adam gəmini sükansız və kompassız idarə etmək is-

təyən kapitana bənzər; o hara üzdüyünü özü də bilməz”.

1

1

 

Yeni dövr fəlsəfəsində elminmi praktika üçün, praktikanınmı elm 

üçün həlledici olmasına dair sual intibah dövründə qərarlaşmış olan vahid 

mövqeyi haçalanmasına gətirib çıxardı. Daha doğrusu, elmin praktika üçün 

rolunun qiymətləndirilməsində yekdillik əldə olunsa da, praktikanın, təcrü-

bənin elmin inkişafında rolu iki müxtəlif mövqedən  şərh edilməyə 

başlandı. 

F.Bekon tərəfindən əsası qoyulan birinci istiqamət–empirizm fəlsə-

fəsinə görə, hər cür elmi bilik yalnız təcrübə yolu ilə, praktikadan əldə edi-

lə bilər. Antik dövrdə və Orta əsrlərdə təcrübəyə olan böyük etinasızlıqdan 

sonra ona belə xüsusi diqqət verilməsi əlbəttə, təqdirəlayiq hadisə idi. La-

kin F. Bekon və onun davamçıları şüurun fəal xarakterini nəzərə almır, in-

tuisiyanın idrakda rolunu araşdırmırdılar. Daha dəqiq məlumat əldə etmək 

üçün təcrübəni təkmilləşdirmək tələbi irəli sürüldüyü halda, bu təcrübənin 

nəticələrini zəka işığında nəzərdən keçirmək tələbi qoyulmurdu və əksinə, 

zəkaya həqiqi bilik əldə edilməsi üçün maneə kimi baxılırdı. F.Bekon ya-

zırdı: “...Zəkaya qanad yox, qurğuşun bağlamaq lazımdır ki, onun sıçrayış 

və uçuşunun qarşısını almaq mümkün olsun”.

1

2

 Zəkanın özü insanın bütün 

əvvəlki təcrübələrinin yekunu kimi, onun mənəvi və maddi həyatının 

vəhdətindən hasil olan nəticə kimi qəbul edilmirdi. 

R.Dekart və onun davamçıları olan rasionalist filosofların mövqeyi-

nə görə isə, ayrı-ayrı təcrübi faktlardan çıxış edərək qəti və ümumi hökm-

                                                 

1

 Леонардо да Винчи. Избранные произведения. Т.1, М.-Л., 1935, с. 53. 

2

 Ф. Бэкон. Сочинения: в двух томах, т. 2, М., 1972, с. 76. 

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

115

 

lər vermək məntiqi baxımdan qüsürludur. Bir hadisənin yüz və ya min dəfə 

eyni cür təkrar olunması bizə belə düşünməyə tam əsas vermir ki, yüz bi-

rinci və ya min birinci dəfə də bu hadisə məhz həmin cür təkrar olunacaq. 

Bu hökmü yalnız müəyyən ehtimalla vermək olar. Tam yəqinlik məziyyə-

tinə malik olan qəti elmi biliklər isə ancaq zəkanın məhsulu tərəfindən işlə-

nib hazırlanmış  və induktiv metodu rəhbər tutan empirizmi müsbət cə-

hətləri ilə birlikdə inkar edirdi. 

Bu iki fəlsəfi təlim arasındakı bütün ciddi fərqlərə baxmayaraq, on-

lar hər ikisi Yeni Dövrün–yaranmaqda olan kapitalizm cəmiyyətinin hakim 

təfəkkür tərzinə uyğun olaraq elmin praktik rolunu əsas tutur, məhz pozitiv 

elmi bilikləri, utilitar–praktik məqsədlərə xidmət edən təlimləri inkişaf 

etdirməyi lazım bilirdilər. Elmi biliklərin mənbəyi məsələsində empirizmə 

qarşı  çıxan R.Dekart onun istifadəsi məsələsində praktik tələbləri rəhbər 

tutaraq yazırdı:” Mücərrəd fəlsəfə əvəzinə praktik fəlsəfə yaratmaq olar və 

onun köməyi ilə odun, suyun, havanın, ulduzların, göylərin və bizi əhatə 

edən bütün digər cinslərin qüvvə və təsirlərini aydın surətdə, ustaların öz 

sənətlərini bildiyi kimi öyrənmək olar. Bu zaman biz bu qüvvələrdən on-

ların tətbiq oluna bildiyi bütün sahələrdə istifadə edər və beləliklə, təbiətin 

əsl sahibkarı və hakimi ola bilərdik”

1

1

. Burada bircə onu dəqiqləşdirmək la-

zımdır ki, R.Dekart “praktik fəlsəfə” dedikdə əslində “tətbiqi elmləri” nə-

zərdə tutur. “Elm“ yox, “fəlsəfə” deyilməsi o dövrdə elmlərin fəlsəfədən 

hələ tam ayrılmadığını göstərir. 

