Əlyazması hüququnda
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Torpaqdan istifadənin dinamikası və onun səmərəlilik götəriciləri Kür-Araz iqtisadi rayonunun torpaq ehtiyatının strukturunda və torpaqdan istifadəçilərin arasında müəyyən fərqlər mövcuddur. Ümumiyyətlə, əkin sahələrinin qruluşunun iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması torpaqdan səmərəli istifadənin əsas yollarından biridir. Statistik məlumata görə ölkədə mövcud olan əkin sahəsində 37,16%-i taxıl bitkilərinin, 90,8%-i pambıq əkininin, 10,9%-i bostan və tərəvəz əkininin Kür- Araz iqtisadi rayonunun payına düşür. Göründüyü kimi, iqtisadi rayonda pambıq və taxıl əkin sahələri digərlərindən daha üstündür və bu da onu göstərir ki, rayon pambıqçılıq və taxılçılıq üzrə ixtisaslaşmışdır [40]. Torpağın təbii və iqtisadi məhsuldarlığından onun səmərəli istifadə edilməsi çox asılıdır.Torpaqdan səmərəli istifadə dedikdə vahid torpaq sahəsinə xərclənən maddi vəsait, əmək vəmaterialsərfiyyatı nəzərdə tutulur. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı bilavasitə təbii-iqlim şəraitindən və həm də kompleks torpağın məhuldarlğından asılıdır. Torpaqları dəyərləndirmək məqsədi ilə onun məhsul vermə qabiliyyətilə bərabərtorpağa sərf olunan dövriyyə fondlarının səmərəliliyi və əkinçilik mədəniyyətini də dəyərləndirmək lazımdır.Həmçinin torpaqdan istifadə göstəriciləri bütövlükdə aqrar sektorun səmərəlilik göstəriciləri kimi çıxış edir və digər sahələrin göstəricilərindən tamamilə fərqlənir. Torpaqdan istifadə səviyyəsini müxtəlif təbii və iqtisadi-coğrafi rayonların mövcud xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla çoxillik göstəriciləri əsasında götürmək lazımdır. Torpaqdan səmərəli istifadə edilməsini göstəriciləri təsərrüfat fəaliyyəti, istehsalın həcmi, aqrar sahənin inkişafının intensivləşməsi və d. ilə bağlayırlar və bu torpaqdan istifadənin səviyyəsini göstərir. Bəzi tədqiqatçılar torpaqdan səmərəli istifadə etməyin göstəricilərini eyni torpaq növünə ən aşağı səviyyədə cəkilən zəhmət və xərcə görə əldə olunan yüksək məhsuldarlıqla müəyyən etməyə üstünlük verirlər. İlk növbədə aqrar sahədə istehsal olunan ərzaq məhsullarının iqtisadi əhəmiyyətinin göstəricisi onun ictimai əmək sərfi ilə dəyərləndirilir. Həmindəyərləndirmə yalnız torpaqdan əkinçilik məqsədi ilə istifadə edənlərə aid olunur. Həmin götərici həmçinin rentabelliyi və torpağın məhsul vermə qabiliyyətinin yüksəldilməsi nəzərə alınaraq həyata keçirilir ki, bunun da nəticəsində istehsal olunan ərzaq məhsullarına çəkilən xərc minimumlaşır. Kənd təsərrüfatı istehsalının təbii əsası torpaq ehtiyatlarıdır. Onların düzgün istifadə edilməsi əhalinin ərzaq təchizatının problemlərini həll etmək, onların rifahını artırmaq, cəmiyyətdə sosial sabitliyin təmin edilməsi üçün imkan yaradır. Torpağın yalnız bir platforma olduğu sənayedə fərqli olaraq, istehsal vasitələrinin yerləşdirilməsinin təməlini, əkinçilikdə əsas istehsal vasitəsi təşkil edir. Çünki kənd təsərrüfatı müəssisəsinin fəaliyyəti nəticəsində