Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yeni idrak modelləri
- Bilik – Elm – Bilik
|
BİLİK – ELM – BİLİK
Bütöv elm kontekstinə salınmamış ayrıca bir ideya, nə qədər dərin olsa belə, hələ elmi bilik sayıla bilməz. Əbu Turxan Bilik – Elm – Bilik
29 Biliklərin tarixi bölgüsü və iyerarxik strukturu
Biliyin elm olmasının daxili zərurəti onun təbiətindən irəli gəlir. Hegel İlk elmi biliklərin tarixi ilə əlaqədar müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəzi müəlliflərə görə elmi bilikdən ancaq elm sistemi formalaşdıqdan son- ra danışmaq mümkündür. Ona qədər isə biliklər daha çox dərəcədə sinkre- tik xarakter daşımışdır. Lakin, hətta qədim dövrdə də biliklər həm əhatə et- diyi sahəyə görə, həm peşəkarlıq və ixtisaslaşma dərəcəsinə görə məişət bilikləri çərçivəsindən kənara çıxmış və əməli fəaliyyət sahələri diferensi- allaşdıqca, biliklər də fərqli çeşidlərə ayrılmışdır. Y.N.Molodsova peşəkar əqli fəaliyyətin qaynaqlarını Ved və Upanişad mətinlərinin əzbərlənməsi və mənimsənilməsi ilə əlaqələndirir. 2 1
(homo-sapiens) formalaşması ilə eyni vaxtdan başlayır. Çünki gerçəkliyə şüurlu münasibət əslində hansı isə hadisələrin mənimsənilməsi, sözlərlə ifadə olunması və deməli, ilkin biliklərin yaranması ilə müşayiət olunur. Biliyin əməli fəaliyyətdən ayrılaraq müstəqil dəyər kəsb etməsi sivilizasiyanın təməl şərtlərindən biri olmuşdur. Tarixin bütün mərhələsində əməli işdən daha çox, zehni fəaliyyətlə məşğul olan, özünü və dünyanı seyr edən və anlamağa çalışan, daxili və xarici həqiqətləri başqalarından daha yaxşı mənimsəyən insanlar hikmət sahibi, müdrik hesab edilmişdir. Aristotel anlamında müdriklik təcrübəyə malik olmaqdan fərqli olaraq, biliklə müəyyənləşir: “Bilik və anlama təc- rübədən çox sənətə aiddir və hansısa bir sənəti mənimsəmiş insanı təc-
1 Е.Н. Молодцова. Естественнонаучные представления эпохи Вед и Упанишад // Очерки истории естественно-научных знаний в древности. М., Наука, 1982, с. 131. Elm haqqında elm
30 rübəsi olandan daha müdrik sayırıq, çünki hər bir kəsdə müdriklik daha çox bilikdən asılıdır və bu ondan irəli gəlir ki, sənəti mənimsəmişlər səbəbi bilirlər, təcrübə əldə etmişlər isə yox”. 3 1
müdriklik müqayisə olunsa da, hələ elmin ayrıca bir statusu yoxdur. Əslin- də Azərbaycan dilində “elm” kimi təqdim olunan söz rus nəşrindəki “nau- ka” sözündən tərcümədir. 4 2 İngilis dilində də bu söz “science” kimi veril- mişdir.
5 3 Lakin “science” “nauka”ya nisbətən daha məhdud olub təbiət elmlərini nəzərdə tutur. Con Bernalın yazdığına görə, “science” sözü yaxın zamanlarda daxil edilmişdir. İlk dəfə “alim” (“scientist”) sözünü Vevel 1840-cı ildə “İnduktiv elmlərin fəlsəfəsi” kitabında istifadə etmişdir.