Klassik alman fəlsəfəsində mühüm terminlərdən biri kimi işlədilən 

“praktik zəka” anlayışı isə utilitar-praktik fəaliyyəti ifadə etməkdən çox 

uzaqdır. O dövrdə Almaniyada ictimai münasibətlərin mürəkkəbliyinə  və 

daxili ziddiyyətlərinə uyğun olaraq praktika anlayışı da, bir tərəfdən, Yeni 

Dövr əks etdirirdisə, digər tərəfdən, orta əsr fəsəfəsi xüsusi Şərq fəlsəfəsi 

fikrinin ənənələrinə uyğun olaraq əxlaq, ədəb mənasında işlədilirdi. Daha 

doğrusu, praktik zəka yalnız insanın təbiətə fəal münasibəti ilə məhdudlaş-

dırılmır, insanın özünə olan dəyişdirici təsir, özünütərbiyə problemi də nə-

zərə alınırdı. Həm də ikinci birinciyə nisbətən daha yüksək məziyyətli ha-

disə hesab olunur, fəlsəfi tədqiqat obyekti olmağa daha çox layiq bilinirdi. 

Utilitar-praktik fəaliyyətin  əsasən hakim kəsildiyi, pozitiv elmlərin 

formalaşdığı və sürətlə inkişaf etdiyi bir dövrdə (XVII-XVIII əsrlər) Qərbi 

                                                 

1

 Р. Декарт. Рассуждение о методе. Л., 1953, с. 54. 

Elm haqqında elm 

 

 

 

116

Avropa gerçəkliyi ilə Kantın praktik zəka təlimi arasında ciddi əlaqə 

tapmaq çətindir. Bu təlimin kökləri  Şərq gerçəkliyi və orta əsrlərin  Şərq 

fəlsəfəsi zəminində daha aydın surətdə üzə çıxır. 

Orta əsrlərdə nəzəri-elmi biliklə praktik fəaliyyət arasındakı ayrılıq 

Şərq üçün də  səciyyəvi olmuşdur. Lakin Şərqdə bu iki tərəf arasındakı 

münasibət daha mürəkkəb və çoxcəhətli idi. Məsələ burasındadır ki, əgər o 

dövrün  Şərq  ədəbiyyatına, ictimai-fəlsəfi fikrinə  nəzər salsaq, biliyin 

əməllə bağlılığı probleminə geniş yer verildiyini görərik. 

Elmin-biliyinmi, yoxsa işin-əməlinmi ilkin və əsas olması problemi 

o dövrdə şərq fəlsəfi fikrinin mərkəzində dayanır. İslam dinində bilik çox 

vaxt inamla, əqidə ilə bağlandığından ilkinlik bir qayda olaraq biliyə veri-

lirdi. Zira dini mövqeyə görə belə qəbul olunurdu ki, əməl, fəaliyyət insan-

lara xas olduğu halda, bilik Allahın insan qəlbinə saldığı işıqdır.

1

1

 Qeyd et-

mək lazımdır ki, burada bilik heç də yalnız etiqad mənasında işlənmir. Di-

ni ayinlərin icra edilməsi biliyə yox, əmələ aid edilir, lakin yenə də bilik 

ondan yüksək tutulur. Abidə nisbətən alimə üstünlük verilir.

1

2

 

O dövrdə Şərqdə bilik – əməl alternativinin həllində ictimai fikir heç 

də yalnız islam dinindən çıxış etmirdi. Orta əsr alimləri bilik və  əməlin 

dialektikasını açmağa və biliyin, elmin əhəmiyyətini və üstünlüyünü mən-

tiqi yolla və konkret misallar, hədislər, hekayətlər vasitəsilə isbata yetirmə-

yə çalışırdılar. 

Yeni dövrdə biliyin yoxsa gücün, kəlamın yoxsa əməlin  əsas ol-

masına dair mübahisələr orta əsr  Şərq fəlsəfəsindən Qərb ictimai fikrinə 

keçir. Neçə əsrdən sonra həmin sualı İ.Götenin qəhrəmanından eşidirik. 

İnsan həyatının əsasını təşkil edən, bəşəri inkişaf üçün ilk başlanğıc 

rolunu oynayan hadisə nədən ibarətdir? Bu sual üzərində dərin düşüncələrə 

dalan Faust ilkinliyi gah sözə, gah zəkaya, gah də qüvvəyə verir. Lakin nə-

hayət, işin, əməlin üzərində dayanır. 

