Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir

Meydan Hərəkatının qəhrəmanları – Quzeyli Nemət Pənahlı və Güneyli Siyamək
Maraqlıdır ki, bu qeydləri edən şəxs, sanki, hansı önəmli tarixi hadisəni qeydə aldığının heç fərqində də olmamışdır. Əgər olsaydı, bundan bir qədər öncə müəyyən qədər istehza ilə «Nemət 11 gün danışıb, yenə danışır» yazmazdı. Belə yazmağının səbəbi, məncə tam aydındır. Çünki öz əli ilə etdiyi bu qeyd onun siyasi idealına daban-dabana zidd idi. Siyasi idealını isə o özünün Elçibəyə həsr etdiyi çoxsaylı kitablarında ortaya qoymuş və oxucularına Milli Azadlıq Hərəkatının banisi kimi məhz Elçibəyi təqdim etmişdir.

Amma siyasi düşüncəsinin nə olmasından asılı olmayaraq, Ədalət Tahirzadə bir salnaməçi kimi hər cür tərif, sevgi və məhəbbətə layiqdir. Çünki o öz siyasi amalı naminə tarixi həqiqəti gizlətməmiş və həqiqəti yazmışdır.

Milli Azadlıq ideyası məhz həmin andan bütün millətimizin əsas hədəfinə, Milli Birliyimizin mayasına və qayəsinə çevrildi.

Ümummilli liderimiz M. Ə. Rəsulzadə özünün «Milli birlik» məqaləsində yazır: «Millətçilik fikrinə inananların ilk vəzifəsi «Milli birlik»i mühafizə etməkdir. Bu, millətçilik fikrinin əsası və təməlidir. İnternasionalist və kosmopolit nəzəriyyələrlə ortaya atılan marksizm, kommunizm və anarxizm kimi doktrinlərin əsil qayəsi milli birlik və bütünlüyü sarsmaq, parçalamaq və pozmaqdır. İctimai sinif və zümrələr arasında ixtilaf və ziddiyyət təhriki və hüsumət ihdası (düşmənçilik) bu məqsədlə edilir. Halbuki həqiqi millətçilərin üzərinə tərəddüb edən (düşən) qutsal qayə uzun sürəkli tarixin məhsulu olan milli varlığı bütün fəzilətləri, gələnək və görənəkləri, kültür və ədəbiyyatı ilə qorumaq, yaşatmaq və gəlişdirməkdir.

Yıxıcı və çökərdici internasionalist və kosmopolit fikirlərin önünə ancaq milli bünyəni (özülü) qüvvətləndirmək və sağlamlaşdırmaq surətilə keçilə bilir. Millətçilik fikri, ən təbii, ən mədəni, ən irəli bir fikirdir. Elm və kültürün gəlişməsini və yayılmasını əngəlləmək böylə dursun, bu, gəlişmə və yayılmanın ən təsirli və qüvvətli bir amilidir. Həm də insanlıq kültürünün ən təbii və ən normal inkişaf yoludur» (2).

Nemət Pənahlının həmin gün millətimizin əsil hədəfini yüzminlərlə insanın önündə, özü də rus tanklarının əhatəsində bəyan etməsi M. Ə. Rəsulzadə ideyalarının təntənəsi idi.

Ədalət Tahirzadə bu tarixi qeydinin ardınca bir iki əhəmiyyətsiz fikir bildirdikdən sonra Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin sözləri yazılmış fonoqramı nəzərdə tutaraq yazır: «Fonoqram davam edir (18.35). “A - zər - bay - can!”.

18.36. Nemət:

- Elə bil ki, bu sözlər bu gün üçün yazılıb. Şaumyan 30 min azərbaycanlını məhv edib, indi ona heykəl qoymuşuq. Azərbaycanın bütün düşmənlərinə heykəllər qoymuşuq. Birinci Pyotrun vəsiyyətlərini bilirsiniz. İndi mən bilmirəm ki, leninizmdir, yoxsa pyotrizm. "Biz bütün kölə zəncirini rədd edən xalqları alqışlayırıq. Bu, birləşmiş dövlətlər təşkilatıdır, yoxsa millətlər təşkilatı? Gərək səsimizə səs versinlər. 11 gün keçə-gündüz xalqımız ayaq üstə durub. Bəs niyə başçılarımız qabağa çıxmır? Sosializm bayrağı altında faşizmə qarşı mübarizə aparmalıyıq. Ya iki günə cavab verməlidirlər, ya da SSRİ-dən ayrılacağıq.

