Əlyazması hüququnda
Kür-Araz iqtisadi rayonunun torpaqlarını çirkləndirən mənbələr
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.3. Kür-Araz iqtisadi rayonunun torpaqlarını çirkləndirən mənbələr və onların aradan qaldırılmasının iqtisadi səmərəliliyi Statistik məlumatların təhlili göstərir ki, Kür-Araz iqtisadi rayonu hələ keçmiş sovetlər dövründə inkişaf etmiş sənaye və çoxsahəli kənd təsərrüfatına malik olmuşdur. İqtisadi rayonda istehsal olunan ümumi məhsulun 45%-i sənayenin, 35%-i kənd təsərrüfatının payına düşmüşdür. Respublikada istehsal olunan ümumi sənaye məhsulunun 12%-i, o cümlədən, elektrik enerjisinin 85%-i, neft hasilatının 8,5%-i, neft-kimya məhsullarının 2,5%-i, yeyinti sənayesinin 2%-i, xam pambığın 95%-i iqtisadi rayonun payına düşür [18,40]. Kənd təsərrüfatında pambıqçılıq,quru subtropik meyvəçilik, taxılçılıq, üzümçülük,tərəvəzçilik və bostançılıq iqtisadi rayonda ixtisaslaşmış təsərrüfat sahələridir.. Kür-Araz iqtisadi rayonunun müasir inkişaf səviyyəsi və ekoloji vəziyyəti təsərrüfatın müxtəlif sahələrinin inkişafı və ixtisaslaşmasına təsir göstərir. İqtisadi rayon ərazisi zəngin neft-qaz və mineral-xammal ehtiyatlarının çoxluğuna, həmçinin su çatışmamazlığma görə səciyyələnir. Tədqiqat ərazisinin zəngin təbii-resurs potensialı, onun intensiv mənimsənilməsi və sənaye qovşaqlarının formalaşması sürətlə gedir. Təsərrüfat komplekslərinin strukturunu təyin edən su təsərrüfatı problemlərinin həlli müasir mərhələdə ən mühüm amillərdəndir. İqtisadi rayonda suvarma əkinçiliyinin intehsiv inkişafı su təchizatının əhəmiyyətini həmişə artıracaqdır. Regionda ümumi torpaq fondunda aqrar sektorda istifadə oluna bilən torpaqlar tədqiqat ərazisinin 3/2 hissəsini əhatə edir və bunun da 42%-i əkilir. Əkinçilik məqsədilə becərilən torpaqların yarısında suvarma tətbiq edilir [29,40]. Mövcud torpaq və su ehtiyatlanndan regionda elmi-texnoloji qaydalara əməl edilmədən istifadə, kənd təsərrüfatında məhsuldarlığı aşağı salmaqla yanaşı iqtisadi və ekoloji tarazlığın pozulmasına da səbəb olmuşdur. Əkinçilikdə istifadə edilən mineral gübrələr və bitki mühafizə vasitələri məhsul istehsalını artırmaqla yanaşı onun mühafizə olunmasına imkan yaratsada torpağın və ətraf mühitin çirklənməsinə səbəb olur. Kənd təsərrüfatında torpaqların meliorativ vəziyyətinə çəkilən xərclərin az olması səbəbindən torpaqların ekoloji şəraiti pisləşmişdir, torpaqlar şoranlaşmış və bataqhqlaşmışdır. Səbəbi ərazinin torpaq qurunt şəraiti öyrənilmədən su anbarları yaradılıb əkin sahələrini suvarmaq üçün torpaq kanallar çəkilməsidir. Lakin su anbarlarından, kanallardan sızan sular həm torpaq sahələrində duzlaşma və bataqlıqlaşma yaradır, həm də ekoloji şəraiti gərginləşdirir. Hesablamalar göstərir ki, regionun əsas su ehtiyatı mənbəyi Kür və Araz çayları və onların iqtisadi rayon ərazisindən axan qollarının sularıdır. İqtisadi rayon ərazisində su ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi və onların mühafizəsi, mövcud təsərrüfatın ərazi strukturlarının yenidən qurulmasına və məhsuldar qüvvələrin gələcək inkişafına əhəmiyyətli təsir edər. Tədqiqat ərazisində istifadə edilməyən dövlət torpaqlarının mənimsənilməsinin ekoloji aspektləri mühüm əhəmiyyət daşıyır. Həmin torpaqlara mənsub