İnsan yalnız təbiətə fəal münasibəti sayəsində, əməli fəaliyyət prose-

sində başqa insanlarla ünsiyyətə girir – söz yaranır. Lakin insan sözlə fikri-

ni, düşündüklərini ifadə edir. Deməli, söz ağıldan, zəkada əvvəl gələ bil-

məz. Ağıl əmr edəni dil bəyan edər, – deyən Xaqani də ağılı sözdən əvvəl 

hesab edir, dili fikrin ötürülməsi üçün vasitə sayırdı. Dil, söz həm də fərdi 

                                                 

1

 Bax:  Ф.  Роузентал  Торжество  знания.  Концепция  знания  в  средневековом 

исламе. М., 1978, с. 243.  

2

 Yenə orada. 

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

117

 

fikirlərin ictimailəşməsinə və ümumictimai hadisə olan elmin yaranmasına 

xidmət edir. 

İnsanın  əqli qabiliyyətlərinin ilk inkişafı isə yalnız məqsədəuyğun 

əməli fəaliyyətin, əməyin nəticəsidir. Gerçəkliyə fəal, dəyişdirici münasi-

bət bəsləmədən, təkcə seyr sayəsində hadisələrin,  şeylərin mahiyyətini 

dərk etmək, dünyanın sirlərinə bələd olmaq mümkün deyil. Deməli, zəka 

seyrlə yanaşı, həm də əməli fəaliyyətin məhsuludur. 

İnsanın ağlı, düşüncə qabiliyyəti nə qədər çox inkişaf etsə, gerçəklik 

haqqında o qədər dəqiq, düzgün bilik əldə edir, hiss orqanlarının verdiyi 

zahiri məlumatla kifayətlənməyərək daxili, sabit, zəruri əlamətləri üzə çı-

xarır, ümumilərin nə dərəcədə əlaqəli olduğunu öyrənir. Ayrı-ayrı konkret 

hadisələr, təkcələr arasındakı  əlaqə adi şüur səviyyəsində  də üzə  çıxarıla 

bilər, elmi bilik isə, Feyerbaxın dediyi kimi, ümumilər arasındakı əlaqəni 

əks etdirir. 

Biliklərin əsasında əməli fəaliyyət dayansa da, bilik də öz növbəsin-

də fəaliyyət meydanını genişləndirməyə xidmət edir. Lakin hər bir konkret 

fəaliyyət üçün müəyyən konkret biliklər tələb olunur. Esxil deyir ki, əsas 

məsələ çox bilməkdə deyil, lazım olanı bilməkdədir. Bizim kristalloqrafiya 

müəllimimiz, görkəmli alim Xudu Məmmədov öyrədirdi ki, alim olmaq 

üçün yadda saxlamaqdan daha çox, yaddan çıxarmağı bacarmaq lazımdır. 

Başqa sözlə, elmi fəaliyyət biliyə seçki ilə yanaşılmasını, müəyyən bir fik-

rin, ideyanın aydınlaşması, kristallaşması üçün zəruri olan ən mühüm bi-

liklərin ön plana çəkilməsini, xüsusi müstəviyə köçürülməsini tələb edir. 

Fikrin müəyyən problemə fokuslanmasına mane olan, həmin anda “yaddan 

çıxarılmalı” olan biliklər isə başqa bir problemin həlli zamanı ön plana 

çəkilir və s. 

Çox pulu olan, lakin ondan istifadə etməyi bacarmayan adamlar ol-

duğu kimi, çox biliyi olan, lakin lazım gəldikdə onu saf-çürük edərək mü-

əyyən istiqamətə yönəldə bilməyənlər də var. Çox bilmək hələ alim olmaq 

deyil. Elmi xidmət hər bir alimin ümumi bilik xəzinəsindən nə qədər pay 

götürməsi ilə deyil, bu xəzinəyə nə qədər pay verməsi ilə müəyyən olunur. 

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, biliklər iki yerə bölünür. Bilavasitə 

insanların maddi fəaliyyətinə xidmət edən biliklər (əməli biliklər) olduğu 

kimi, ancaq aralıq mərhələ vasitəsi ilə tətbiq olunan biliklər də vardır. “İn-

sansızlaşdırılmış” dünyanın obyektiv qanunauyğunluqlarını  əks etdirən 

koqnitiv biliklərdən praktikada istifadə etmək üçün bir fərdi fəaliyyət miq-

Elm haqqında elm 

 

 

 

118

yasından kənara çıxan xüsusi sosial mexanizm, xüsusi qüvvə tələb olunur. 

Deməli, yeni bilik əldə etmək insanın güc-qüvvəsini öz-özünə artırmır. 

