Əlyazması hüququnda
Fəsil I. Kür-Araz iqtisadi rayonunun torpaq resurslarının
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Fəsil I. Kür-Araz iqtisadi rayonunun torpaq resurslarının
ekoloji-iqtisadi qiymətləndirilməsi 1.1. Torpaq resurslarının qiymətləndirilməsinin nəzəri məsələləri Torpaq kənd təsərrüfatında istehsal prosesinin əvəzolunmaz təbii əsasını təşkil edir. Torpağın becərilməsi zamanı həyata keçirilən təbdirlər onun münbitliyinin qorunmasına və artırılmasına yönəldiyi halda torpaq əmək predmetidir. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında torpaq əmək vasitəsidir. Bu baxımdan qeyd edilənləri də nəzərə almaqla torpağın ən vacib xüsusiyyətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: 1. İnsan əməyinin məhsulu olmayan torpaq məhduddur, o, təbiətin bizə bəxş etdiyi məhsuldur. 2. Torpağı heç bir başqa istehal vasitəsi ilə əvəz etmək mümkün deyil. 3. Torpaq sahələri keyfiyyətinə görə oxşar deyildir, ona görə də eyni vəsait qoyuluşu müqabilində müxtəlif sahələrdən fərqli nəticələr əldə olunur. 4. Torpaq düzgün istifadə edildikdə daha da yaxşılaşmaq qabiliyyətinə malikdir. Düzgün becərildikdə torpağın üst qatı qorunur, fiziki xüsusiyyətləri yaxşılaşır, bitkilər üçün vacib olan mənimsənilən kimyəvi birləşmələrin miqdarı artır, nəhayət torpağın məhsuldarlığı yüksəlir. 5. Torpaq insanın mexaniki, fiziki və digər təsir formalarına məruz qalan halda əmək predmetidir. 6. Torpaq məkan etibarı ilə dəyişməzdir və ərazi hüduduna malikdir. Ona görə də kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında istifadə edilən sahələr yerləşməsinə görə bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir. 7. Torpaq təbiətin məhsulu olduğu üçün qiyməti yoxdur, onun istifadə zamanı amortizasiya hesablamaları aparılmır və torpaq bilavasitə maya dəyərinin təşəkkülündə iştirak etmir [12 ]. Torpağın yuxarıda sadalanan xüusiyyətləri istehsal vasitəsi kimi kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatına və onun istehsalının təşkilinə olduqca böyük təsir göstərir. İstehsal vasitəi kimi torpağın əsas xüsusiyyətlərindən biri də onun münbitliyidir. Torpağın münbitliyi təbii proselər nəticəsində formalaşır və onun istehlak dəyərini formalaşdırır. Becərilən bitkilərinin məhsuldarlığı da torpağın münbitliyinin əsas göstəricisidir. Bitkilərin qida maddələrinə olan tələbatını torpağın bu və ya digər dərəcədə təmin edə bilməsi qabiliyyəti, bir təbii cisim kimi onu başqa təbii cisimlərdən keyfiyyətcə fərqləndirən əlamətmünbitlik adlanır. İqtisadi baxımdan tədqiqatçılar torpağın münbitliyini təbii, süni və iqtisadi münbitliyə ayırırlar [16]. Torpaqda münbitlik qida maddələri ehtiyatı ilə xarakterizə olunur və bəzi hallarda yüksək, bəzən də aşağı səviyyədə ola bilir. Təbii münbitlik becərilməyən, insan əli dəyməmiş xam torpaqlarda rast gəlinə bilər. Süni münbitliyi insanlar tərəfindən torpağın səmərəli becərilməsi, gübrələnməsi, meliorasiyası və s. əlaqədar həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində torpaqda qida maddələrinin miqdarının artması ilə yaranır. Torpaq istehal vasitəsi kimi istifadə edildiyi andan ilk əlamətlərini get-gedə itirir və təbii münbitliklə yanaşı süni münbitlik qazanır. Torpaqda təbii və süni münbitliyi əmələ gəlmə baxımından fərqləndirmək, bir-birindən ayırmaq qeyri mümkündür. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, hər hansı bir torpaq nə qədər uzun müddət becərilərsə və ona tətbiq olunan aqrotexniki tədbirlər nə qədər mükəmməl olarsa, torpaq özünün ilk əlamətlərini o qədər çox itirmiş olar, əksinə süni münbitlik isə daha kəskin nəzərə çarpa bilər. Bitkilər torpağın təbii və süni münbitliyindən istifadə etdikdə, torpağın məhsulvermə qabiliyyətini əks etdirən iqtisadi münbitlik və ya effektiv münbitlik yaranır. İstehsal prosesində torpağın iqtisadi münbitliyi konkret sahədən əldə edilən məhsulun miqdarı ilə qiymətləndirilir. Bununla belə istehsal prosesində süni münbitliklə yanaşı, təbii münbitlik də iştirak edir. Ona görə də iqtisadi baxımdan münbitliyi qiymətləndirərkən kənd təsərrüfatında mütləq və nisbi münbitlik göstəricilərinlən də istifadə olunur. Mütləq münbitlik konkret sahə vahidlərinlən götürülən məhsulun miqdarı, bəzi hallarda məhsulun dəyəri ilə ifadə olunur. Lakin iqtisadi münbitliyin yaranmasında torpaqların yaxşılaşdırılmasına becərilməsinə və aqrotexniki tədbirlərin həyata keçirilməsinə çəkilən xərclər də öz əksini tapdığı üçün mütləq münbitliyi yalnız məhsuldarlıq götəricisi ilə qiymətləndirmək düzgün olmazdı. Belə ki, təbii münbitliyi aşağı olan torpaqlardan da normal vəsait qoyuluşu hesabına yüksək məhsul istehsal etmək olar. Bu cür hallar yarandığı zaman torpağın iqtisadi münbitliyini qiymətlənldirmək üçün nisbi münbitlik göstəricisindən istifadə etmək lazımdır [24]. Nisbi münbitlik hər hansı bir torpaq sahəsində vahid vəsait qoyuluşu müqabilində istehsal edilən məhsulun miqdarı, yaxud onun dəyəri ilə müəyyən edilir. Əsas istehsal vasitəsi kimi torpaqların mühüm xüsusiyyətlərinin və məhsuldarlığının düzgün təyin edilməsi, onların səmərəli istifadəsini müəyyən edən əsas şərtlərdəndir. Və bu şərt ona əsaslanır ki, təbii şəraitin rəngarəngliyi və qədim əkinçilik mədəniyyətinin təsiri Azərbaycanda müxtəlif torpaq tiplərinin formalaşmasını ilə nəticələnmiədir [19]. Müstəqillik əldə etdikdən sonra bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçsək də mərkəzləşdirilmiş iqtisadi əlaqələrin birdən-birə kəsilməsi, bazarların itirilməsi, dövlət sifarişi sisteminin liberallaşdırılması, kənd təsərrüfatı, emal və xidmət müəssisələri arasında münasibətlərin pozulması, həyata keçirilən tədbirlərin bazar iqtisadiyyatı tələblərinə və qanunauyğunluqlarına tam cavab verə bilməməsi, bir çox sahələrdə məhsul istehsalının aşağı düşməsi tədiyyə balansında mənfi saldonun yaranmasına, ümumilikdə aqrar sahənin təərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin qeyri- rentabelliyinə səbəb oldu. Mövcud böhranın aradan qaldırılması məqsədi ilə aparılan iqtisadi, o cümlədən aqrar islahatlar yeni mülkiyyət münasibətlərinin yaranmasına və müxtəlif təsərrüfatçılıq sisteminin formalaşmasına zəmin yaratdı. İslahatların gedişi ərəfəsində bazar iqtisadiyyatı tələblərinə uyğun yeni iqtisadi sistemin təşkili, aqrar sahədə həyata keçirilən müxtəlif tədbirlər, xarici ölkələrin və beynəlxalq təşkilatların yerinə yetirdikləri layihələr, göstərdikləri maliyyə və texniki yardımlar, getdikcə artan investisiya qoyuluşları böhranın qarşısını aldı və bir çox sahələrdə yüksəliş meyllərinə nail olundu. Bu yüksəliş ayrı-ayrı sahələr üzrə məhsul istehsalının artımında da özünü göstərir. Əsasən 1995-ci ildən başlayan aqrar islahatlar bir çox sahələrdə olduğu kimi kənd təsərrüfatının əkin strukturuna və bitkiçilik məhsulları istehsalının quruluşuna da ciddi təsir göstərmiş, onların daxili və xarici bazarların tələblərinə uyğun dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Bununla