ekosistemin korlanmadan mühafizə edilməsi tədbirlərini qabaqcadan nəzərə almaq vacib məsələdir. Toplanmış məlumatların təhlili göstərir ki. Kür-Araz iqtisadi rayonunda məhsuldar qüvvələrin inkişafı və yerləşdirilməsi bir sıra iqtisadi və ekoloji problemlərlə sıx bağlıdır. Bunlara yanacaq və mineral-xammal resurslarından səmərəli və kompleks istifadə, su mənbələrinin çirklənmədən mühafizəsi, iri şəhərlərin hava hövzəsinin qorunması, landşaft strukturlarına texnogen təsirin optimallaşdırılması və s. aiddir. Yuxarıda qeyd edilən pozuntuların bərpa edilməsi və çirklənmədən qorunması mühüm iqtisadi və ekoloji əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadi rayon zəngin neft-qaz ehtiyatlarına malikdir. Həmin ehtiyatlar Kürovdağ, Qarabağlı, Neftçala, Kürsəngə, Pirsəhhət, Mişovdağ, Qalmaz, Muradxanlı, Mollakənd və s. yataqlardadır. Neftçala və Xıllıdakı yodlu-bromlu su ehtiyatları sənaye əhəmiyyətli yataqlardır. Rayonun ərazisində çöküntü süxurlarının geniş yayılması, burada tikinti xammalının çox böyük ehtiyatlannm olmasına səbəb olmuşdur. Regionda kərpic-kirəmit gili, mişar daşı, kirəc ehtiyatları, əhəng daşı. çınqıl və gil, qum-çınqıl, yüksək temperaturlu termal su ehtiyatları və s. çox böyük təsərrüfat əhəmiyyəti daşıyır. Buradakı termal su quyusu 10 mln. m3-dən çox suvermə qabiliyyətinə malikdir və suyun temperaturu 75-85°C -yə çatır. Həmin termal suların tərkibi mineral duzlarla zəngindir.Sulardan həm müalicə üçün, həm də şəhər təsərrüfatında, məişətdə və s. geniş istifadə edilə bilər.Regionda olan termal suların tərkibindəki mineral maddələr kimya sənayesi üçün əsas xammallardan biridir. Eyni zamanda mineral suların çıxarılıb istifadə edilməsi və çirklənmədən mühafizəsi məsələləir də öyrənilməlidir. Kür-Araz iqtisadi rayonunun sosial-iqtisadi inkişafında mühüm yer tutan mineral-xammal ehtiyatlarından səmərəli və kompleks istifadə edilməsi, mühafizəsi,regionda ekoloji-iqtisadi tarazlığın qorunub saxlanmasında mühüm əhəmiyyət daşıyır. Statistik təhlil göstərir ki, XX əsrin ikinci yarısında iqtisadi rayonun ayrı-ayrı sahələrində ətraf mühit, insanların səmərəsiz fəaliyyəti nəticəsində əhəmiyyətli mənfi təsirə məruz qalmışdır. Xüsusən də neft-qaz hasilatı sahələrində 100 hektara yaxın torpaq yararsız vəziyyətə düşmüş, tikinti materialları istehsal olunan ərazilərdəki yataqların ətrafında isə ətraf mühit korlanmışdır. İqtisadi rayon ərazisində su təsərrüfatı problemlərinin aradan qaldırılması təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı təsiri sistemində mühüm aktuallığa malikdir. Hazırda su ehtiyatlarından regionda səmərəli istifadənin əsas yolu əkinçilikdə torpaqların suvarılmasının, əhalinin su təminatının, elektrik enerjisinin istehsalı və balıqçılıq kimi mühüm sahələrin daha geniş inkişafıdır. Rayonda çay şəbəkəsi Kürdən və onun qolları olan Tərtərçay, İnciçay, Aqquşa, Araz çayı və s. xırda çaylardan ibarətdir. Yer səthinə yaxın yerləşən yeraltı sular rayonun su ehtiyatını tamamlayır [18,19]. Ümumiyyətlə regionun kənd təsərrüfatında əkin sahələrinin, sənayenin və mənzil-kommunal təsərrüfatının suya olan tələbatı süni suvarma sistemləri vasitəsilə ödənilir. İqtisadi rayonun əsas suvarma mənbələri Yuxarı Qarabağ, Yuxarı Şirvan, Əzizbəyov, Baş Mil, Baş