Əksinə bu biliyin qüvvəyə çevrilməsi üçün ilkin qüvvə, xüsusi maddi 

vəsait, fəaliyyət lazımdır. 

Bəzən maddi fəaliyyət imkanı  məhdud olduqda, güc-qüvvə çatma-

dıqda insanın  ən nəcib arzu və niyyəti həyata keçməmiş qalır. Müdrik 

adam gücsüz olduqda dünyadakı ahəng pozuntularını duyur, dərk edir, am-

ma onları aradan qaldıra bilmir. Dünyanı məqsədəuyğun şəkildə dəyişmək 

üçün nə etmək lazım olduğunu bilir, lakin buna qüvvəsi çatmır. Bu, müd-

rik adamın faciəsidir. Başqa birisinin isə maddi imkanı, gücü-qüvvəsi var, 

lakin nə etmək lazım olduğunu bilmir, daha doğrusu, onun lazım bildiyi əsl 

həqiqətdən çox uzaqdır. Buna baxmayaraq, güclü olan “haqlı” çıxır. Bu – 

nadan adamın xoşbəxtliyidir. 

Orta əsr Şərq fəlsəfəsində müdrik adamın faciəsi nadanın xoşbəxtli-

yindən üstün tutulur. Maraqlıdır ki, bu ideya əxlaqi baxımdan deyil, həm 

də ümumiyyətlə faydalılıq baxımından irəli sürülür: “Bilik əməlsiz də fay-

dalı ola bilər, halbuki biliksiz (elmsiz) əməlin faydası yoxdur”. Burada bi-

liyin, elmin təkcə  məhsuldar qüvvə yox, həm də sosial-mədəni sərvət ol-

ması fikri çox gözəl ifadə olunmuşdur. Elmə arxalanmayan fəaliyyətin 

puçluğu ideyası Füzulinin məşhur misralarında öz poetik tərənnümünü 

belə tapmışdır: 

 

Elmsiz şeir əsası yox divar olur, 

Əsassız divar qaətdə bietibar olur. 

 

Şərq fəlsəfəsi hər bir işin elm, bilik əsasında görülməsini zəruri sa-

yır. Yüz ölçüb bir biçmək hikmətini əsas götürür. Zira güclə görülə bilmə-

yən işlər bilik və fərasətlə görülə bilər. Əl-Qəzali yazırdı: “Fəlsəfənin həqi-

qi məqsədi xoşbəxtliyə aparan yolu göstərməkdir ki, o da elm və  əməlin 

birləşdiyi nöqtədən keçir”.

1

1

 

Sual oluna bilər ki, elm ilə əməl arasındakı əlaqənin həlli kimi mü-

hüm bir problem orta əsr Şərqində düzgün həll olunmuşdusa, bəs nəyə gö-

rə sonrakı dövrlərdə Şərq ölkələri elmi-texniki tərəqqi sahəsində geri qal-

dı? 

Nəzərə almaq lazımdır ki, əvvəla,  Şərqdə elm, bilik dedikdə daha 

                                                 

1

 Yenə orada. 

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

119

 

çox dərəcədə humanitar sahələr: fiqh, əxlaq nəzəriyyəsi, didaktika və s. nə-

zərdə tutulurdu. “İnsansızlaşmış” dünyanın deyil, insan dünyasının öyrə-

nilməsinə üstünlük verilirdi. Məhz bu cəhət elmlə, fəlsəfə ilə poeziyanın 

məqsədini yaxınlaşdırdığından çox vaxt sinkretik formalar yaranır, fəlsəfi 

və elmi fikirlər də poeziyada ifadə olunurdu. Poeziya fikri insana bila-

vasitə  çatdırmaq üçün çox əlverişli idi. Təbiət haqqındakı fikirləri, zehni 

bilikləri əməli fəaliyyətə tətbiq edərək təbiət qüvvələrinin praktik istifadəsi 

şəklində insanların ixtiyarına vermək başqa cür düşüncə tərzi tələb edirdi. 

O dövrdə elm, əlbəttə, müstəqil surətdə  də inkişaf edir, elmi trak-

tatlar yaranırdı. Lakin belə əsərlər də tətbiq üçün vasitə olmaqdan daha çox 

özlüyündə  dəyərə malik olan müstəqil bir sərvət kimi qiymətləndirilirdi. 

Elm bir növ özü özünün məqsədinə çevrilmişdi. 

Əməl dedikdə isə ilk növbədə insanın insani fəaliyyəti: əxlaqi key-

fiyyətləri, özünü insanlar arasında necə aparması, mövcud cəmiyyətdə qə-

rarlaşmış olan mənəvi normalara nə dərəcədə əməl etməsi nəzərdə tutulur-

du. Anlayışın əhatə dairəsi məhdudlaşdırılmışdı. 