belə respublikanın torpaq-iqlim şəraiti aqrar sektorda istənilən ərazidən yüksək məhsul almağa şərait yaradır. Bu göstərici artıq müxtəlif şəxsi sahibkarlıq və kəndliailə təərrüfatları timsalında öz həllini tapmışdır. Hazırki şəraitdə bir hektar əkin sahəsindən 40-50 sentner taxıl, 35-40 sentner pambıq, 350- 360 sentner tərəvəz istehal edən təsərrüfatlarımız mövcuddur [40]. Torpaqların məhsuldarlıq imkanları hesabına onlardan səmərəli istifadə olunduqda onun münbitliyinin artması, məhsuldarlığının getdikcə yüksəlməsi təcrübələrdə sübut olunmuşdur. Torpaqlarda elə bir qeyri-məhdud imkan mövcuddur ki, bu imkandan səmərəli itifadə edildikdə yer kürəsi əhalisinin daima kənd təərrüfatı məhsullarına olan tələbatını təmin etmək olar. Torpaq yerin bitki növləri ilə örtülü olan, üzvi və mineral ehtiyatları ilə zəngin olan atmosfer, litosfer və biosferlə təmasda yaranıb inkişaf edən, öz tərkibi və əhəmiyyəti ilə seçilən təbii ehtiyat hesab olunur. Torpaqların əhəmiyyətli tərkibini, onlardan istifadə edilməsinin zəruriliyini ibtidai insanlar əkinçiliyin yaranmağa başladığı dövrdən öyrənməyə meyl etmişlər. Torpağın əkilməsinin ilk illərindən insanlar əkinçilikdə məhsuldarlığın fərqli olmasını hiss edir və məhsuldarlığın artırılması üçün mücadilə etmişlər. İlk əkinçiliklə məşğul olan insanlar təcrübələri artdıqca torpağın məhsuldarlığının yüksəldilməsi haqqında əldə etdikləri bilikləri gənc nəslə ötürərək onlara torpaqlardan necə daha səmərəli istifadə etmək haqqında məlumatlar vermişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə torpaqlardan səmərəli istifadə haqqında toplanan bütün biliklər əkinçilik təsərrüfatının inkişafına əsaslanırdı. Ölkəmiz dünyada ilk əkinçiliyin inkişaf etdiyi regionlardan biri hesab olunur. Ölkəmizdə suvarma əkinçiliyinin inkişafı barədə məlumatlara qədim əlyazmalarda qeyd olunmuşdur. Hələ Qafqaz Albaniyası dövründə regionda əkinçilik mədəniyyətinin ayrı-ayrı sahələrdə inkişaf etdirilməsi, torpaqdan vergi tutulması haqqında yazılı məlumatlara rast gəlinir. Təbii resurslardan, o cümlədən onun mühüm tərkib hissəsi olan torpaq ehtiyatlarından istifadə tarix boyu insanların ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi həyatında əsaslı rol oynamışdır. İnsanlar torpağın öz dolanışıqlarının əsas mənbəyi olduğunu dərk etdikləri vaxtdan onun müxtəlif xüsusiyyətlərə malik olduğunu görür və onlarda əkilən flora növlərinin məhsuldarlığına göstərdiyi təsirləri qeyd edirdilər. Nəticədə, illər ötdükcə insanlar torpaq, onun xüsusiyyətləri və bar vermə üstünlükləri haqqında məlumatları toplamağa başlayırlar. Bu minvalla torpağın becərilməsi, torpaqların məhsuldarlığa görə müqayisəsi, münbitliyi, insanların təərrüfat fəaliyyətinin torpağa təsiri, torpağın səmərəli istifadəsi və s., bu kimi məsələlər alimlərin tədqiqat obyektinə çevrilir. Bir elm sahəsi kimi torpaqların tədqiqinə ancaq XIX əsrin ikinci yarısından başlamışdır. İstər torpaqşünas — coğrafiyaçı alimlərin, istərsə də iqtisadçı alimlərin torpaqla bağlı apardıqları tədqiqatların yüksək dəyərə layiq olduğunu və onların hər birinin bu istiqamətdəki xidmətlərindən bəhrələndiyimizi qeyd etməyi borcumuz hesab edirik. İlk dövrlər torpaq kadastr sadəcə olaraq insanların əkdikləri sahələri və saxladıqları heyvanların baş çayı barədə məlumatları əhatə edirdi. İstehsal sahələri inkişaf etdikcə torpaq haqqında məlumatların qeydiyyatını aparmaq üçün xüsusi sənədlər meydana gəlirdi. Torpaq üzrə həyata keçirilən əməliyyatların uçotunu aparmaq üçün müvafiq qayda müəyyən edilirdi. Torpaq dəyərləndirməsinin və torpaq ekologiyasının banisi hesab olunan V.V.Dokuçayev və onun işlərinin davamçısı N.M.Sibirtsev, daha sonralar bu sahədə öz tədqiqatları ilə tanınanrus torpaqşünas alimləri, həmçinin respublikamızda H.