Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir

Nurəddin İsmayılov
Ayaz Mütəllibov hakimiyyətə gəldikdən sonra Əlizadə qardaşlarının, xüsusən də Araz Əlizadənin, eləcə də Fuad Musayevin açıq şəkildə onu müdafiə etməsi bu qrupun arxasında həmin dövrdə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri olan və Vəzirovun hakimiyyətdən gedəcəyi halda onun yerini tutmağa ən çox şansı olan Ayaz Mütəllibovun durduğunu ehtimal etməyə ciddi əsas verir.

Nemət Pənahlı yazır: «…Mitinqin təşkil edilməsi səbəbləri ilə bağlı ortada iki versiya dolaşırdı. Birincisi, guya Vəzirovun ətrafındakı qüvvələr onu inandırmışlar ki, Moskvaya yalnız bu yolla təsir etmək olar. İkincisi, təşkilatçıların məqsədi bu idi ki, mitinq iğtişaşlarla nəticələnsin, Moskvada Vəzirovun ona tapşırılan işin öhdəsindən gəlməməsi barədə rəy formalaşsın və nəticədə o vəzifəsindən uzaqlaşdırılsın. Amma mənim zənnimcə, burada üçüncü versiyada ola bilərdi ki, bütün bu hadisələr bilavasitə Moskvadan idarə olunur (4, s. 158).

Məncə, bu versiyalardan ikincisi daha ağlabatandır. Vəzrirovu Moskvanın gözündən salmaq və aradan götürmək üçün «əliyevçilər» və «mütəllibovçular» eyni dərəcədə fəallıq göstərirdilər. Təsadüfi deyil ki, 20 yanvar hadisəsindən sonra Vəzirov aradan götürülər-götürülməz, bu iki qrup arasında şiddətli qarşıdurma yaranmış, onlar öz aralarında kəllə-kəlləyə gəlmişdilər. Xalq Cəbhəsinə nəzarəti ələ almaq üçün də bu iki qrup arasında ciddi rəqabət gedirdi.

Bütün bunlar aysberqin görünməyən, dərinliklərdə gizlənmiş hissəsi idi. Aysberqin gözlə görünən hissəsini isə Ədalət Tahirzadənin əsərindən öyrənirik. Onun noyabrın 21-də meydanda baş verənlər haqqında yazdıqları bu baxımdan çox maraqlıdır:

«21 NOYABR 1988.

Bu gecə heç kəs yatmayıb. 01.00. Meydanda 50 minə yaxın camaat var. Ertədən meydanın aşağısında böyük çadır qurub içinə işıq da çəkmişlər. Qabaqkı günlərə baxanda bu gecə maşınlar da sıx, fasiləsiz olaraq girir, azuqə, odun gətirir. İri bir samovar qoyulub, çay verilir. Bir tərəfdə maştağalılar ermənilərə qarşı meyxanalar söyləyir, o biri tərəfdə bir uşaq “Qarabağ şikəstəsi” oxuyur.

Aclıq edən (17.XI.88-dən) uşaqların vəziyyəti pisləşmişdi. “Təcili yardım” gəlmişdi. Güllələnmə verilmiş Əhməd Əhmədov haqqında bir neçə yerdə məlumat yazılıb vurulmuşdur.

Tonqalların sayı-hesabı yoxdur. Onlar bütün Lenin meydanına yayılıb. Bir çoxunun yanında milis işçiləri də qızınır. Onlar xalqla çox səmimi olublar. Klarnet və qarmondan ibarət dəstə çalmağa başladı, ancaq qoca bir kişi gəlib dedi ki, musiqi çalmaq ayıbdır. Bu gün matəmdir - sumqayıtlı oğlumuza güllələnmə veriblər, biz isə toy edək? Oğlanın - Əhmədin əl ilə çəkilmiş böyük şəklini baş tribunanın qarşısından asmışlar. Birisi baxıb dedi ki, yazıq, 24 yaşında güllələnmə veriblər. Bir oğlan həmin adama qayıtdı ki, yazıq niyə olur? O, igid oğuldur. Biz onunla fəxr edirik, o da fəxr etsin ki, arxasında bu xalq durub onu müdafiə edir.

32-67 AQS (odun), 50-14 AQS, 44-24 AQP - hərə bir şey gətirib. (Üçü bir yerdə gözümə dəydi. Onsuz da gəlib-gedən maşınların sayı-hesabı yoxdur). Dünən axşam (20.XI) meydanda 6 erməni ifşa etdilər. Birisindən 54 min manat pul tutmuşlar. Nizami mətbəəyə gedib “Kommunist” qəzeti gətirdi.