Vaxtilə Qulam Yəhyanın əli ilə demokratik hökuməti boğdular. İndi isə Qulam Yəhya fədai generalı kimi tanıdılır. Mən rus ziyalılarını, əsgərlərini həmrəyliyə çağırıram. Ayrikyanlar (sovet dissidenti - Ə.T.) SSRİ-dən çıxarıldı. Poğosyanlar, Balayanlar. Kaputikyanlar isə qorunur. Niyə doğru deyəni qovuruq, niyə əsgərlər Topxananı bürüyüb aranı qarışdırırlar? Xalq öz taleyini həll etməlidir. Bəsdir" Moskvadan göndərilənlər! And içək ki, iğtişaş olmadan mübarizəmizi sonadək aparacağıq! "Bakı gözəl şəhərdir, ermənilər olmasa" kimi şüarlar yox, "yaşasın azadlıq", "birlik" kimi şüarlar deməliyik. Bəziləri deyir ki, qorxmalıyıq, hələ tezdir. Ancaq qorxmamalıyıq. "Mus-mus" yerinə "Mustafa" deməliyik."

Bütün Azərbaycanın ürəyini ermənilər tutublar. Biz onlara inanmırıq, onlar xaindir. Bıçağı soxacaqlar ürəyimizə. Rədd olsun ermənilər! Bunların işdən azad olunmalarını tələb edirik: Ayriyan (yerdən: “ölüb”), Qriqoryan, Becanyan, Ohanesyan, Ayrapetov, Sarkisyan, Qazaryan, Melkumyan, Ohanesyan, Kevorkyan, Kasparyan, Petrosyan, Traxtanov, Arzumanyan, Hambarsumyan, Aseryan, Ohanesyan, Bunyatyan, Vartapetyan, Kasparyan, Haykazyan, Qriqoryan, Yegizarov, Ohanyan, Ohanov, Səfəryan, Ulubabyan, Şahnazaryan… ( 11 iyul 1988 tarixli “Kommunist” qəzetindəki siyahı). Onlar vəzifələrindən buraxılmalıdır. Əlavə 400 nəfər erməni MVD (DİN B. T.) işçisi bizimkilərə imkan vermir. Arvadı erməni olanları da saysaq deyə bilərik ki, Azərbaycan xalqının taleyi onların əlindədir. Onlar sarmaşıq toxumu kimidir. Bugündən tələb edirik: Azərbaycan xalqının suverenlik hüquqları bərpa edilməlidir. Qoşunlar çıxarılmalıdır, yoxsa SSRİ-dən çıxmalıyıq.

O xalqın ki azadlığı yoxdur, onun gələcəyi yoxdur. Yaşasın azadlıq! Qələbə bizimdir!

Sabah tezdən keçəcəyik dəniz kənarına, qabağımıza çıxmayan MK-nı tanımayacağıq. Öz hökumətimizi yaradacağıq. Bu, Azərbaycan xalqının ən şərəfli tarixidir.

Rayonlardan da xəbər gəlir ki, aclıq elan edənlər var. Azərbaycan xalqı hüquqlarını almayınca işə çıxmayacaq. Ya olum, ya ölüm! (3 dəfə xalqla birgə təkrar etdi). Azərbaycan SSR Ali Soveti deputatlarından vicdanı olanlar varsa qol çəksinlər, Əhmədovun dalınca göndərək vəkili. Səsimizi maqnitofona yazırlar. Əcəb edirlər. Yadınızda saxlayın - bir dənə qurban xalqı yüz il yaşadır. Ölmək məhv olmaq deyil. Heç nədən çəkinməyəcəyik. Yolumuz azadlığadır. Yaşasın Azərbaycan xalqının birliyi! Vəli Məmmədova böyük hörmət edirəm. Biz yaxşı işçilərə də nifrət etmişik. Ancaq o, yaxşı oğullardandır. Vəziyyətini başa düşürük. Ancaq Vəli müəllim özünü gülünc vəziyyətə qoymasın. Hamımız bir yerdə öləcəyik. Xalqla gələn bəla toy-bayramdır.

