Aysberqin daha bir görünməyən üzü: Quzey Azərbaycandakı Milli Azadlıq Hərəkatında Güneyli soydaşlarımızın iştirakı haqqında bilinən və bilinməyən həqiqətlər
Azərbaycan xalqı Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə iki yerə parçalandıqdan və aradakı əlaqələr get-gedə zəifləyərək sovet dövründə tam kəsildikdən sonra bu, quzeylilərin Güneyə, güneylilərin Quzeyə olan sevgi, həsrət və marağını zərrə qədər də azaltmamışdır. Parçalanmış vahid vətənin övladları bir-birinin taleyinə heç vaxt biganə qalmamış, hər imkanda bir-birlərinə dəstək vermiş, bir çox hallarda birgə siyasi fəaliyyətlə məşğul olmuşlar. Bu baxımdan XX əsrin ilk onilliklərində Azərbaycanın siyasət meydanına çıxmış tarixi şəxsiyyətlərdən iki böyük İdeoloq və Dövlət xadiminin: Quzey Azərbaycanda Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, Güney Azərbaycanda Seyid Həsən Tağızadənin adlarını ilk sırada çəkmək lazımdır. «Azərbaycanın iki böyük paytaxtında — Bakıda və Təbrizdə, ruhani ailələrində dünyaya gəlmış bu iki şəxs, taleyin hökmü ilə öz siyasi-ictimai görüşlırinin hələ formalaşdığı bir dövrdə tanış olmuş, bu tanışlıq məsləkdaşlığa, daha sonra əməkdaşlığa çevrilmiş və böyük bir dostluğun təməlini qoymuşdur. Tarixi şərait, xüsusilə son məqsəd olaraq edilən seçim onları hələ keçəcəkləri yolların başlanğıcında ayırsa da, əsası eyni məsləkə söykənən bu dostluq zamanının sınağından çıxmış və ömürlərinin sonunadək qorunub saxlanmışdır» (7).
M. Əliyevin yazdığına görə, «Məmməd Əmin Rəsulzadə Avropa təhsili görmüş bir qrup İran ziyalısı (Seyid Həsən Tağızadə, Hüseynqulu xan Nəvvab, Süleyman Mirzə, Seyid Məhəmməd Rza və b.) ilə birlikdə 1910-cu ilin sentyabr ayında İran demokrat partiyasının əsasını qoyur. O bu partiyanın əsas orqanı olan «İrane nou» və «İrane Ahat» qəzetlərinin baş redaktoru olur. Həmin qəzetlərdə M. Ə. Rəsulzadənin çoxlu məqalələri, şer və publisist yazıları çap olunmuşdur. O, öz qələmi ilə İranda Avropa tipli jurnalist sənətinin əsasını qoymuşdur. Sonralar Seyid Həsən Tağızadə (1878 - 1969) M. Ə. Rəsulzadənin xatirəsinə həsr etdiyi nekroloqda yazacaq: “Modern Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən M. Ə. Rəsulzadə olmuşdur” (8). İranda həmin il mürtəce «Etidaliyyun» («Mötədillər») partiyası təşkil edildi. Bununla əlaqədar M. Ə. Rəsulzadə Tehranda 1910-cu ildə fars dilində «Tənqidi – firqeyi – etidaliyyun» adlı kitabını çap etdirmişdir. 1911-ci ildə isə Ərdəbildə müəllifin farsca «Səadəti – bəşər» adlı kitabı nəşr olunmuşdur. Çar höküməti İrandakı inqilabi hərəkatdan qorxuya düşərək, onun əsas rəhbərlərindən biri olan M. Ə. Rəsulzadənin ölkədən xaric olunması haqqında şahlıq üsuli – idarəsindən tələb eləyir. M. Ə. Rəsulzadə təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün İstanbula mühacirət edir» (2, s. 6).
Dostları ilə paylaş: |