Muğan və Sabir adına kanallardır. Tədqiq edilən rayonda suvarma sistemlərinə aid olan su anbarları və su kanalları iqtisadi cəhətdən çox böyük səmərə verir. Təəssüflə deyd etməliyik ki, onların tikintisinin düzgün aparılmaması, torpaq kanallar üzündən gedən sızmalar hesabına torpaqlar şoranlaşaraq keyfiyyətini itirir. Nəticədə böyük vəsait hesabına həmin torpaqlar bərpa edilərək təsərrüfat dövriyyəsinə qaytarılır. Mingəçevirdən başlayaraq Kürün sol sahilləri boyu torpaq sahələri Yuxarı Qarabağ kanalından sızan sular hesabına demək olar ki, şoranlaşdıraraq yararsız vəziyyətə düşmüşdür.Eyni zamanda paralel olaraq suvarılmada sudan düzgün istifadə edilməməsi səbəbindən torpaq sahələri yuyularaq eroziyaya məruz qalmışdır. Bəzən isə əkin sahələrinə mineral gübrələrin, pestisid və herbisidlərin verilməsi zamanı aqrotexniki qaydaların pozulması üzündən həmin məhsullar su ilə yenidən təbii su mənbələrinə qarışaraq suyun kimyəvi çirklənməsinə səbəb olur. Kür-Araz iqtisadi rayonunun torpaq sahələri Gürcüstanın və Ermənistanın ərazilərindən keçən Kür və Araz çaylanın yuxarı axınında sənaye tullantıları və məişət çirkabları ilə çirklənmiş sularla çirklənməyə məruz qalır. Araşdırılan məlumatların təhlili göstərir ki, Ermənistanın sənaye müəssisələrindən atılan tullantılar Arpaçay,Oxçuçay,Bazarçay və s. vasitə və yollarla Araz çayını çirkləndirir. Bu tullantılar qatılıq həddindən 100 dəfə və daha çox olan ağır metallardır ki,onlar da əsasən Ermənistanın Qafan-Qaçaran mis-molibden kombinatlarının çirkab suları ilə Oxçuçaya və onun vasitəsilə Araza axıdılır. Ermənistan ərazisindən Razdan çayına axıdılan çoxlu miqdarda mis, fenol, ammonyak, azot və digər radioaktiv məhsullar Arpaçay vasitəsi ilə Araz çayını çirkləndirərək həmin çirkli sularla Kür- Araz iqtisadi rayonunun torpaq sahələri suvarılır ki, bu da əraziyə öz mənfi ekoloji təsirini göstərir. Əldə edilən statistik məlumatlara əsasın deyə bilərik ki, Arazın bu ölkənin ərazisindən axan hissəsində misin miqdarı yol verilən qatılıq həddindən 25 dəfə, fenol 5 dəfə, manqan 2—4 dəfə çoxdur [18]. Gürcüstanda Tbilisi və Rustavi şəhərlərindən Kür çayına axıdılan təmizlənməmiş məişət çirkab suların və müəssisə tullantılarının çirkləndirməsi hesabına yol verilən qatılıq həddindən fenolun miqdan 15-25 dəfə çoxdur. Azərbaycan ərazisində Kür çayının ən çox çikrlənmiş qollarından biri Qoşqar çayıdır ki, onun da çirklənmə mənbəyi Daşkəsən şəhər-kommunal və dağ-mədən sənaye müəssisələrinin çirkab sularıdır. Bu çayın suyunda mis birləşmələri yol verilən qatılıq həddindən 20 və fenol 8 dəfə çoxdur [18,40]. Kür və Araz çayları və onların tranzit qolları həm qonşu Gürcüstan və Ermənistan ərazisində, həm də Azərbaycanın öz ərazisində Gəncə, Mingəçevir, Şirvan və başqa şəhərlərin kommunal-məişət və sənaye çirkab suları ilə güclü çirklənməyə məruz qalırlar. İqtisadi rayonun ərazisində suvarılan torpaq sahələrinə çəkilmiş suvarma kanalları mütəmadi təmizlənmədiyindən, onların faydalı iş əmsalı da aşağı düşür. Bunun qarşısını almaq üçün ilk növbədə həm suvarma prosesində, həm də kanallarda həyata keçirilən aqrotexniki və hidromeliorativ tədbirlərlə su itkisini azaltmaq və ətraf mühitin qorunmasına ciddi əməl etmək lazımdır. Respublikanın ən iri qış otlaqlarının