aqro-sənaye kompleksinin idarə olunması praktikasını nəzərə alınmalıdır. Bölgənin torpaq ehtiyatlarının istifadəsindəki müasir tendensiyalar məhsuldar torpaqlardan istifadənin yayılması, əlavə torpaqların iqtisadi istifadəyə cəlb edilməsi, qeyri-kənd təsərrüfatı ehtiyacları üçün torpaq ayırmasının genişləndirilməsi və fərdi torpaq sahələri ilə aparılan əməliyyatlar sayının artması yolu ilə ifadə edilir. Bu halda ehtiyac yalnız torpaq ehtiyatları və paylanmasının inventarlaşdırılması üçün deyil, həm də torpaqdan istifadədə səmərəliliyin qiymətləndirilməsi üçün ortaya çıxır. Bu problemin əhəmiyyətinin artması torpağın vəziyyətinin davamlı olaraq pisləşməsi ilə: torpağın məhsuldarlığının azalması, su və külək eroziyası, təbii ehtiyatların tükənməsi və ekoloji problemlər. torpaq məhsuldarlığının iqtisadi qiymətləndirilməsiləbağlıdır. Yerin digər süni yaradılmış istehsal vasitələrindən fərqləndirən öz xüsusiyyətlərinə malik olduğunu nəzərə almalıyıq: 1) torpaqdan fərqli olaraq digər istehsal vasitələri insanların əməyi ilə yaradılır və buna görə də dəyər daşıyır; 2) kənd təsərrüfatı istehsalının nəticələri sahənin ölçüsü və topoqrafiyasından asılıdır; 3) istehsal prosesində olan torpaq funksiyaları, vasitələrini və əmək məsələlərini birləşdirir. 4) torpaq başqa hər hansı istehsal vasitəsi ilə əvəz edilə bilməz; Kənd təsərrüfatı prosesində, xüsusilə kənd təsərrüfatında istehsal prosesi həyata keçirilə bilməz; 5) torpaq yer üzündə məhduddur. Boş torpaqların tükənməsi ilə torpaq ehtiyatları artırıla bilməz; 6) torpaq sahələri keyfiyyətcə fərqlənir. Məhsuldarlığına və digər məhsuldarlıq göstəricilərinə təsir göstərən amillər, topoqrafiya və digər xüsusiyyətlər fərqlənə bilər. Məhsulların planlaşdırılması, satınalma qiymətlərinin fərqləndirilməsi, resursların ayrılması və ölkə ərazilərində digər iqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsi zamanı nəzərə alınmalıdır. 7) lazımi qaydada istifadə edildikdə, torpaq aşınmaz, pisləşməyəcəkdir, əksinə, istehsalın digər üsulları köhnəlir və əmək prosesində yeniləri ilə əvəz olunur. Torpağın xüsusiyyətləri onun məhsuldarlığı ilə fərqlənir. Məhsuldarlığın mahiyyəti torpaqların bitki və suyun inkişafı dövründə bitkilərin ehtiyaclarına cavab verməsinin təbii qabiliyyəti ilə xarakterizə olunur. Bundan əlavə, təmizlənmiş torpaqların məhsuldarlığı əlavə investisiyalara meylli olur. Təbii, süni və iqtisadi olmaqla üç növ məhsuldarlıq vardır. İqtisadi məhsuldarlıq torpağın məhsuldar əmlakını tam və hərtərəfli əks etdirir. Dövlət ərazisi daxilində olan bütün torpaqlar vahid dövlət torpaq fondunu təşkil edir. Nəzərdə tutulmuş məqsədlər üçün bütün torpaqlar aşağıdakı kateqoriyalara bölünmüşdür: *kənd təsərrüfatı torpaqları; • şəxsi mülkiyyət torpaqları; • sənaye, enerji, nəqliyyat, rabitə, yayım, televiziya, informatika, kosmik fəaliyyət üçün torpaq, təhlükəsizlik və digər xüsusi təyinatlı sahələrin torpaqları; • xüsusi mühafizə olunan ərazilər və obyektlərin torpaqları; • meşə torpaqları; • su fondu torpaqları; • ehtiyat