Şərq fəlsəfəsi alimi-biəməlləri ifşa edir və yalnız o adamları həqiqi 

mənada müdrik hesab edir ki, sözü ilə əməli düz gəlsin. Təsadüfi deyil ki, 

Sədi öz dediklərinə əməl etməyən alimi əlində çıraq gəzdirən kora bənzə-

dir. Elm nuru ilk növbədə alimin öz mənəvi dünyasını işıqlandırmalı, onun 

əməllərinə düzgün istiqamət verməlidir. 

Lakin bəşəriyyətin keçdiyi tarixi yol əslində elm və biliyin əxlaqla, 

insani keyfiyyətlərlə çox az əlaqədar olduğunu isbat etmişdir. İnsan nəinki 

ümumiyyətlə elmlərə, hətta etikaya, əxlaq haqqındakı biliklərə  nə  qədər 

mükəmməl yiyələnirsə-yiyələnsin, bu hələ onun real əxlaqı haqqında, 

insani keyfiyyətləri haqqında heç nə demir. İnsanı tərbiyə etməyin yolları 

daha mürəkkəbdir. O dövrdə isə (bəzən elə indi də) elm, bilik əxlaqi-mənə-

vi kamilliyin əsas açarı hesab edilirdi.  

XI  əsrdə yazıb-yaratmış böyük türk şair-mütəfəkkiri Balasaqunlu 

Yusif öz poemasını biliyin vəsfinə həsr etmişdir. “Seçilmiş adamlar biliklə 

fərqlənirlər”,

1

1

 – deyən şair, alimlərə böyük qiymət verir.  

Y.Balasaqunlunun “ağıl və bilik” anlayışlarına münasibəti böyük 

maraq doğurur.  Şərqdə  ağla həmişə böyük qiymət verilmiş, ağıllı olmaq 

şərəf hesab olunmuşdur. Amma Balasaqunlu deyir ki, adam nə qədər ağıllı 

                                                 

1

 Yusif Balasaqunlu. Qutadğu bilig. Bakı, Avrasiya press, 2006, s. 152. 

Elm haqqında elm 

 

 

 

120

olsa da, çalışıb elm öyrənməli, hər bir sahə üzrə bilik əldə etməlidir. Yoxsa 

“bilik olmayanda ağıl işə yaramaz”.

1

1

 

XIV əsrdə Marağalı Əvhədi yazırdı: 

 

Nursuz göz kimidir ürək, 

Nadan insanlıqdan uzaqdır gerçək. 

 

Elmdən  əsas məqsəd dünyanı  dəyişdirmək deyil, insanı  dəyişdir-

mək, onu daha kamil etmək idi. İnsanı  dəyişmək üçün ilk növbədə 

dünyanı, mühiti dəyişmək lazım olduğu nəzərdən qaçırılırdı. 

İnsan  ən çox mənəvi gücü ilə  fəxr edir, maddi gücü isə arxa plana 

keçirir, ona bəzən həqarətlə baxırdı. Kobud fiziki qüvvəyə bu cür münasi-

bətə əlbəttə, müəyyən mənada haqq qazandırmaq olar. Belə qüvvə insana 

xas olsa da, əslində yaddır. O həm də fərdi məhdudiyyət üzündən artmır, 

öz-özünü inkişaf etdirmir və ən başlıcası, sükansız (ağıl qüvvə üçün sükan 

olmalıdır) hərəkət edir və son nəticədə özü özünə qarşı birləşməyən kobud 

qüvvə öz məxsusi ağırlığı altında məhv olmağa məhkumdur.  Əksinə, 

hikmətə istinad etdikdə qüvvə qüdrətə çevrilir. H.Cavid gözəl demişdir: 

 

Qüvvə üstündə varsa əqli-səlim, 

Sana həp kainat olur təslim! 

 

Yaxud S.Vurğun “İnsan”-da deyir: 

 

Olmazmı qılıncda ağıl tədbiri, 

Ağılda bir qılınc kəsəri ola? 

 

Kobud qüvvənin hikmətlə, qılıncın tədbirlə cilovlanması ideyası 

müasir dövrdə, nüvə müharibəsi təhlükəsinin dünyanı bürüdüyü bir şərait-

də, xüsusi aktuallıq kəsb edir. Burada həmçinin  yeni təfəkkürün  əslində 

qədim köklərə malik olduğu, lakin məhz bu gün qlobal miqyas kəsb etdiyi 

aşkara çıxır. Lakin çox təəssüf ki, antik dövr və orta əsr fəlsəfəsi bilik və 

əməlin, hikmətlə qüvvənin qarşılıqlı münasibətini ümumən düzgün işıqlan-

dırsa da, bu ideyanı çox vaxt bir fərdin fəaliyyət dairəsinə  tətbiqlə  məh-

dudlaşdırırdı. Böyük ictimai miqyaslarda, dövlət miqyasında elmin maddi 

qüvvəyə çevrilməsi imkanları nəzərdən keçirilmirdi. 