6 4 Qədim yunan dilində isə müasir “elm” sözünün qarşılığı olaraq bir neçə söz göstərilir, məsələn: μαϑημα, ατος, επιστημη. 7 5
təkcə “elm” kimi yox, həm də “hərf”, “yazı” və nəhayət, “ədəbiyyat” mə- nalarında da işlənir. Əksinə, rusların “iskusstvo” kimi, bizimkilərin isə “sə- nət” və bəzi yerlərdə “incəsənət” kimi tərcümə etdiyi söz isə orijinalda τεχνη kimidir. Qədim yunan dilindəki τεχνη sözü isə müasir dillərdə əsa- sən üç mənanı ifadə edir ki, bunlardan biri məhz “elm”dir. Digər iki söz rus dilində “iskusstvo” və “remeslo” kimi verilir. Azərbaycan dilində bu sözlər hər ikisi “sənət” kimi verildiyindən, bəzən kontekst aydın olmur. Əslində Aristoteldə τεχνη sözü məhz “remeslo” mənasında işlədilir. Rus lüğətlərində bu söz “istehsal və xidmət sahəsində istifadə olunan maddi vasitələr və intellektual biliklər” kimi izah olunur. 8 6 Lakin Aristotelin rusca nəşrlərində “iskusstvo” sözündən daha çox istifadə olunur, hətta riyaziyyat da məhz onun bir qolu kimi təqdim olunur. Maraqlıdır ki, Platon “bilik” anlayışını tədqiq edərkən, onun iki fərqli mənasını qeyd edir. Birincisi, məhz sənət – ruscasında “iskusstvo” mənasında (Platon, misal üçün, tibb
9 7 ; ikincisi, “bilik” anlayışının özü, “bilik haqqında bi- lik” mənasında. 1 8
1 Aristotel. Metafizika / çevirəni A.Tağıyev, Bakı, Mütərcim, 2008, s. 36. 2 Аристотель. Метафизика, с. 66. 3 The basic works of Aristotle, ed. by Richard McKeon, New York, The Modern Library, 2001, p. 689. 4 Дж. Бернал. Наука в истории общества, с. 19. 5 С.И.Соболевский. Древнегреческий язык. СПб., «Алетейа», 2000, с. 536. 6 Новый словарь иностранных слов, Минск, Современный литератор, 2005, с. 893. 7 Платон. Хармид // Диалоги. М., «Мысль», 1986, c.319. 8 Yenə orada, s. 320. Bilik – Elm – Bilik
31 hiyyət kimi iki təzahürünün fərqləndirilməsinin şahidi oluruq. Bu ikiləşmə əslində məhz bilik anlayışı üçün mümkündür. Əksər anlayışlar, məsələn, “alma” üçün məzmun və mahiyyət üst-üstə düşür. “Kitab”, “film”, “şeir” anlayışları kimi “bilik” də spesifik anlayışdır. Çünki onların hər birinin mahiyyət-məzmundan əlavə bir daxili məzmunu da vardır. Satıcının kita- bın daxili məzmunundan xəbərdar olmasına ehtiyac yoxdur. Kitabın qiy- məti əsasən onun çapına sərf olunan vəsaitlə, yəni onun poliqrafik keyfiy- yətinə görə müəyyən edilir. Kitabın daxili məzmunu daha çox, oxucunu maraqlandırır. Kitab bir predmet kimi və kitab hansı isə bir məzmunun simvolik ifadəsi, açıqlanması kimi. Onu digər cisimlərdən fərqləndirən forma və cismani məzmundursa, digər kitablardan fərqləndirən daxili məz- munudur. “Bilik” anlayışı da məhz bu cür ikiləşir. Düzdür, onun cismani mövcudluğu yoxdur, amma onu digər ruhi-intellektual hadisələrdən fərq- ləndirən zahiri cəhətlər vardır. Yəni bilik xatirə ilə, hisslə, təəssüratla, sev- gi ilə, hətta həqiqətlə müqayisə oluna bilər. Belə müqayisə zamanı onun daxili məzmunu nəzərə alınmır. Bu, tibbə aid bilikdirmi, yoxsa fizikaya və ya fəlsəfəyə, – fərqi yoxdur. Platon da məhz bu cəhəti nəzərdə tutur. Bi- liyin özü ruhi-mənəvi aləmə aid digər hadisələrdən fərqlənir. Hissdən, sev- gidən fərqli olaraq, bilik anlayışlarla birmənalı ifadə olunur, insanın hissi yaşantıları, subyektiv amillər xaricində olub