torpaqları. Hər kəs torpaq ehtiyatlarının məkan məhdudiyyətləri ilə xarakterizə olduğunu bilir. İqtisadi baxımdan, torpaqın məhdud təbiəti nisbi bir anlayışdır, çünki torpaqlara qoyulan əlavə investisiyalar vahid ərazidə istehsalın artmasına səbəb olur.Beləliklə, kənd təsərrüfatında torpaqdan istifadənin hazırkı mərhələdə iqtisadi səmərəliliyinin artırılmasının əsas yolu ardıcıl intensivləşmədir. Onun ehtiyacı kənd təsərrüfatı məhsullarının tələbatının daim aralığında və müvafiq keyfiyyətdə davamlı artması və adambaşına verimli və ya istifadə olunan torpaqların mövcudluğunun azalması ilə müəyyən edilir.Torpaq ehtiyatları sistematik şəkildə istifadə olunan və ya müəyyən iqtisadi məqsədlər üçün istifadə olunan, yaxud təbii-tarixi xüsusiyyətləri ilə fərqlənən torpaqlar kimi müəyyən edilə bilər. Torpaqların rolu milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində eyni deyil. Sənaye, nəqliyyat və şəhər planlaşdırma sahəsində torpaq əmək proseslərinin baş verdiyi yer kimi passiv rol oynayır. Torpaq mədən sənayesində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Burada xammal mənbəyi kimi çıxış edir.Kənd təsərrüfatında torpağın rolu çox üstündür. Kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatın bir hissəsidir ki, əhalini yeyinti məhsulları ilə təmin etmək və bir sıra sənayelər üçün xammal əldə etməkdir. Dünya kənd təsərrüfatında təxminən 1,1 milyard iqtisadi cəhətdən fəal əhali məşğul olur. Kənd təsərrüfatında torpaq eyni vaxtda əməyin məqsədi və əmək vasitəsi kimi fəaliyyət göstərən əsas istehsal vasitəsidir. Torpaqları mühafizə etməklə, insanlar məhsuldarlığın inkişafı üçün şərait yaradırlar. Mexaniki, fiziki, kimyəvi və bioloji xüsusiyyətlərə malik olan torpaq sahəsi bitkilərin inkişafına təsir edir. Birinci halda torpaq əmək məqsədi kimi çıxış edir, ikinci halda - əmək vasitəsi kimi.İstehsal vasitəsi kimi torpaq bir sıra əsas xüsusiyyətləri ilə digər istehsal vasitələrindən fərqlənir. Onların qısa təsviri belədir; 1. Torpaq təbiətin məhsuludur, digər istehsal vasitələri isə insan əməyinin nəticəsidir. 2. Torpaq coğrafi olaraq məhduddur. İnsanın iqtisadi fəaliyyətini məhdudlaşdıran şərtlər də torpaq sahəsinə mane olan təbii maneələrdir. 3. Torpaq başqa hər hansı istehsal vasitəsi ilə əvəz edilə bilməz; bununla birlikdə kənd təsərrüfatında istehsal prosesinin əsasıdır. 4. Torpaq keyfiyyəti sabit deyil, nəticədə vahid əraziyə bərabər investisiya qoyulmuş məhsulun miqdarı fərqli ola bilər. 5. Kənd təsərrüfatı istehsalında torpaqdan istifadənin təbiəti çoxfunksiyalıdır: Çox sayda müxtəlif növ bitkilər becərilir. Torpağın məhsuldarlığı kənd təsərrüfatı istehsalında böyük rol oynayır. Torpağın məhsuldarlığı - torpağın qida, nəm, hava, biotik və fiziki-kimyəvi mühitdə bitkilərin ehtiyaclarına cavab verə bilməsi qabiliyyətidir. Hər torpaq təbii məhsuldarlığa malikdir. Torpağın məhsuldarlığı yüksək və ya aşağı ola bilər, ancaq tamamilə təbii proseslərin və faktorların torpaq üzərində birgə təsirindən asılıdır. Buna görə, torpaqların təbii məhsuldarlığı