Şərq fəlsəfəsində  hər hansı bir qüvvənin biliklə  tənzim olunması, 

                                                 

1

 Yenə orada, s. 153. 

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

121

 

idarə edilməsi ideyası ilə yanaşı, biliyin özünün qüvvə kimi çıxış etməsi 

ideyası da irəli sürülürdü. İnsanı bütün canlıların ən qüdrətlisi edən fiziki 

qüvvə deyil, biliyin qüvvəsidir. Sözün geniş mənasında azadlıq qazanmaq, 

nəinki təbiətdə, həm də öz üzərində hökmran olmaq üçün zərurətləri dərk 

etmək, elmlərə vaqif olmaq lazımdır. Hələ XII əsrdə böyük Nizami insanın 

əsl qüdrət və qüvvətini elmlə əlaqələndirərək deyirdi: 

 

Qüvvət elmdədir, başqa cür heç kəs 

Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz. 

 

Bu misralar F.Bekonun məşhur “bilik – qüvvədir” aforizmindən 5 

əsr əvvəl yazılmışdı. Lakin o dövrdə məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviy-

yəsi belə bir ideyanın böyük miqyasda həyata keçirilməsinə imkan vermir-

di. Ona görə bu ideyanın da məhz bir fərd miqyası üçün irəli sürüldüyünü 

ehtimal etmək lazım gəlir. Elm həqiqətən F. Bekon dövründən (hətta bir 

qədər sonra) və  məhz Qərb ölkələrində ümumictimai miqyaslı maddi bir 

qüvvə kimi çıxış etməyə başlamışdır. 

Orta əsr Şərq təfəkkür tərzi ayrı-ayrı istisnalara baxmayaraq, elmlə 

istehsal arasında sərhəd çəkirdi. Elmə  nəinki nisbi müstəqil, hətta özü 

özünün məqsədi olan tam müstəqil bir sahə kimi baxıldığından, o, maddi 

həyatın tələblərindən getdikcə daha çox uzaqlaşırdı. Məqsəd elmi qanad-

landırmaq idi. Qərb intibahının və daha sonra kapitalist ictimai-iqtisadi 

münasibətlərinin məhsulu olan “elmin qanadlarına qurğuşun bağlamaq”, 

“onu yerə endirmək” hikməti  Şərqin təfəkkür tərzinə uyğun gəlmirdi. 

Nəticədə elm mövcud texniki inkişaf səviyyəsinə  nəzərən xeyli qabağa 

getdiyindən onun qoyduğu problemlərlə gerçək tələbat və real texniki im-

kan arasında böyük məsafələr yaranırdı. Kimyanı əlkimya, astronomiyanı 

astrologiya  əvəz edirdi. Nəzəri fikrin məhsulları praktikadan qidalanmır, 

praktikada yoxlana bilmirdi. Nəzəri təbiətşünaslıq öz dövrünə görə elə 

yüksək səviyyəyə çatmışdı ki, Nəsirəddin Tusi hesablamalar əsasında 

Amerika qitəsini kəşf edirdi, amma onu əməli olaraq kəşf etmək üçün mü-

vafiq texniki inkişaf səviyyəsi və dünyəvi işgüzarlıq atmosferi yox idi. 

Mövcud təfəkkür tərzinə müvafiq olaraq buna bəlkə heç maraq da göstə-

rilmirdi. 

Burada biz “təmənnasız elm”, dünyəvi məqsədlərdən uzaq olan elm 

ideyası ilə qarşılaşırıq. Belə ideya bizim dövrün təfəkkür tərzinə, elmə olan 

utilitar-praktik münasibətə uyğun gəlməsə də, ayrı-ayrı alimlər tərəfindən 

Elm haqqında elm 

 

 

 