obyektiv, rasional xarakter da- şıyır. Ancaq məzmun xaricində, mücərrəd bilikdən, – ümumiyyətlə bilik- dən danışarkən biliyin həqiqiliyi, obyektivliyi, rasionallığı və s. bu kimi ümumi əlamətlər önə çəkilir. Başqa rakursda isə söhbət nəyi bilməkdən, yəni onun predmetindən, daxili məzmunundan gedir. Bu halda isə bilik an- layışının özü məlum bir şey kimi götürülür və onun əlamətləri dartışılmır. Təsadüfi deyil ki, riyaziyyatçılar riyaziyyatın, fiziklər – fizikanın, ta- rixçilər – tarixin nə olduğunu izah etməkdə çox vaxt çətinlik çəkirlər. Çün- ki riyaziyyatçı riyaziyyatın daxili məzmununu bilir, o, riyaziyyat dünyası- nın içərisindədir və onu kənardan seyr edib, digər yaxın hadisələrlə müqa- yisə etməkdə aciz qala bilər. Con Bernal elmi fəaliyyətin spesifikasını müəyyənləşdirməyin çətin- liklərindən bəhs edərək yazır ki, elm adamının fərqləndirilməsi elmin nə olduğunu müəyyənləşdirməkdən daha rahatdır. Ona görə də, ən asan yol elmi alimlərin gördüyü iş kimi səciyyələndirməkdir. 1 1
1 Дж. Бернал. Наука в истории общества, с. 19. Elm haqqında elm
32 R.Feynmandan soruşurlar ki, “fizika” nədir? O isə “fizika fiziklərin gecə yarıdan sonra məşğul olduqları işdir”, – deyə cavab verir. Feynman belə hesab edirdi ki, ayrı-ayrı fiziki problemləri öyrənməklə fizikanın nə oldu- ğunu təsəvvür etmək mümkün deyil. Fizikanı nə isə bir tam olaraq “duy- maq” üçün onun digər elmlərlə müqayisədə və ümumiyyətlə elmlərin də digər fəaliyyət sahələri ilə müqayisədə spesifikasını müəyyənləşdirmək lazımdır. 1 1
öz ixtisasının mahiyyətini izah etməkdə çətinlik çəkdiyini büruzə vermək istəməmişdir. Ciddi yanaşıldıqda isə, onun cavabı belə olmalı idi: “Bunu filosoflardan soruşun”. M. Haydegger də diqqəti məsələnin bu tərəfinə yö- nəldərək yazır: «Bir fizik məhz fizik olaraq fizika haqqında heç bir açıqla- ma verə bilməz. Fizikin bütün mülahizələri fizikanın öz predmeti daxilin- dədir. Fizikanın özü isə hər hansı bir fizika təcrübəsinin predmeti de- yildir». 1 2 Eləcə də riyaziyyat, biologiya və s. sahələrdə çalışan adamlar bu sa- hənin mahiyyətini və infrastrukturunu deyil, hansı isə konkret riyazi və ya bioloji məsələləri araşdırırlar. Yaxud mühəndis mühəndisliyin, dilçi dilin, şair şeirin nə olduğunu bilməyə də bilər. Bunları bilmək artıq filosofluq məqamıdır. Əlbəttə, şair şeir yazmağın qaydalarını da bilir, şeirin özünü yazarkən isə heç bu qaydalara ehtiyacı da olmur. Çünki hər şey bədahətən baş verir. Lakin şeirin mahiyyəti bu qaydalarda ifadə olunmur. Ayrıca gö- türülmüş bir şeirin ideyasını açmaq, izah etmək üçün isə ədəbi tənqid var- dır. Amma ümumiyyətlə “şeir” anlayışını izah etmək, onun mahiyyətini açmaq üçün öncə bədii təfəkkürün, obrazın, emosional yaşantının episte- moloji təhlili verilməlidir. Eləcə də bilik, eləcə də elm. C.Hokins diqqəti buna yönəldir ki, kompüter şahmat oynasa da, əs- lində şahmatın nə olduğunu bilmir və ya kalkulyator hesab əməliyyatları aparsa da, riyaziyyatın nə olması barədə təsəvvürü yoxdur. 1 3 Əslində bura- da söhbət dərk olunmuş fəaliyyətdən fərqli olaraq, dərk olunmamış, kortə- bii icradan gedir. Biz zehni sahədə şüurlu və qeyri-şüuri fəaliyyəti də fərq- ləndirsək, elmi yaradıcılığın özü iki yarusda nəzərdən keçirilə bilər. Elm