olduğu regionda suvarılmanın düzgün aparılmaması səbəbindən torpağa ziyan dəyir. Salyan, Muğan və Şirvan düzlərində kollektor-derenajların vaxtaşırı təmizlənrnəməsi nəticəsində kollektor-derenaj sularının səviyyəsi qalxaraq ətraf ərazilərin torpaq örtüyünün şoranlaşmasını artırır. İqtisadi rayonun ərazisində həm yeraltı suların qalxması,həm də gölləmə suvarma səbəbindən ifrat nəmlənmə və rütubət sevən bitkilərin geniş inkişaf etdiyi sahələrdə bataqlıqlar geniş yayılmışdır. Bataqlıqlar əsasən Ağgöl, Mehmangöl, Sarısu və s. ətrafında, xüsusilə çayların gətiımə konusları aralarındakı çökəkliklərdə yayılmışdır. Muğan düzündə Ağçala gölü ilə əlaqədar olaraq ümumi sahəsi 500 km2 -dən çox bir neçə bataqlıq yaranmışdır [18]. XX əsrin 2-ci yarısında Kür-Araz ovalığında o dövr üçün mükəmməl kollektor-drenaj sistemlərinin yaradılması nəticəsində bataqlıqların sahəsi nəzərə çarpacaq dərəcədə azalmışdır. Lakin son illər iqtisadi böhran səbəbindən, həm də meliorasiya işlərinin zəif aparılması üzündən rayonun ərazisində yerləşən kollektor-drenaj sistemi dolmuş və lazımı səviyyədə təmizlənmədiyindən drenaj sularını çəkib apara bilmir ki, bunun da nəticəsində bataqlıqların sahəsi yenidən artmışdır. Araşdırmalar göstərir ki, Yuxarı Qarabağ və Yuxarı Şirvan kanalları sahilləri boyunca yeni bataqlıqlar yaranır ki,bu da ərazidə yeni ekoloji-iqtisadi gərginliyin artmasına səbəb olmuşdur. Kür-Araz iqtisadi rayonunda kənd təsərrüfatında əkinçiliyin üstün inkişafı torpaq sahələrinin məhsuldarlığının artmasını, suvarma və digər aqrotexniki tədbirlərinin təkmilləşdirilməsini, şoran torpaqlann meliorasiyasını tələb edir. İqtisadi rayonda ən iri kollektordan biri olan Baş Şirvan kollektorundan ildə təxminən 250 min hektardan çox əkin sahələrində toplanan şor sular axıdılır. Mil- Qarabağ və Muğan-Salyan kollektorları birləşdirildikdən sonra Baş Mil-Muğan adlanan bu kollektorun uzunluğu 416 km olmuş və onun vasitəsilə 506 min hektar ərazidən toplanan şor sular axıdılmağa başlanmışdır [18,40]. Təəssüf ki,əsas kollektorlara birləşdirilən ikinci dərəcəli kollektor-drenajlarda uzun illər təmizləmə işlərinin aparılmaması, ətraf sahələrdə qurunt sularının səviyyəsinin qalxmasına səbəb olur və nəticədə torpaqlar şoranlaşmaya və təkrar şorlaşmaya məruz qalır. Ümumiyyətlə əhəmiyyətli miqdarda maliyyə vəsaiti, əmək və əsas fondlar hesabına yaradılan yerüstü və yeraltı su ehtiyatlarından məqsədyönlü, səmərəli və qənaətlə istifadə edilərsə tədqiqat rayonu üçün ən vacib ekoloji və iqtisadi problemləri həll etmək olar. Kür-Araz iqtisadi rayonunun iqtisadiyyatında və ekologiyasında Xəzər dənizi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Xəzərin təbii-coğrafi iqlimi şəraiti Kür-Araz iqtisadi rayonunun iqliminə mühüm təsir göstərir. 