122

bəzən indi də irəli sürülür. XX əsrin elm korifeylərindən biri olan 

A.Eynşteyn əsl elm adamını belə səciyyələndirir: “Elm məbədi mürəkkəb 

quruluşa malikdir. Buraya gələn adamlar da, onları bura gətirən mənəvi 

qüvvələr də müxtəlifdir. Bəziləri elmlə intellektual üstünlük hissinin təsiri 

ilə  məşğul olurdular. Bu mənada elm idman kimidir, hansı sahədə isə 

üstünlüyün üzə çıxmasına – şöhrətə xidmət edir. Başqaları isə öz fikirləri-

nin məhsullarını utilitar məqsədlərə həsr edirlər. Əgər Allahın göndərdiyi 

mələk hər iki kateqoriyaya mənsub adamları  məbəddən uzaqlaşdırsa idi, 

onda məbəd kəskin surətdə boşalmış olardı. Lakin burada yenə də tək-tük 

adam qalmış olardı. Bunlar həmin adamlardır ki, onlarsız elm məbədi 

mövcud yüksəkliyə qalxa bilməzdi. Onlar maddi dünyanın cari qayğı-

larından uzaqlaşaraq elm məbədinə tam təmənnasız gəlmiş adamlardır”.

1

1

. 

A.Eynşeteynin göstərdiyi hər üç kateqoriyanın nümayəndələrinə elm 

aləmində indi də rast gəlmək mümkündür. Lakin müasir dövrün hakim 

təfəkkür tərzi elədir ki, böyük əksəriyyəti məhz ikinci kateqoriyada olan 

alimlər tutur. Antik dövrdə, heç şübhəsiz, birinci, orta əsr  Şərqində isə 

üçüncü kateqoriyadan olan alimlər əksəriyyət təşkil edirdilər. 

Antik dövrdə insanların fiziki imkanlar ilə yanaşı, əqli imkanları da 

bir növ yarış obyektinə çevrilmişdi. Lakin bəzən bu imkanlar bir-birindən 

ayrılır, ya yalnız fiziki qabiliyyətlərə, ya da yalnız əqli qabiliyyətlərə xüsu-

si üstünlük verilirdi. Bu bölgü özünün klassik formasını Sparta və Afina 

məktəblərində tapmışdı. 

Qədim Yunanıstanda əqli qabiliyyətləri üzə çıxarmağın, onları mü-

qayisə etməyin xüsusi üsulları da formalaşmışdır. Canlı mübahisə elmin 

normativləri sırasına daxil olmuşdur. Tamaşaçılar qarşısında fikirlərin toq-

quşması səhnələri ənənəyə çevrilmişdir. 

Lakin antik dövrdə  əqli qabiliyyətlərin yarışı elmin yeganə motivi 

deyildi. Biz həmin dövrün təfəkkür tərzi üçün səciyyəvi olduğuna görə bu 

cəhəti ön plana çəkirik. Əslində qədim yunan mədəniyyəti elmi fəaliyyətin 

bütün sonrakı dövrlər üçün səciyyəvi olan müxtəlif motivlərini ya aşkar 

şəkildə, ya da rüşeym halında özündə saxlayırdı. Orta əsr Şərqinin hakim 

təfəkkür tərzi də antik fəlsəfənin təsirindən kənarda qalmamışdır. 

Böyük yunan filosofu Pifaqorun apardığı maraqlı bir müqayisədə o 

                                                 

1

 А. Эйнштейн. Мотивы научного исследования.– Собр. науч. трудов, т. 4, 1967, с. 

39-40. 

Bilik – Elm – Bilik 

 

 

 

123

 

dövrdə elmə  və  fəlsəfəyə münasibət çox gözəl görünür. Pifaqor adamları 

məqsəd və fəaliyyətinə görə üç qrupa bölür və onları obrazlı surətdə səciy-

yələndirmək üçün Olimpiya oyunlarına gələnlərlə müqayisə edir. Burada 

bir qisim adamlar öz fiziki imkan və qabiliyyətlərini nümayiş etdirərək ya-

rışırlar. Digərləri buraya ticarət məqsədilə  gəlirlər. Üçüncülər isə yalnız 

müşahidə edirlər. Pifaqora görə, həyatda da belədir. Kimlərsə  şöhrətin, 

kimlərsə var-dövlətin qulu olur. Lakin elələri də var ki, yalnız kənardan 

seyr edirlər və yeganə məqsədləri həqiqəti aşkara çıxarmaqdır. Bu üçüncü-

ləri Pifaqor filosof adlandırırdı. Burada fəlsəfə  həm də “təmənnasız elm” 

mənasında başa düşülür. Son məqsəd əldə olunan biliklərdən hansı sahədə 

isə istifadə etmək yox, həqiqətin özüdür. İnsan həqiqətə qovuşanda mənən 

saflaşır. Dünyanı, təbiəti dəyişmək məqsədini qarşıya qoymasa da, heç ol-

mazsa dünyanın, təbiətin ahəngini dərk edir və bu ahəngə uyğunlaşmaq 

imkanı  əldə edir. Burada Heraklitin məşhur “təbiətlə  həmahənglik” prin-

sipi yada düşür... 