1 Р.Фейнман, Р.Лейтон, М.Сэндс. Фейнмановские лекции по физике, вып. 1. М., «Мир», 1965, с. 21. 2 Martin Heydegger. Bilim Üzərinə İki Ders. Türkcesi: Hakkı Hünler.İstanbul, Paradiqma, 1998, s. 38. 3 Д. Хокинс, С.Блейксли. Об интеллекте. М., «И.Д.Вильямс», 2007. Bilik – Elm – Bilik
33 sahəsində çalışan, elmi rəhbər tərəfindən təyin edilmiş eksperimentdən müəyyən nəticələr alan, amma hansı nəticənin əvvəlcədən məlum, han- sının isə yeni olduğunu bilməyən köməkçi heyətdən fərqli olaraq, tədqiqa- tın ideya rəhbəri nə axtardığını öncədən bilir və eksperimentləri də buna uyğun istiqamətdə qoyur. Hissi təcrübədən alınan məlumatların bir ideya ətrafında birləşdiril- məsi ancaq elmi proqnostika sayəsində mümkün olur. Belə ki, fəlsəfi və ya ümumelmi ideya empirik materialdan hasil ola bilməz. O ancaq yüksək zə- kanın məhsulu ola bilərdi. Bu düşüncə antik dövr üçün səciyyəvi idi. M.Haydeggerin qeyd etdiyi kimi, yunanlar üçün həqiqət ilahi mahiyyət daşıyırdı. 1 1 Lakin orta əsrlərdə elmi düşüncənin yeni paradiqması formalaşmışd- ır. B.Rassel İbn Sinaya istinadən yazır: «Avisenna yeni bir formul kəşf etmişdi; onu sonradan Averroes və Böyük Albert təkrar etmişdilər: «Tə- fəkkür ümumini ayrıca şeylərdən hasil edir»… Avisenna göstərir ki, gene-
lərdən sonra mövcuddurlar». 1 2
Müasir elmin təməlində biliklərin dayanması heç kimdə şübhə do- ğurmur. Lakin hansı biliklərin? Məsələ burasındadır ki, heç də bütün bilik- lər elmə xidmət etmir. Çünki insan yalnız obyektiv gerçəkliyi öyrənmir; o, həm də öz mənəvi dünyasını və onun vasitəsilə bütövlükdə ruhani dünyanı və Allah ideyasını dərk etməyə çalışır ki, bu sahədəki biliklər elmə yox, dinə aiddir. M.Şeler biliyi özlüyündə dəyər kimi qəbul etməyin və “bilik bilik üçündür” prinsipinin əleyhinə çıxaraq, onu ontik-metafizik mənasına və dəyər müstəvisində fərqinə görə üç növə ayırır. Əvvəla, şəxsiyyətin yetişməsinə və tam inkişafına xidmət edən bilikləri – oluşdurucu bilik; ikincisi, bu oluşmanın, biliklərlə zənginləşərək yetkinləşməyin daha yük- sək mənası, məqsədi olan ilahi biliklər; nəhayət, təbiəti mənimsəmək, dün- ya üzərində ağalıq etmək üçün olan əməli biliklər və ya pozitiv elmlərə aid
1 3 Bu bölgüdən belə çıxır ki, pozitiv elmlərə aid olan ancaq üçüncü növ biliklərdir. İnsanın bir insan kimi formalaşmasına xidmət edən biliklər,
1 М.Хайдеггер. Парменид. СПб., «Владимир Даль», 2009, с. 348. 2 Б.Рассел. История западной философии. Том 1, Новосибирск. 1994, с.398. 3 М.Шелер. Формы знания и образование // Избранные произведения. Пер. с. нем. М., Гнозис, 1994, с. 41-43. Elm haqqında elm
34 habelə insanın bir ruhani varlıq kimi mahiyyətini ifadə edən biliklər elmin qaynaqlarına aid edilmir. Əlbəttə, M.Şelerin bölgüsü ilə razılaşmamaq da olar. Xüsusilə, dinin biliklər üzərində deyil, inam üzərində qərar tutduğunu nəzərə alsaq, ayrıca “xilaskar bilik” termininə də ehtiyac qalmaz. Lakin Şelerin mövqeyi heç də məhz xristianlıqdan gələn xilaskarlıq missiyasını dəbərtmək məqsədi daşımır. O bütün şeylərdə mütləq reallığı ifadə edən dəyərləri fərqləndirir və başqa kontekstdə bunu “metafizik biliklər” adlan- dırır. 1