02.50. APİ və XTİ-nun tələbələri (10 min) gəldilər (bütün şəhəri dolaşıb). “Sum - qa - yıt!”. Boyunda lövhə: “Vazgen kaput!”. Cavanlardan çoxunun qışqırmaqdan səsi batıb.

05.00. Meydanda 30 minə yaxın adam var. Qalib Hidayətovla birgə təbliğat aparırdıq tonqal ətrafında. Arazın (3-üncü sinif şagirdi), 8 yaşlı şagirdin “Rədd olsun ermənilər” plakatını Qalib müəllim göstərdi.

6.35. İlk dəstə (100 nəfərlik) gəldi (tələbələr).

7.20. İkinci dəstə (tələbə qızlar; kooperativ texnikumu) “Qa-ra-bağ” qışqıra-qışqıra gəldi. Hamı fəhlələri intizarla gözləyir. Deyəsən, onlar tələbələrə xəyanət edirlər. Çünki iş vaxtı çoxdan keçib. Yanımızdan ötən avtobusların içi doludur, hamısı da işə gedir.

7.40. Əbülfəz yanımdan keçirdi. Görüşdük. Ayaq üstə çətinliklə dururdu. Üzünü də tük basmışdı. Bu gecə vur-tut bircə saat yatıb. Danışmaqdan səsi tamam tutulub; boğazından gələn fışıltı ilə sözü birtəhər başa salırdı. Ümumiyyətlə, “inqilabçı”ların bir çoxunun səsi batmışdı.

Yeni yazılardan:

“Türk qardaşlarımız həmişə bizimlədir. Azər.Türk”. (Üstündə bir neçə yerdə ay-ulduz).

70 yaşlı Əli “Cabbar” 4 gecədir buradadır. (Qəzəlləri var).

8.05. Bakı dənizçilik məktəbinin kursantları (içlərində ruslar da var) - papaqlarını göyə ata-ata gəlib çatdılar (200 nəfər).

8.10. İlk fəhlə nümayəndələri: Nərimanov adına corab toxuculuq kom-binatı (hamısı qızlar).

8.20. Metro tikintisi fəhlələri.

8.30. İşaat Mühəndisləri İnstitutu.

8.33. 26-lar mətbəəsi işçiləri.

8.35. Montin, Zaqfederasiya zavodu. Stroydetal. Vaqon təmiri zavodu.

8.45. APİ-nin tələbələri.

8.50. Azərittifaqın tikiş kombinatı.

8.55. Ən böyük birləşmiş kollektiv (hər halda, ilk): Əhmədli radio zavodu, Bakı ixtisaslaşdırılmış avtomobillər zavodu, Lenin adına kombinat.

9.00. “Bakı fəhləsi” zavodu (hamısı).

9.03. Şüşə zavodu (bütün kollektiv). Tağıyev kombinatı (bütün kollektiv). L.Şmidt adına zavod (hamısı).

9.12. 5 No-li tikiş fabriki.

9.16. “Neft daşları”. “Ulduz” zavodu (hamısı).

9.25. JBİ-4 (Sənaye Tikintisi Nazirliyi). Azərbaycan nəqliyyat idarəsi. Azərelektroterm. Konserv zavodu. Bakı kondisionerlər zavodu (hamısı). Qlavbakstroy.

9.32. Rabitə Nazirliyinin avtobazası.

9.35. 2-ci taksomotor parkı.

9.37. Şin zavodu. Kamvol kombinatı. BMZ. Elektroştamp.

9.40. Elrktrosentralit

9.41. Birləşmiş qüvvə (nəhəng, təxminən 20-30 min).

9.45. Uzaqdan üstüaçıq “KamAZ” maşınında əllərində bayraq fəhlələr dayanıb, camaat qarışqakimi kabinaya (!) dırmaşıb. Arxada İZDİHAM! (80 minlik). Podşipnik, Əzizbəyov, Kamvol kom., “Ulduz”, BMZ, Elektrotexnika, Soyuducular, Şampan zavodları.

9.57. Kalinin adına zavod.

10.00. Dəmir-beton zavodu.

10.12. Keşlə dəmiryol stansiyası.3-üncü avtobaza.Şəhər nəqliyyatı dayanıb. İşləyənləri də camaat saxlayıb.

10.20. Hövsan NPO.

10.25. 50 minlik izdiham (birləşmiş).

10.35. Maşınqayırma zavodları. (Gələnlər çoxdur. Siyahını yarımçıq saxladım).

10.45. 1 milyonadək adam var. Televiziya işçiləri gəldilər. (2 yerdə kamera qoydular). Sıxlıqdan ürəyi gedənlər oldu.