19.10. Vəli Məmmədov:

- Yaxşı ki, Nemət Ş.M.Xiyabanini yada saldı. (Əli Tudənin “Qurban gətirdim” şerini söylədi). Bu şerlə sizə ümiddən nişan gətirmişəm. Gün o gün olsun ki, biz Təbrizə gəzməyə gedək! (Alqışlar). Neçə gündür burada şüarlar deyirik. Ancaq məsələnin qoyulma üsulu da var. Məsələn, Cənubi Azərbaycan məsələsi. Qabaqca qohumların əlaqəsi, sonra mədəni əlaqələr, daha sonra birləşmək gəlir. Yaxud Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ləğvi. Gərək oturaq, yığışaq, müzakirə edək. Görək nə nəticə verəcək? Aləm bizə baxır. Gərək sözümüzə fikir verək. Bəzən elə caymaqlar olur ki, Qarabağ yaddan çıxır. Biz çıxılmaz vəziyyətə, tilsimə düşmüşük. Mən sizi ağıla, birliyə çağırıram!

19.20. Nemət:

- Mən bəlkə də artıq-əskik danışdım, üzr istəyirəm. Ancaq niyə adicə bir mikrofon verilmir, əsəbiləşirik? Bunu niyə problemə çeviririk?

19.20. Qadın:

- Əhsən bizim Həcərlərə, əhsən bizim Nəbilərə! Bütün Azərbaycan xalqı sizinlədir. Torpaq bizimdir, bizim də olacaq! Ancaq səbirlə iş görməliyik.

19.21. Başqa qadın: İndi iki tirəlik salmaq bizim xeyrimizə deyil.

19.25. Həkim: Meydanda zibil, köhnə yemək xəstəliklərin çoxalmasına gətirib çıxarıb.

19.26. Vəkil:

- Əhmədov Əhmədin şəklini asmaqla ona kömək etmək olmaz. O cinayəti etməsinin səbəbi dərindir. Adamöldürənlər yoxdur. Onu təşkilatçı kimi ittiham edirlər. Məgər Moskvanın Ali Məhkəməsinin prokuroru səsinizi eşidir? Yox! Ancaq mən bilirəm ki, nə edəcəyəm.

19.30. Dürrə Məmmədova (Kosmodemyanskaya):

- Bir yerdə qələbəyə doğru gedək. (Adamlar getməyə başladı).

19.30. Artist Nurəddin Quluyev:

- Biz o halda qələbə çalacağıq ki, verdiyimiz anda sadiq olaq. Biz heç bir xalqla düşmən deyilik. Hamıya bunu göstərməliyik ki, qonaq qarşılamağı da, düşmən qarşılamağı da bacarırıq. Yaşasın Azərbaycan xalqının birliyi!

(19.33).Axşam evə getdim gecələməyə. Hədsiz yorğunam» (3).

Milli Azadlıq Hərəkatının başlandığının, hədəfin SSRİ-də ayrılmaq olduğunun yüzminlər önündə bəyan edilməsindən sonra ciddi narahat olan hakimiyyət dairələri, həm də onların itaətində duran bəzi ziyalılar tribuna və mikrofonu Nemətin əlindən təcili almağın yolunu düşünməyə başladılar və çox düşündükdən sonra onu Hatəmi ilə əvəz etmək qərarına gəldilər. Düşünürdülər ki, onun Nemətə olan küskünlüyündən, eləcə də onun liderliyi itirmək təlaşından istifadə etmək lazımdır.

Məhəmməd Hatəmi, Nemətə olan kin-küdurətini qətiyyətlə gizlətmədən, baş verənləri «Acı həqiqətlər» kitabında belə təsvir edir: «Özünün qəhrəmana çevirdiyi Neməti dövlət indi Heydər Əliyevlə bağlamaqla yetinmir, onu sıradan çıxartmaq üçün çarələr arayırdı. Onu kim sıradan çıxara bilər sualı ətrafında Ə. Vəzirov və komandası başlarını çox sındırdıqdan sonra Azərbaycanda bu adamı tapırlar: hər an məhv etməyə hazır olduqları Hatəmi! Soruşsanız hansı mülahizə ilə?  Yəqin bu mülahizə ilə ki, təxribatçı, xəyanətkar hərəkətlərinə görə Hatəminin Neməti görməyə gözü yoxdur. Nemət Hatəmiyə qarşı tərbiyəsizlik etmişdir.