Əgər nəzərə alsaq ki, bir çox tədqiqatçılar fəlsəfi bilikləri elmi bilik- lərdən fərqləndirməyin tərəfdarıdırlar, onda Şelerin bölgüsü daha çox həm- fikir tapa bilər. Beləliklə, bilik daha geniş anlayış olduğundan, biz elmin tərkib his- səsi olaraq məhz elmi biliklərdən bəhs edəcəyik. İndi isə “elm” anlayışının özünə qayıdaq. Bilik haqqında dedikləri- miz hamısı “elmi biliyə” də aiddir. Yəni onun daxili məzmunu ilə yanaşı, ümumi əlamətləri də tədqiqat obyektinə çevrilir. Hər bir elm – fənn daxili məzmunu əhatə etsə də, elmşünaslıqda daha çox dərəcədə “elmi biliyin” ümumi səciyyəsi və sərhəd şərtləri (demarkasiya) tədqiq olunur. Bundan əlavə, elm bir sosial sistem kimi də öyrənilir və bu baxımdan, biliyə nisbə- tən daha mürəkkəb bir sistemdir. Beləliklə, elm sistemi əslində üç fərqli rakursda və ya struktur səviy- yəsində nəzərdən keçirilir. Elmə biliklər sistemi kimi baxanlar onun daxili məzmunundan çıxış edirlər. Bu məzmununun fövqündə “elm” anlayışın- dan mahiyyət səviyyəsində söhbət gedir. Elmə tərif verilməsi cəhdləri ən çox elmilik meyarları ilə əlaqələndirilir. Daha doğrusu, söhbət yenə də məhz “elmi bilik”dən gedir, amma bu dəfə konkret məzmundan abstraksi- ya olunmaqla! Elmin inkişaf qanunauyğunluğundan, elmi nəticələrin həqi- qiliyi və ya elmiliyindən bəhs edən tədqiqatlar da elmşünaslığa daxil edilir. Üçüncü struktur səviyyəsində söhbət elmin ictimai bir hadisə kimi təşkilat- lanmasında, elm ilə digər ictimai həyat hadisələri arasındakı münasi- bətlərdən gedir. Bu məsələni biz “Bilik və fəaliyyət” bölməsində daha ətraflı şərh et- mişik. Öncə isə biliyin genezisi və epistemoloji əsaslarını daha ətraflı araş- dırmaq tələb olunur.
1 Yenə orada, s. 46. Bilik – Elm – Bilik
35 Aristoteldə elm hikmətlə əlaqələndirildiyindən, fəlsəfə ilə elm ara- sında elə bir ciddi fərq görünmür. Aristotel elm üçün əlamətdar olan ən mühüm cəhəti ön plana çəkir ki, bu da ümumilərin öyrənilməsi məsələsidir. Təcrübə təkcələrin mənim- sənilməsinə aid olduğu halda, ümumilər haqqında bilik elmə aid edilir. El- min ikinci əsas əlaməti kimi səbəblərin ortaya çıxarılması göstərilir. Kon- kret cisim və hadisələrdən, hissi obyektlərdən fərqli olaraq, ümumilərin dərki üçün duyğu və qavrayış deyil, başqa bir keyfiyyət: səbəblərin və əsasların üzə çıxarılması tələb olunur. Elmlər içərisində ilk səbəbləri və ilk əsasları öyrənən isə ən yüksək elm – fəlsəfə hesab olunur. 1 1
Burada Aristotel təliminin çox mühüm və spesifik bir məqamı orta- ya çıxır. İlk baxışda belə görünə bilərdi ki, Aristotel hissi təcrübədən bir addım ataraq sənətə keçdiyi kimi, daha bir addım atıb elmə keçəcəkdir. Necə ki, marksizm fəlsəfəsində və Yeni Dövrün bir sıra materialist idrak təlimlərində təkcələrdən ümumiyə və ümumilərdən ən ümumilərə, yaxud hissi idrakdan mücərrəd təfəkkürə keçiddən bəhs olunur. Yəni induktiv id- rak metodu əsas götürülür. Amma yox. Aristotel hissi təcrübədən və təkcə- lərin öyrənilməsindən başlasa da, elmə, elmi idraka bunun davamı kimi ge- dib çıxmır. O, idrakın sanki yuxarıdan aşağı enən, ən ümumidən ümumil- ərə və xüsusilərə, ilk səbəbdən səbəblərə, ilk əsasdan əsaslara doğru yönəl- miş fərqli bir yolunu göstərir. Elmə fəlsəfədən gəlməyə çalışır. Marksizmin və bir çox fəlsəfi təlimlərin təsəvvür etdiyi kimi, idraka bir inikas prosesi kimi baxılarsa, müasir elmlərin yaranması tarixi də hissi təcrübədən sənətkarlığa, praktik biliklərə və oradan da nəzəri təlimlərə, universal elmi prinsiplərə doğru davam edərdi. Lakin elm tarixindən bəl- lidir ki, əvvəlcə sinkretik düşüncə sistemi kimi fəlsəfə yaranmış və bütün digər elmlər rüşeym halında onun tərkibində mövcud olmuşlar. Zaman-za- man elmlər yetişərək fəlsəfənin bətnindən azad olmuş və nisbi müstəqil su- rətdə inkişaf etmişlər. Bu proses müasir fənlərin formalaşmasına gətirib çı- xarmışdır. Hətta induktiv düşüncə və empirik elmi idrak tərəfdarı kimi ta- nınan Frensis Bekon da hissi təcrübə – empirik bilik – elm – fəlsəfə mode- lindən çıxış etmir və belə hesab edir ki, təcrübi bilik (experientia) tarixə,
1 Аристотель. Метафизика, с. 69. Elm haqqında elm
36 elm isə fəlsəfəyə uyğundur. 2 1 Əslində Bekonun təsnifatında elm ilə fəlsəfə tamamilə eyniləşdirilir ki, bu da yolverilməz haldır. Biz bu barədə arqu- mentlərimizi bir az aşağıda qeyd edəcəyik. Amma indi məhz tarixlə elmin, yaxud tarixlə fəlsəfənin belə kəskin şəkildə fərqləndirilməsinin səbəbləri üzərində dayanaq. Hissi təcrübə ilə tarixi yaxınlaşdıran odur ki, hər ikisi təkcələri, fərdi hadisələri əks etdirir. Amma bunu elm və fəlsəfə haqqında demək olmaz. Çünki elmdə ümumilər arasındakı münasibət ifadə olunduğundan, burada hər hansı bir zaman-məkan müəyyənliyi olmur. Yəqin bu cəhətə görədir ki, bəzi tədqiqatçılar fəlsəfəni “ümumi elm” adlandırırlar. 2 2 Bu cür yanaş- mada tarix, elm və fəlsəfənin nisbəti təkcə, ümumi və ən ümuminin nisbəti kimi başa düşülür. Halbuki, fəlsəfəni elmdən fərqləndirən yalnız ümumilik dərəcəsi olmayıb, həm də düşüncə tərzindəki fərqdir. “Ümumi elmlər” isə əslində mahiyyəti üzrə elm anlayışına daxil olub, əhatə dairəsinə görə daha ümumi nəzəriyyələr üzərində qurulur. Belə elmlərə daha çox dərəcədə fən- lərarası elmlər aid edilir ki, onlar da xüsusi elmlərdən daha əhatəli olsalar da, hələ fəlsəfi ümumiləşmə səviyyəsinə qalxmırlar. Kibernetika, sinergeti- ka və s. təlimlər belə ümumnəzəri və əlaqələndirici keyfiyyətə malikdirlər. M.Mesaroviçin yazdığı kimi, “ümumi nəzəriyyə o dərəcədə ümumi olmalı- dır ki, artıq mövcud olan bütün konkret nəzəriyyələri əhatə edə bilsin”. 2 3 Beləliklə, tarix ilə fəlsəfə arasında, bir tərəfdən, xüsusi və ümümi – fən- lərarası elmlər, digər tərəfdən də, bədii idrak, poetik təfəkkür dayanır. Bu fərqi Aristotel də nəzərə alırdı. Onun məşhur «poeziya fəlsəfəyə tarixdən daha yaxındır», daha dəqiqi «poeziya tarixdən daha fəlsəfi və da- ha ciddidir» fikri 2 4
dəki «fəlsəfəsizliyi» (anti-fəlsəfi mahiyyəti) ifadə edir. Belə ki, tarix və fəl- səfə insan təfəkkürünün diametral əks qütblərində qərar tutur və bütün di- gər düşüncə formaları bu iki qütb arasındakı spektrin müxtəlif məqamla- rından ibarətdir. Hegel də buna yaxın mövqedən çıxış edərək diqqəti tarix ilə fəlsəfə
1 Ф.Бекон. О достоинстве и приумножении наук // Сочинения. В 2-х томах. Т. 1. М., «Мысль», 1971, с. 157. 2 Б.М.Кедров. Ленин, наука, социальный прогресс. М., Политиздат, 1982, с. 14. 3 М.Месарович. Основания общей теории систем // Общая теория систем. М., «Мир», 1966, с. 18. 4 Aristotel. Poetika (poeziya sənəti haqqında. – tərcüməçi Aslan Aslanovdur). Б., «Azərnəşr», 1974, s. 63. |