yalnız təbii halında əkinçilik dövriyyəsində iştirak etməyən xam torpaqlarda tapıla bilər. Torpaqların süni məhsuldarlığı, insan fəaliyyətindən təsirlənən bütün torpaq sahələrində, lakin ən çox açıq ərazidə ifadə edilir. Xüsusi məqsədəuyğun bir sahənin torpağı, yalnız bir istehsal vasitəsi deyil, həm də əməyin məhsulu olur. Buna görə də, əkinçilik dövranı altında olan hər hansı torpaq sahəsi təbii məhsuldarlığını qoruyub saxlamaqla, həm də əməyin təsiri altında süni məhsuldarlıq əldə edir. Kənd təsərrüfatı torpaqları aşağıdakı torpaqlara bölünür: - kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı üçün; - fərdi yardımçı əkinçilik, bağçılıq, çəmənlik və otlaqın saxlanmasına; - tədqiqat və elmi məqsədlər üçün, ən yaxşı təcrübələri təbliğ etmək üçün; - törəmə kənd təsərrüfatının aparılması üçün; - kənd təsərrüfat iqtisadiyyatının aparılması üçün; - ənənəvixalqsənətkarlıqvə biznesfəaliyyəti üçün; -digərkəndtəsərrüfatı məqsədləri üçün. Torpaqislahatınınhazırkı mərhələsindəki əsasproblemlərdənbiri, torpaqehtiyatlarının "dəyərinin" və onlarınpuldəyərininiqtisadiifadə olunması problemidir. Buvəziyyətdə torpaqehtiyatlarınıniqtisadiqiymətləndirilməsiproblemitorpaq üçün ödəmə sistemitətbiqolunduqdamüvafiqvə praktikihalagəldivə bu, torpaqehtiyatlarınınbazardövriyyəsinə daxilolduğudövrdə xüsusilə vacibdirvə faktikitorpaqbazarınınmövcudolmamasıdır. TorpaqqiymətləndirməsininhüquqitənzimlənməsiÖlkəKonstitusiyasına vəTorpaqMəcəlləsinə uyğunolaraqhəyatakeçirilir Son illərə kimi aqrar sahədə torpaq sərvətlərindən istifadənin xeyirlilik göstəricisi ancaqbecərilən növlərdən əldə olunan yüksək məhsul vermə göstəriciləri ilə qiymətləndirilirdi. Belə dəyərləndirmə bizə yanlış məlumat verirdi. Çünki qiymətləndirmə becərilən ərazilər əsasında müəyyənləşdirilirdi.Digər mütəxəssislər göstərir ki, becərilən ərzaq məhsulun fərqliliyi aqrar sahə üçün götürülərək istifadə olunan torpaq sərvətinin müxətlifliyini əks etdirdiyindən bitkiçilik və heyvandarlıq sahələrinin göstəriciləri birlikdə səmərəli istifadənin göstəricisi kimi götürülməsi düzgün deyildir. Səbəbi kənd təsərrüfatında heyvandarlığın intensiv inkişafı onların növ tərkibindən, onun təşkilindən, mexanikləşdirilməsindən və başqa göstəricilərlə bağlı olub torpaq sərvətindən istifadə ilə birbaşa əlaqədar deyildir. Hər şeydən əvvəl, göstərilməlidir ki, sahibkarlara təhkim olunmuş torpaq sahələri bitkinçiliyin və heyvandarlığın inkişafı üçün tam istifadə edilməlidir. Bu obyektiv zərurətə əsasən kənd təsərrüfatının hər iki sahəsi bir-biri ilə qırılmaz surətdə əlaqədardır. Onların ikisinin də inkişafI torpağın məhsuldarlığından asılıdır [29]. Heyvandarlığın intensiv surətdə inkişaf etdirilməsi üçün yem istehsalı torpağın humus qatının zənginliyindən və torpaqdan necə istifadə olunma göstəricisi ilə sıx bağlıdır. Yəni torpaq mal-qaranı yemlə təmin edən təbii bir törəmə hesab olunur. Ona görə də heyvandarlıq məhsullarını və onun məhsuldarlığı səviyyəsini torpaqdan səmərəli istifadənin həcmi ilə müəyyən etdirməkdən ötrü heyvandarlıqdan