Ə.Əliyev, M.E.Salayev, Q.Ş.Məmmədov, Ş.G.Həsənov, M.P.Babayev, R.Ə.Əliyeva, A.H.Vəliyev, R.M.Quliyev və s. öz tədqiqatlarında torpaqlardan səmərəli istifadə və onun mühafizəsi barədə yeni-yeni əsərlər yazmışlar [2,18,23]. Torpağın keyfiyyəti onun məhsul vermə qabiliyyətinin əsas göstəricilərinin bir-birindən hansı miqdarda məhsuldar olmasını müəyyənləşdirməkdə bir neçə metodlardan istifadə edilmişdir. İllər keçdikcə alimlər həmin metodların fərqli xüsusiyyətlərini araşdırıb tapmış, həmin xüsusiyyətlərin təkmilləşdirilməsi yönündə yeni araşdırmalar həyata keçirmişlər. Son dövrlərdə isə torpaqların münbitlik göstəriciləri üzrə qiymətləndirilmsi fikri daha çox əhəmiyyət kəsb etmişdir. Eyni zamanda göstərmək yerinə düşər ki, aqrokomplekslərdə və aqrosistemlərdə əkinçiliyin məhsul vermə qabiliyyətinin artırılması yönündə torpaq sərvətinin kəmiyyət və keyfiyyətinə təsirdə iqlim,su sərvətləri və sahənin ekspozisiyasının təsirləri danılmaz hesab olunur. Bu baxımdan rus tədqiqatçılarından Karmanovİ.İ, ŞaşkoD.İ, Azərbaycan alimi Ə.C.Eyyubov iqlim göstəricisinin torpaqların dəyərləndirilməsinə yüksək qiymətləndirmiş, onun qiymətləndirmədə əhəmiyyətini üstün hesab etmişlər [19,23]. Ölkəmizdə torpaqların qiymətləndirilməsi tədqiqatlarında iqlim göstəriciləri Q.Ş.Məmmədov və A.H.Vəliyev tərəfindən də nəzərə alınmışdır. Kənd təərrüfatı məhsulları istehsalına həm təbii amillər və həm də iqtisadi amillər böyük təsiri göstərir. Ancaq qiymətləndirmədə həmin amillərin torpağın məhsuldarlığına kompleks təsiri çox vaxt nəzərə alınmır. Deməli torpaqlar həm keyfiyyətinə və həm də iqtisadi baxımdan ayrılıqda dəyərləndirilməlidir. Torpaqların qiymətləndirilməsi üzrə göstəricilər ayrı-ayrı mənbələrdən topladığımız materialların təhlili əsasında əldə olunmuş və onlar aşağıdakı formada qruplaşdırılır: — qiymətləndirmədə ancaq torpağın kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri yox,həm də onların iqtisadi göstəricilərinin də nəzərə alınması qeyd edilir; — hazırda MDB üzvidövlətlərdə torpaq sərvətlərinin özlərinin keyfiyyət qiymətləndirilməsi müəyyən fərqli göstəricilər əsas götürülərək onların dəyərləndirməsi aparılır; — republikamızda torpaq sərvətləri həm keyfiyyət, eyni zamanda iqtisadi əhəmiyyətləri əsas götürülərək bir-birindən fərqli olmaqla dəyərləndirilir; — son vaxtlar torpaq sərvətlərinin tam şəkildə, həm ekoloji,həm iqtisadi və həm də digər təbii göstəricilərə əsasən dəyərləndirilməsi həyata keçirilir [12]. Torpaqların dəyərləndirilməsinə aid həyata keçirilən tədqiqat işləri öz xarekterinə, tədqiqatların fərqliliyinə görə səciyyələnir. Belə ki, torpağın təbii məhsuldarlıqını qiymətləndirmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə etmək lazım gəlir. Kənd təsərrüfatında torpaq əsas istehsal vasitəsi olsa da, məhsul istehsalı həm təbii amillərdən, həm də iqtisadi amillərdən asılıdır. Qeyd olunanlara söykənərək qeyd edə bilərik ki, torpaqları dəyərləndirərkən maddi-iqtisadi göstəricilər kompleksi, həmçinin istehsalın səmərəliliyini əsaslandıran bütün amilləri nəzərə alınmalıdır. Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|