Lakin insan hər cür istiqamətli fəaliyyətin subyekti olduğundan də-

yişdirilmiş insan mənəviyyatı istər-istəməz dünyanın da dəyişdirilməsinə 

gətirir. Lakin bu tarixi proses birdən-birə  həyata keçmir. Təməli qədim 

Şərqdə qoyulan, antik dövr və orta əsr Şərq təfəkkür tərzinin süzgəcindən 

keçən bilik-əməl problemi Yeni Dövrdə yeni çalarlarla zənginləşərək bir 

sıra müvəffəqiyyətlər gətirsə  də, özünün tam elmi həllini hələ  də tapma-

mışdır. Tarixi vərəqləmək və onun dərslərini nəzərə almaq bu problemin 

həlli üçün mühüm şərtdir. 

Bütün bu deyilənlərdən sonra, bir daha orta əsr  Şərqində bi-lik və 

əməl probleminin necə həll olunması məsələsinə qayıtsaq, görərik ki, mə-

sələnin bu gün üçün düzgün sayılan həlli elmi biliyə üstünlük və müstəqil-

lik verilməsi, o dövr üçün hələ tez idi. Elmin texniki tərəqqini qabaqlaması 

yalnız XX əsr üçün səciyyəvi olan bir hadisədir və  əksər tədqiqatçılar 

elmi-texniki inqilabın mahiyyətini məhz bununla izah edirlər. 

Elmi yalnız mədəni sərvət kimi başa düşmək, ondan heç bir maddi 

səmərə  və  tətbiq gözləməmək, ona tam təmənnasız münasibət bəsləmək 

ayrı-ayrı adamlara xas ola bilər, lakin dövlət belə mövqedən çıxış edə bil-

məz. Alimə ola bilsin ki, yalnız hikmət, dövlətə isə həm də güc lazımdır. 

Şərqin ənənəvi təfəkkür tərzini müasir dövrdə dövlət siyasəti miqya-

sında təbliğ edən mütəfəkkirlərə  hələ rast gəlmək mümkündür. Görkəmli 

hind filosofu və siyasi xadimi M. Qandi elmdən maddi qüvvə  mənbəyi 

Elm haqqında elm 

 

 

 

124

kimi, texniki tərəqqi naminə istifadə etməyin ardıcıl  əleyhdarı olmuşdur. 

O, bu mövqeyi hər cür zorakılığa qarşı mübarizə proqramına uyğun olaraq 

seçmişdir. Onun fikrincə, insanlara qüvvət deyil, şəfqət lazımdır. Zorakılı-

ğın qarşısını zorakılıqla almaq mümkün deyil. 

Lakin bəşər tarixi, həyat təcrübəsi göstərir ki, zorakılıq  əleyhinə 

uğurla mübarizə apara bilmək üçün də güclü olmaq lazımdır. XX əsrin bö-

yük mütəfəkkir-şairi H.Cavid ənənəvi  Şərq fəlsəfəsini real həyat mövqe-

yindən nəzərdən keçirərək zorakılıq ideyası ilə yanaşı maddi təməldən ay-

rılmış həqiqət ideyasını da tənqid etmiş, bütün yaradıcılığı boyu kitabla qı-

lıncın, həqiqətlə gücün vəhdəti ideyasını bədii şəkildə tərənnüm etmişdir. 

Ən başlıcası isə budur ki, H.Cavid yaradıcılığında bu ideya orta əsrlər üçün 

səciyyəvi olan fərdi bilik və  əməlin vəhdəti ideyasından fərqli olaraq bir 

şəxs miqyasından kənara çıxır, ictimai qrup, xalq, ölkə miqyasında irəli 

sürülür. 

Ən müasir dövrdə gücü simvolizə edən daha artıq qılınc yox, elm ol-

duğundan, Hüseyn Cavidin “həqiqət və gücü birləşdirmək” ideyasını da el-

min düzgün mənəvi prinsiplər  əsasında yönəldilməsi kimi başa düşmək 

olar.  

XXI  əsrdə  Şərq ölkələrində qarşıda duran ən əsas vəzifələrdən biri 

məhz fərdi yaradıcılıq potensialından ictimai güc faktoruna keçiddir. 

Söhbət hələ XII əsrdə Nizami Gəncəvi tərəfindən irəli sürülən və XVII 

əsrdə F.Bekon tərəfindən təkrar olunan “bilik – qüvvədir” həqiqətinin yeni 

inkişaf mərhələsində “elm – ictimai qüvvədir” həqiqətinə transformasiya-

sından gedir.