və bitkiçilikdən əldə edilən ümumi məhsulu əsas götürmək lazımdır. İqtisadçıların bir çoxu torpaqdan isstifadənin səviyyəsini müəyyən etməkdən ötrü istehsal olunan məhsulun şərti əkin yerinə olan nisbəti kimi götürməyi təklif edirlər. Kənd təsərrüfatının əkin yerindən başqa, digər yararlı sahələrini şərti olaraq əkin yerinə çevirməkdən ötürü hər şeydən əvvəl onların ayrı-ayrı təsərrüfatlarda müxtəlif nisbətdə olmasını nəzərə almaq lazımdır. Təsərrüfatlar isə yalnız eyni təbii və iqtisadi şəraitdə müqayisə edilə bilər. Bundan başqa, ayra-ayrı təsərrüfatların ixtisaslaşması da müxtəlif nəticələr verir. Deməli, şərti əkin yerinə keçirilməsi də torpaqdan istifadənin səviyyəsini müəyyən etmək üçün düzgün deyildir. Buna görə də, hər bir təbii-iqtisadi zonada torpaqdan istifadənin səviyyəsini 100 ha kənd təsərrüfatına yararlı sahədən əldə edilən kənd təsərrüfatı məhsulunu, o cümlədən 100 ha-a görə bitkiçilikdən əldə edilən məhsulun götürülməsi daha məqsədəuyğundur. Bir çox müəlliflər isə torpaqdan itifadənin vahid natural götəricisi olaraq yeni vahidi qəbul edilməsini təklif edirlər. Fikrimizcə, torpaqdan itifadənin səviyyəsini göstərən əsas göstəricilər aşağıdakılar olmalıdır: 1. Kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu, o cümlədən 100 ha kənd təsərrüfatına yararlı sahəyə görə bitkisilikdə əldə edilən məhsul (manatla). 2. Əmək məhsuldarlığı (1 nəfər işçiyə görə və ya 1 adam/günə görə manatla). 3. Sərf olunan xərclərin səmərəliliyi (ümumi məhsulun sərf olunan xərclərə nisbəti). 4. 100 ha kənd təsərrüfatına yararlı sahəyə sərf olunan xərclərin (manatla) və əməyin (adam/gün) miqdarı. 5. Fondla təminolunma və fondverimi. 6. 100 ha kənd təsərrüfatına yararlı sahəyə görə xalis gəlir. 7. Əkin yerinin kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsində tutduğu xüsusi çəkisi [2,16,29]. Torpaqdan səmərəli istifadə həcminin dəyişməsi ilk növbədə torpağa qoyulan maddi və əmək sərfindən asılı olduğu üçün yuxarıdakı göstəricilərin həcmi istehsal xərcləri əsasında əldə edilən ümumi məhsulun miqdarıdır ki, bu ümumi məhsulun artım sürətinindən asılıdır. Kür-Araz iqtisadi rayonunun torpaqlarından kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalına sərf olunan xərclər məhsul istehsalının satışı ilə ödənilmişdir. Ancaq torpaqdan istifadə fərqlidir və bu Mil-Qarabağ, Muğan-Salyan və Şirvan zonasında qiymət baxımından müxtəlif olmuşdur. Torpaqdan istifadə səviyyəsi zonalar üzrə və zonalar daxilində də fərqlidirlər. Bu müxtəliflik əkin sahələrinin kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlarda tutduğu xüsusi çəkisindən, torpağa qoyulan əmək, maliyyə vəsaitlərinin miqdarından və s. asılıdır. Göstəricilər ayrı-ayrı zonalarda və rayonlarda müxtəlif olduğu üçün onun konkret şəraitdə tətbiq etmək lazımdır. Bu göstəricilər həmçinin torpaqdan səmərəli itifadə edilməsindən də asılıdır. Qeyd edilməlidir ki, iqtisadi rayonun bir sıra təsərrüfatlarında məhsul istehsalının yüksək olmasına baxmayaraq, istehal xərcləri nisbətən yüksək olduğundan torpaqdan səmərəli istifadə edilməsi o qədər də yüksək olmamışdır. Ona görə də torpaqdan səmərəli istifadənin yüksəldilməsi təbii və iqtisadi şəraitdən asılıdır. Torpaqdan inteniv itifadə edən təsərrüfatlar geridə qalan təsərrüfatların istifadə etmədiyi mənbələrdən səmərəli istifadə edilməsinə nəzarəti həyata keçirir. Torpaqdan səmərəli istifadə edilməsi səbəbindən və intensivləşdirilmədən Kür-Araz iqtisadi rayonunda 1990-2016-cı illərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istesalı 38% artmışdır. Bunun 16,5%-i əkin yerlərinin artırılması, 83,5%-i isə torpaqdan intensiv istifadədən əldə edilmişdir [40]. Statistik məlumatların təhlilinə görə, Kür-Araz iqtisadi rayonunda torpaq sərvətlərindən kompleks istifadə olunması müasir dövrdə kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsinə səbəb olmuşdur. Kənd təsərrüfatına əlavə xərc qoymaqla xeyli miqdarda xalis gəlir əldə qazanmaq intensivləşdirilmədə əsas meyyar rolunu oynayır. Torpaqdan intensiv və səmərəli istifadə, onun münbitliyinin qorunması və artırılması problemi torpağın əsas istehsal vasitəsi və təkrar istehsal prosesi kimi əhəmiyyətini göstərir. Söhbət torpağın həm təbii və həm də iqtisadi məhsuldarlığının xalis məhsula çevrilməsinin zəruriliyinin artmasında özünü göstərir. XIX əsrin ikinci yarısında alman alimi Y.Libix torpaqdan əldə olunan maddələrin torpağa verilməsi,yəni minimum hədd qanununu elan etdi. Minimum hədd qanuna əsasən torpaqda maddələr mübadiləsi balansının hər hansı bir amildən itirilməsi torpağın məhsuldarlığının məhvinə gətirib çıxarır.Qeyd olunanları nəzərə alaraq torpaq sərvətindən yüksək keyfiyyətdə xammal əldə etmək üçün torpaqdakı maddələrin müvazinətini və proporsiyalılığını daima lazımı səviyyədə qalmasını təmin etmək tələb olunur [18,29]. İqtisadi rayonda kənd təsərrüfatının proporsional inkişafına xərclənən vəsait yalnız torpaqdan intensiv istifadə edilməsi zamanı iqtisadi gəlir verə bilər. Torpaqdan intensiv və səmərəli istifadə edilməsinin statistik təhlili göstərir ki, 1995-ci illə müqayisədə 2016-cı ildə iqtisadi rayonda əkin sahəsinin hər hektarına sərf olunan xərclərin miqdarı 62,1% artmışdır. Həmirn dövrdə əkin sahəsinin hər hektarına görə əldə edilən faktiki pul gəliri isə 9 dəfədən də çox artmışdır [40]. Kür-Araz iqtisadi rayonunun təbii-iqtisadi bölgələrində əkin yerlərinin artırılması və onlara ayrılan xərclərin fərqliliyi məhsuldarlıq və faktiki pul gəlirlərində də müxtəlif olmuşdur. 2000-2016-cı illər ərzində pambıq sahəsinin bir ha-na ayrılan istehsal xərcləri Muğan-Salyan düzündə 123,5%, Şirvan düzündə 61,2% və Mil-Qarabağ düzündə isə 36,5%, faktiki pul gəlirləri isə müvafiq olaraq 75%, 63% və 125% artmışdır [29,40]. Təhlillərdən aydın olur ki,, Şirvan və Mil- Qarabağ düzlərində ayrılan istehsal xərclərinin artımı real pul gəlirinin artım sürətindən artıq olmuşdur. Bunun da nəticəsində perspektivdə iqtisadi rayonda vahid əkin yerinə ayrılan istehsal xərclərinin artırılması əsasında məhsuldarlığın yüksəldilməsinin səmərəliliyi proqnozlaşdırılır. Ancaq, eyni əkin sahəsinə ayrılan istehsal xərclərinin şişirdilməsi məhsulun maya dəyərinin süni artırılmasına səbəb olur. Məsələn, araşdırmalar göstərir ki, Muğan-Salyan bölgəsində pambıq sahəsinin bir ha-na ayrılan xərclərin kəmiyyəti Mil-Qarabağ bölgəsindən 3,0 dəfə və Şirvan bölgəsindən isə 2,0 dəfə artıqdır. Mil-Qarabağ düzündə torpaqdan daha intensiv və səmərəli istifadə edildiyindən az xərc hesabına daha yüksək gəlirin əldə olunması müşahidə edilmişdir. İqtisadi rayonda torpağın məhsuldarlığının, münbitliyinin yüksəldilməsinin mühüm üsullarından biri də onun kimyalaşdırılmasıdır. İqtisadi rayonda mineral və üzvü gübrələrdən elmi cəhətdən əsaslandırılmış miqdarda istifadə edildikdə torpağın məhsuldarlığı yüksəlir və nəticədə məhsul istehsalı da ilbə-il artır. Tədqiqatçıların elmi işlərinin nəticələrində müəyyən olunub ki, əkinçilikdə bitkinin məhsul vermə qabliyyətinin yüksəlməsinin yarısımüxtəlif gübrənin, 3/1-i aqrotexniki tədbirlərin, 10-20%-i məhsuldar toxumun və s. payına düşür. Mineral və üzvi gübrələrdən məqsədyönlü istifadə təbii-iqtisadi bölgələrdə pambığın məhsuldarlığını 20-24 sentnerdən 30-35 sentnerə qədər yüksəltmişdir. Kür-Araz iqtisadi rayonundakı torpaq tiplərinin 3/1-i boz torpaq növlərinə aiddir. Həmin torpaq tiplərinin az məhsuldar olduğunu səbəbindən, gübrələmə zamanı buna diqqət etmək lazımdır. Məlumdur ki, torpaq sərvətindən daimi olaraq intensiv faydalanmaq onun məhsuldarlığını aşağı salır. İqtisadi təhlilin göstərdiyi kimi gübrəyə çəkilən xərclər özünü məhsuldarlığın artırılması ilə ödəyir. Torpaq örtüyünə üzvi tərkibli gübrələrin aqrotexniki qaydalara uyğun səpilməsi onun mexaniki, kimyəvi quruluşuna, nəfəs alma və su təminatıvəziyyətinə müsbət təsir göstərir. Torpaqda üzvü maddələrin miqdarını xaşa, yonca və s. bu kimi bitkilərin əkilməsi yolu ilə də yüksəltmək mümkündür. Misal üçün, əkilən yonca sahəsindəki torpağın bir ha-da 190-205 kq arası azot toplanır ki, həmin miqdar 600-750 kq ammonium şorasına bərabərdir [18,29]. Torpaqdan səmərəli istifadənin mühüm yollarından biri də növbəli əkin sisteminin tətbiqidir. Mənz bu yolla becərilən əkin sahələrinin həm təbii və həm də iqtisadi baxımdan məhsuldarlığını qoruyub saxlamaq mümkündür. Kür-Araz iqtisadi rayonunun iqtisadiyyatında quru subtropik meyvəçilik, pambıqçılıq,bostançılıq,yem bitkiləri əkinləri və s. mühüm yer tutur. Yem bitkiləri içərisində yonca əkinləri xüsusi əhəmiyyət daşıyır.Ona görə ki, yonca əkinləri altındakı torpaqlarda iki il ərzində hər hektarda 600-900 kq azot, 30-40 ton kök qalığı cəmləşir ki,bu da torpağın münbitləşməsinə və məhsuldarlığın 20-30% artmasına əhəmiyyətli təsir göstərir. Yonca mühüm meliorativ əhəmiyyətə malik olan bir bitkidir. Yonca torpaqda şoranlaşma dərəcəsini azaldır ki, bunun da nəticəsində bitkilərin inkişafı üçün münbit şərait yaranır. İqtisadi rayonda torpaqdan səmərəli istifadə edilməsi həm kənd təsərrüfatının, həm də xalq təsərrüfatının digər sahələrinin də başlıca vəzifəsidir. Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|