Rafiq Zeynalov Eldar İbrahim vasitəsi ilə mənə yol tapıb görüş təyin etdi. Deputatlar otağında görüşdük. Meydanla, durumla ilgili çox həyəcanlı danışmağa başladı. İstəyini mənə aşılamaq üçün, hesab etdim ki, artistlik edir. O, mənə nə arzum olsa yerinə yetirəcəyinə kişi sözü verib, titrək səslə, yalvara-yalvara xahiş etdi ki, "bu dəli Nemət şəhəri qana çəkir, xalqın yaxasını onun əlindən xilas" edim. 

Meydanı dağıtmağa dövlətə maneçilik törədən ancaq mən idim. Fikirləşdim ki, dövlət deyəsən təkcə Neməti deyil, bizi tribunada xalqın gözü qarşısında xoruz kimi döyüşdürərək gözdən salıb, ikimizi birdən sıradan çıxartmağı planlaşdırmışdır. Səsimi, sözümü bütün meydana duyurmaq üçün mənə mikrafon lazım idi (Qəzetlər yalan yazmışlar ki, tribunada Pənahovu çox vaxt Hatəmi əvəz edirdi. Məni tribunaya yaxın buraxmamışlar. 18 gündə mikrafonla cəmi 2-3 dəfə danışmışam).

R. Zeynalova hiylə gəlib, razılıq verdim. Tribunaya Vəli Məmmədova xəbər göndərildi ki, danışmağa mənə söz verilsin. İçimdə özümlə müharibə apara-apara tribunaya gəldim. Təxribatçı, xəyanətkar, üstəlik məni təhqir etmiş bir yaramazı tərifləyib xalqa daha da sevdirim, necə sevdirim, dilim gəlmirdi. Xeyir, əleyhinə çıxım, necə çıxım, axı ümumi işin zərərinə idi. Yox, burada hissiyyata qapılmaq ağılsızlıq olardı. Xalq xatirinə, hərəkat xatirinə Neməti qaldırmağı qafama kəsdirdim. Birdə ki, Neməti tərifləyə-tərifləyə qəhrəmana çevirib qarşıma qoymuşdular. Onu həmin metodla əllərindən alaraq (onsuz da almışdıq) başlarına çırpıb: "Alın, bu da sizin qəhrəmanınız. Sizin qəhrəmanınız indi bizə xidmət etməlidir" deməyin, nəyi pisdi?

V. Məmmədov danışmağa mənə söz verdi. Çıxışımda dedim: "Əziz yurddaşlarım, bütün Azərbaycanın gözü bu meydanda alovlanan azadlıq tonqallarına tikilmişdir. Burada cərəyan edən hadisə hətta dünyanın diqqət mərkəzindədir. İrəli sürülən tələblər nə qədər ki, həyata keçməmişdir, bu tonqallar meydanda alovlanmaqda davam etməlidir. Çalışırlar ki, Neməti sıradan çıxarsınlar. Buna imkan verməyin. Durun Nemətin arxasında!

Dövlət məqamları məndən başqa çıxış gözləyirdilər. Nəqşələrinin altına dinamit qoyub göyə püskürtmüşdüm. Məni mikrafona buraxdıqları üçün onların nə axmaq duruma düşdüklərini təsəvvürünüzə gətirin. V. Məmmədov şok olub qalmışdı. Yalan-doğru sonralar eşitdim ki, məni mikrafona buraxmaq qərarlaşdırılan zaman Ə. Vəzirov deyibmiş: "Onu mikrafona buraxırsınız, ehtiyatlı olun. O, bizim hamımızı aldatmışdır".

Nemət haqqında bu çıxışımı məndən heç meydan da gözləmirdi. Onunla mövqelərimizin gözlənilməz şəkildə beləcə yaxınlaşmasından hiss olunurdu ki, xalq razı qalmışdır. Dövlətin Neməti və məni sıradan çıxartmaq nəqşəsi boşa çıxmışdı…» (1, s. 51-52).