11.20. Əzizə Mustafazadə Vaşinqtonda müsabiqədə qalib çıxıb (xəbər verildi).

11.35. S. Rüstəmxanlı:

- Tələblərimiz ödənilməsə ümumrespublika tətili elan edəcəyik. Bizə düşmən olan ermənilərin hamısı işdən götürülməlidir. (Xalqımızın faciələrindən danışdı). Xalq Cəbhəsi bundan sonra yaradılacaq. “Yaradılıb” deyilməsi yalandır. İlk növbədə hər şeylə azərbaycanlılar özləri təmin olunmalıdır. Fəhlə bizdəndir, bizə çirkab qalır. Belə getsə Azərbaycan səhraya çevriləcək, balalarımız çirkab içində boğulacaq. Sumqayıtda hər 4 uşaqdan 3-ü xəstədir. Bu muxtariyyət heç kəsə lazım deyil - 2 xalqı düşmən edir. Tonqalların başında qalanların qarşısında baş əyirəm! Asayiş yaradanların da qarşısında baş əyirəm! Analarımız, bacılarımız yemək gətirirlər, qayğımıza qalırlar. Belə millət basılmazdır, ölməzdir.Göy çəkilməyincə, yer yarılmayınca Azərbaycan millətinə ölüm yoxdur!

11.50. Nemət:

- 4.050 erməni təkidi ilə (iclasda 1 nəfər azərbaycanlı olub) Əhmədova ölüm hökmü verilib. Nümayişə görə hökm gizli saxlanılıb. (“A-zad-lıq!” - sürəkli). (Aclıq elan edənlərin keçməsi üçün camaat içində dəhliz yaradıldı). Əhmədovun da faciəsi xalqımızın 200 illik faciəsinin nəticəsidir. Tələblərimiz yerinə yetirilməyincə Azərbaycan ölü olacaq, heç kəs işə çıxmayacaq. (Alqışlar). Milli bayraqdan (Müsavatın bayrağından) başqa bütün bayraqlar götürülsün. 4 gecə-gündüz burada qaldıq, şəhərdə ən adi hadisə baş vermədi. Deməli, sübut etdik ki, xalqımız mədənidir. Sumqayıt da uydurmadır. Şaumyana, yadellilərə heykəl qoyulanda pul tapırlar, ancaq Cavidə, Koroğluya yox. “Qayğı” cəmiyyətini boykot etməyə çağırıram. Bu cəmiyyət bu 4 gündə camaata nə qayğı göstərib? M. Bağırov Stalin dövrünün qurbanıdır, Əliyev Brejnevin göstərişlərinin qurbanıdır, Vəzirov da müstəqil olmasa sabah onun da taleyi belə olacaq. (Alqışlar). Konstitusiyadan kənar bizə heç nə gərək deyil. 70 ildə xalq özü öz övladlarının (balalarının) qəniminə çevrilir. Bunun qarşısını almalıyıq» (Tahirzadə).

Ədalət Tahirzadə meydana milli bayraqların gətirilməsi barədə xüsusi məlumat verməsə də, Nemət Pənahlının son sözlərindən belə aydın ki, artıq bayraqlar meydandadır. Onun «Milli bayraqdan (Müsavatın bayrağından) başqa bütün bayraqlar götürülsün» sözündən sonra mitinqlərdə bir də Azərbaycan SSR-in müstəmləkəçiliyin simvolu olan oraq-çəkicli bayraqları gözə dəymədi, onları müstəqilliyə səsləyən üç rəngli bayraqlar əvəz etdi.

Salnaməçi daha sonra bunları yazıb:

«12.20. Sabir:

- Meydan hələ bu qədər izdiham görməyib. Düzdür, Azərbaycanın rayonlarından gələn maşınların qabağını kəsiblər. Əbəsdir. Xalq öz iradəsini bildirəcək. İdarələrdən ana dilimizi bilməyənlər rədd olsunlar! Ana dili Azərbaycanın bütün idarələrində aparılsın. Azərbaycan məktəblərinə münasibət dəyişməli, ən yaxşı məktəblər onlara verilməlidir.

12.25. Mahmud İsmayılov:

- 10 aydır ki, iztirab içindəyik. SSRİ AS RH qərar çıxardı ki, DQ Azərbaycanın tərkibindədir. Əslində indi o, Azərbaycanın deyil. (Konstitusiya layihəsindən danışdı). Ermənistan Azərbaycanın daxili işlərinə qarışır. Qəti tədbirlər görülməlidir. Hər gün mitinqə yığılmağa ehtiyac yoxdur.

12.36. Yazıçı Nürəddin Babayev: