Əlyazması hüququnda
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.3. Torpaqdan istifadənin ekoloji nəticələri və onun aradan qaldırılması yolları Araşdırmalar göstərir ki, torpaq sahələrinin aqrar sektorda istifadədən kənarlaşmasının başlıca səbəblərindən ən mühümləri məsuldar torpaq sahələrində müxtəlif infrastruktur obyektlərinin tikintisinin intensiv artmasıdır. Kür-Araz iqtisadi rayonunda son 20-30 ildə sənaye, nəqliyyat və başqa strukturların nəzdindəki torpaq sahələri 20%-ə yaxın yüksəlmişdir.Daha yüksək artımSalyan və Muğan zonasında 20,2%, nisbətən aşağı göstərici isə Şirvan düzündə qeydə alınmışdır.Sənaye infrastrukturunun müxtəlif bölmələrinin statistik təhlili göstərir ki, tədqiqatının göstərdiyi kimi həmin sahələrə yönəldilən investisiya qoyuluşu, infrastruktur obyektlərinin tutduğu sahələrin həcmi ilə bilavasitə bağlıdır. Misal üçün, investisiya qoyuluşunun həcmi sahələrin tikintisindən asılı olaraq həmin dövr qiymətləri ilə 10 min ABŞ dolları civarında dəyişilir.SES və digər infrastruktur elementlərinin tikintisində 15-400 ha arası torpaq sahəsi nəzərdə tutulmalıdır[29,40]. Tədqiqatlardan məlum olur ki, su anbarları və mədən sənayesi sahələrinin inkişafı ilə bağlı olaraq iqtisadi rayonda torpaqlar əkin üçün istifadəyə yararsız vəziyyətə düşür.Regionda əhalinin artması, şəxsi evlərin və həyətyanı ərazilərin artması kənd təsərrüfatında torpaqların dövriyyəsindən çıxmasına gətirib çıxaran əsas səbəblərindən biridir. Son 20 ildə iqtisadi rayonda həyətyanı sahələr 11,2 min ha artmışdır [40]. İqtisadi rayonun yaşayış məntəqələrində yeni binaların tikintisini kənd daxilində olan ehtiyat torpaq sahələrində aparmaq mümkündür. Yaxşı olardı ki, müxtəlif səbəblərdən dövriyyəsindən çıxan torpaqlardan alınan gəlir həmin ərazilərdə tikilən sənaye müəssisələri tərəfindən ödənilmiş olsun. Regionda aparılan tədqiqatların nəticələrinə görə iqtisadi rayonda yeni sənaye parklarının,o cümlədən, neftçıxarma, energetika, kimya,yüngül,yeyinti və tikinti sənaye sahələlərinin inkişafına əsasən 2017-ci ilə qədər 15-20 min ha torpaq sahəsi kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən çıxarilmışdır. İqtisadi rayonun müxtəlif zonalarında olan torpaq resurslarının istifadəsindən yaranan nöqsanların aradan qaldırılması kənd təsərrüfatı sahələrinin ixtisaslaşmasına və kompleks şəkildə inkişafına böyük təkan verəcəkdir. Məlundur ki, Kür-Araz təbii-coğrafi regionunun iqlimi yarımsəhra və quru çöl tipli olduğundan, burada əkinçilik yalnız suvarma yolu ilə inkişaf edə bilir.Burada su və torpaq ehtiyatları kənd təsərrüfatı sahələrində məhsuldar qüvvələrin inkişafı və yerləşməsində əsas rol oynayır. Əkinçilik sahələrində suya olan tələbat ilbəil daha da artır.Kür-Araz iqtisadi rayonunda yerli su ehtiyatı olmadığından bölgədə məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi və inkişafı xeyli əlavə problemlərə məruz qalır. Aydındır ki, su təsərrüfatının inkişafına xərclənən vəsaitin səmərəliliyi suvarılan əkin sahələrindən alınan məhsulun həcmi ilə müəyyənləşdiyindən burada məhsuldarlıq aşağı olduqda rentabellik də aşağı olur. Ona görə suvarma suyundan itkisiz və səmərəli istifadə edilməsi bu tədbirlərinə sərf olunan vəsaitin səmərəliliyini artırır. Son illərdə suvarma şəbəkəsində olan torpaqların həcminin sabit qalmasına baxmayaraq, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar 4,4 min ha, şumluq sahələr 18,7 min ha, çoxillik əkmələr 12,5 min ha, otlaqlar 30,6 min ha artmış, dincə qoyulmuş sahələr 66,3 min ha və biçənəklər 1,0 min hektar azalmışdır. Bu da onu göstərir ki, suvarılan əkin sahələrinin artımı dincə qoyulmuş və biçənək sahələrinin hesabına olmuşdur. Suvarılan əkin sahələrinin genişləndirilməsində kollektor-drenaj şəbəkəsinin genişləndirilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Hazırda-iqtisadi rayonda 180,4 min ha sahə kollektor-drenaj şəbəkəsi ilə təmin edilmişdir ki, bu da suvarılan əkin sahələrinin yalnız 1/3 hissəsini əhatə edir. Bu da regionda kollektor- drenaj şəbəkəsinin gələcəkdə daha da genişləndirilməsini mühüm bir vəzifə kimi qarşıya qoyur [29]. 1976-cı ildə istismara verilmiş Sərsəng su anbarının suvarılan torpaqların genişləndirilməsində mühüm rolu olmuşdur. Həmin su anbarının istismara verilməsi 140 min ha-dan çox torpağı suvarmağa imkan vermişdir. Eyni zamanda perspektivdə Baş Şirvan, Baş Mil kanallarının və s. yenidən qurulması nəticəsində iqtisadi rayonun ərazisində 100 min ha artıq torpaq sahəsinin suvarma suyu ilə təminatı yaxşılaşdırılacaqdır ki, göstərilən tədbirlərin yerinə yetirilməsi nəticəsində regionda suvarılan torpaqların sahəsi 800 min ha-a çatdırıla bilər [18,29]. Qeyd etmək lazımdır ki, Respublikamızın təbii-iqtisadi coğrafi zonalardakı suvarma sistemləri arasında fərqlərdən torpaqların rütubətlə təmin edilmə dərəcəsi müxtəlif olduğundan məhsuldarlıq da eyni deyildir. Məlumdur ki, regionda suvarılan torpaqlarda becərilən ərzaq və yem bitkilərinin yüksək məhsuldarlığa malik olması və həm də həmin torpaqlardan istifadəedilmə səviyyəsi özünü ümumi məhsulun maya dəyərində göstərir. İqtisadi rayonda əkilən torpaqların məhsuldarlığı və səmərəliliyi suvarma əkinçiliyinin göstəriciləri ilə yanaşı həm də dövlətin suvarma sistemlərinin istismarına ayırdığı xərclərdən də asılıdır.Tədqiqatlar göstərir ki, əkinçilikdə suvarma sistemlərinin istismarına ayrılan xərclərin az olduğu yerlərdə məhsuldarlıq da aşağı səviyyədədir.Bu baxımdan regionda suvarma sistemləri daim təkmilləşdirilməli,rekonstruksiya olunmalıdır. Aydındır ki, suvarılan torpaqlardan iqtisadi səmərə əldə etməyə təsir göstərən bir sıra amillər vardır. Həmin amillər irriqasiya sistemlərinin texniki göstəriclərindən, suvarma üsullarından və rejimindən, suvarılan torpaqların təmərküzləşmə və ixtisaslaşma səviyyəsindən, maddi-texniki resurslarla təmininatından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Buna görə də göstərilən amillərin hər biri suvarılan torpaqlardan səmərəli istifadə edilməsinə, onun məhsuldarlığının yüksəldilməsinə və suvarılmaya yönəldilən investisiyanın iqtisadi səmərəliliyinin artrılmasına təsir göstərir. Suvarılan topaqlardan istifadənin iqtisadi göstəricilərinin təhlili göstərir ki, bu torpaqların məhsuldarlığının artırılması və onun iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal artımından asılıdır. Suvarma həmçinin təsərrüfatlarda istehsalın həcminin artırılmasında, kənd təsərrüfatı məhsullarının yüksəlmə istiqamətində satılmasında, təsərrüfatların iqtisadi cəhətdən möhkəmləndirilməsində və s.-də həlledici rol oynayır. Bu isə, öz növbəsində, təsərrüfatlarda xalis gəlirin və mənfəətin artmasına, əsas fondların yüksək səviyyədə olmasına imkan yaradır [29]. Kür-Araz iqtisadi rayonunda kənd təsərrüfatı sahələrinin intensivləşdirilməsinin,səmərəli istifadəsinin əsas məğzi suvarmaya ayrılan investisiyanın daha tez, əkinçilik və heyvandarlıqda istehsalın həcminin çoxalması hesabına ödənilməsində özünü doğruldur. Müasir dövrdə regionda suvarmanın inkişafı üçün irriqasiya sisteminin təkmilləşdirilməsi, suvarma əkinçiliyi zonalarındakı torpaqlarda istehsalın təmərküzləşməsi və ixtisaslaşması, daha da genişləndirilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Suvarılan torpaqların intensivləşdirilməsinin gələcək yolu onların iqtisadi münbitliyinin artırılması əsasında bu torpaqların iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsindən ibarətdir. Bu, əsasən, suvarılan torpaqlara əmək və vəsait qoyuluşunun artırılması ilə mövcud çatışmazlıqların – bir tərəfdən investisiya qoyuluşunun həcmi ilə fondla təminatın aşağı səviyyədə olması, digər tərəfdən isə suvarma sistemlərinin istifadəyə verilməsilə suvarılan torpaqlardan istifadə edilməsi və suvarma əkinçiliyi mədəniyyətinin aşağı səviyyəsi arasındakı əksikliklərin aradan qaldırılması ilə və həmçinin, su təsərrüfatı müəssisələrilə kənd təsərrüfatı müəssisələri arasında hazırla fəaliyyət göstərən iqtisadi mexanizmin təkmilləşdirilməi yolu ilə həyata keçirilə bilər. Kür-Araz iqtisadi rayonunun ərazisində münbitliyi və məhsuldarlığı aşağı olan şoran və şorakətləşmiş.bataqlıqlaşmış,eroziyaya uğramış torpaq sahələri geniş yayılmışdır ki, növbəti fəsildə bu məsələ geniş araşdırılır. |