1978-ci ildən Xəzər dənizinin səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar səth dalğaları və qurunt sularının səviyyəsinin qalxması səbəbindən iqtisadi rayonun dəniz sahili ərazilərinə, xüsusilə ən çox Salyan və Neftçala inzibati rayonlarında 40 000 hektara yaxın sahəyə ziyan vurmuşdur. Deməli, səviyyə tərəddüdü həm region ərazisinin sosial-iqtisadi inkişafına və həm də ekoloji mühitinə çox böyük zərər gətirmişdir. XX əsrin 2-ci yarısınadək Xəzərin səviyyəsi mütamadi endiyindən sahil zolağında sənaye, kənd təsərrüfatı, yaşayış məntəqələrinin tikintisi geniş inkişaf etmişdir. Neftçala rayonunda iki balıqartırma zavodları, kənd təsərrüfatına yararlı geniş əkin sahələri və bir sıra yaşayış məntəqələri 1978-ci ildən dəniz səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar su altında qalmış, ərazi böyük iqtisadi və ekoloji zərərə uğramışdır. İqtisadi rayonda Kür çayı boyunca Neftçala, Hacıqabul, Salyan rayonlarında çoxlu təbii və süni axmazlar mövcuddur və onlar balıqçılıq təsərrüfatının inkişafı üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Nohur balıqçılığı yerli əhalinin ərzaq təminatında böyük rol oynayır. Ancaq tədqiqatlar göstərir ki, Salyan, Neftçala və digər inzibati rayonlarda əhalinin bir qismi özünün pay torpaqlarında nohur düzəldərək balıq yetişdirirlər. Bu proses həm əkin yerlərinin azalmasına, həm də ətraf torpaqların şoranlaşmasına və çoxlu su itkisinə səbəb olaraq ekoloji-iqtisadi tarazlığı pozur. Eyni zamanda suvarma əkinçiliklə məşğul olan fermerlər su çatışmamazlığından əziyyət çəkirlər. Tədqiqat rayonunun mühüm sərvəti olan torpaq həm kənd təsərrüfatında başlıca istehsal vasitəsi,həm də məhsuldar qüvvə kimi mühüm sosial-iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Deməli, torpaqdan istifadənin yaxşılaşdırılması, mühafizəsi və münbitliyinin artırılması qarşıda mühüm problem kimi durmaqdadır. Torpaqdan istifadə prosesində lazımi aqromeliorativ tədbirlər həyata keçirilmədikdə onun strukturu pozulur, münbitliyi azalır və kənd təsərrüfatı istifadəsindən çıxır. Eyni zamanda iqtisadi rayonda torpaqlar hasilat sənayesinin, əsasən də neft-qaz və tikinti materiallarının hasilatı sahələrinin inkişafı nəticəsində də korlanmışdır. Ərazidə neft-qaz hasilatı zamanı 100 hektar, tikinti materiallarının hasilatı ilə 120,2 hektar yararlı torpaqlar korlanmışdır [18,29]. Aparılan araşdırmaların təhlili göstərir ki, regionda kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların münbitliyin azalması prosesi səciyyəvidir. Səbəbi torpaqların düzgün istifadə olunmamasıdır. Nəticədə torpaqların deqradasiyası artır, mühitlə mədəni bitkilər arasında ekoloji-iqtisadi tarazlığı pozulur. Kür-Araz iqtisadi rayonunda torpaq sərvətinin ərazi üzrə yerləşməsinin təhlili göstərir ki, burada torpaqların mühafizəsi və yaxşılaşdırılması üzrə bir sıra tədbirlərin görülməsi məqsədəuyğundur. Rayonun sosial-iqtisadi inkişafının təminində ilk növbədə torpaqların aqromeliorasiya yolu ilə optimallaşdırılması və regionda kənd təsərrüfatının inkişafı mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ərazini bütövlükdə eroziya prosesinin gedişinə qarşı hazırlamaq, şırımlarla əkin aparmaq, qoruyucu meşə zolaqları salmaq və s. tədbirlərin görülməsi zəruridir. İqtisadi rayonda təsərrüfatın müxtəlif formaları ilə korlanmış torpaqlar geniş yayılmışdır. Neftçala, Salyan, İmişli, Kürdəmir inzibati rayonlarının ərazilərində neft-qaz hasilatı ilə çirklənmiş torpaqları, Bəhramtəpədə və s. tikinti materiallarının hasilatı zamanı korlanmış torpaqları rekultivasiya edərək təsərrüfat dövriyyəsinə qaytarmaq, onları bərpa etmək lazımdır ki, ərazinin ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına və stabilləşməsinə şərait yaransın. |