ĠƏMĠstan nəZĠRLĠ

“Bakı, general-leytenant Əliağa ġıxlinskiyə 
 
Dronun (Qarabağ ərazisində döyüĢən erməni-daĢnak silahlı birləĢmələrinin 
komandiri  -  ġ.N.)  qüvvələrinin  hücumu  zamanı  ġuĢa  Ģəhərinin  vəziyyətinin  nə 
dərəcə  ağır  ola  biləcəyini  nəzərə  alaraq,  ermənilərə  Cavad  qəzası  süvari 
qoĢunlarının  köməyi  ilə  Cəbrayıl  qəzası  tərəfindən  güclü  təzyiq  göstərilməsini 
lazım  bilirəm.  Eyni  zamanda  Ġran  Ģahsevənləri  Zəngəzur  qəzasına  soxulsaydılar, 
daha  yaxĢı  olardı.  GeniĢ  hücum  əməliyyatı  aparmaq  üçün  tək  Cəbrayıl  qəzasının 
vəsaiti kifayət deyildir. 
ADR-in Qarabağ ərazi 
qoşunlarının komandanı, 
general Həbib bəy SƏLİMOV, 
31 mart 1920-ci il.” 
 
“...Bizimkilərin  geriyə  qaçmalarının  qarĢısını  özüm  rəhbərlik  etdiyim  yüz 
nəfərlik  parlament  mühafizə  dəstəsi  ilə  aldım.  Artilleriya,  xüsusilə  podpolkovnik 
Nəbibəyovun  batareyası  əla  atıĢırdı,  lakin  təssüf  ki,  batareya  komandiri  hissə 

88 
 
qapılıb  batareya  ilə  həmləyə  keçdi.  Hal-hazırda  ermənilər  Əsgəranı,  Xanabad 
kəndini, 3360-cı yüksəkliyi, DaĢbaĢı kəndini tuturlar. 
Ümumiyyətlə,  biz  döyüĢərək  erməniləri  iki  verst  geri  çəkilməyə  məcbur 
etmiĢik. AĢağıdakı itkiləri vermiĢik: alayın... praporĢik Nəcəfəliyev və on altı əsgər 
öldürülüb.  Parlamentin  mühafizə  dəstəsindən  podporuçik  DauĢvili,  praporĢik 
Əsgərov, Ərəbov yaralıdırlar. Əsgərlərdən yeddi nəfər ölmüĢ və on beĢi yaralıdır. 
DöyüĢçülərin əhval-ruhiyyəsi yaxĢıdır. DüĢmən çox böyük itkilər vermiĢdir, 
tək Xaramutda 60-a qədər düĢmən cəsədi sayılmıĢdır. 
General Həbib bəy Səlimov 
1 aprel 1920-ci il, Ağdam.” 
 
* * * 
 
1918-20-ci  illərdə  Milli  Azərbaycan  Ordusunun  yaranmasında  əvəzsiz 
xidmətləri olan general Həbib bəy Səlimov 1881-ci ildə Naxçıvanda anadan olub. 
Cümhuriyyət  dövrünün  ən  görkəmli  sərkərdələrindən  biri,  general-mayor 
Həbib  bəy  Hacı  Yusif  oğlu  Səlimov  1918-ci  il  martın  4-də  Petroqradda  BaĢ 
Qərargah Akademiyasını bitirib. 
BaĢ  Qərargah  rəisi  kimi  mühüm  vəzifəyə  təyin  olunan  Həbib  bəy  nə 
kabinet,  nə  də  məiyyət  generalı  olmamıĢdır.  Milli  ordumuzun  ilyarımlıq 
fəaliyyətində  daim  ön  cəbhədə  olmuĢ,  fitri  hərbi  istedadı  ilə  Azərbaycanın 
müstəqilliyinə təcavüz etmək istəyən silahlı düĢməni məhv etmiĢdir. Təəssüf ki, bu 
Ģöhrətin ömrü uzun çəkmədi. Həmin ilin aprelində ölkəmizə basqın edən bolĢevik-
daĢnak qüvvələri mərd və yenilməz general Həbib bəy Səlimovu məhv etmək üçün 
min bir fəndkirliyə əl atdılar. 
Respublika  Milli  Təhlükəsizlik  Nazirliyinin  arxiv  sənədlərindən  öyrənirik 
ki, may ayında Həbib bəy Səlimov Naxçıvana hərbi komissar təyin olunur. 1920-ci 
il iyulun 19-da Naxçıvan Ģəhər general-qubernatorunun 3402 saylı  möhürlü rəsmi 
sənədi  ilə  Təbriz  Ģəhərinə  ticarət  məsələləri  ilə  məĢğul  olmaq  üçün  on  dörd 
günlüyə ezam olunur. 
Avqustun 26-da Naxçıvan Ġnqilab komitəsinin sədri XI ordunun xüsusi Ģöbə 
rəisi, cəllad Pankrotova yazılı məlumat verir kı, Həbib bəy Səlimov iyunun 30-da 
qayıtdı.  Qızıl ordunun ehtiyacı  olduğu ticarət  məhsullarından kifayət qədər gətirə 
bilmiĢdir. 
Sentyabrın  1-də  həbs  olunan  general  Həbib  bəy  Səlimov  üçün  2017  saylı 
həbs  vərəqəsi  yazılır.  Yalançı  ittihamların  “bayramı”  baĢlayır.  Adamın  varlığını 
sarsıdan odur ki, Qubin soyadlı rusdan baĢqa yalançı ittihamların əksər müəllifləri 
öz  dindaĢlarımızdır. Onlar çalıĢır ki,  general  Həbib bəyin  yuxarıda  xatırladığımız 
Əsgəran,  Muğan  və  Lənkəran  döyüĢlərində  əvəzolunmaz  xidmətlərini  dansınlar. 
Alınmır,  ağ  yalan  belə  igid  generalın  hərbi  fəaliyyətinə  ləkə  sala  bilmir.  Onda 
naxələflər baĢqa fəndə əl atırlar. Devirlər ki, 1918-ci ildə türk  generalı Nuru paĢa 

89 
 
Azərbaycana  gələndə  Həbib  bəy  Səlimov  onun  ordusunda  bolĢeviklərə  qarĢı 
döyüĢlər aparmıĢdır. 
Bu tarixi fakt həqiqətən olmuĢdur. Gəncədən sonra cəbhəni iki yerə - Ģimal 
və cənub qruplarına ayıran Nuru paĢa cənub qrupunun komandiri polkovnik Həbib 
bəy Səlimovu təyin etmiĢdi. 
Hətta sonralar vətəni Türkiyədə “Böyük hərbdə Bakı yollarında 5-ci Qafqaz 
piyada  firqəsi”  adlı  kitab  yazan  türk  polkovniki  RüĢtü  bəy  Həbib  bəy  Səlimovu 
əsərində  igid  bir  sərgərdə  kimi  xatırlayır:  “Cəsur,  döyüş  texnikasını  gözəl  bilən 
türk  ordusunun  yüksək  rütbəli  zabitləri  tərəfindən  layiqincə  qiymətləndirilən 
polkovnik Həbib bəy rus ordusunda yetişmiş azərbaycanlı zabitlərdəndir”. Qəribə 
burasıdır  ki,  bolĢeviklərə  quyruq  bulayıb  Həbib  bəy  Səlimov  haqqında  iftira, 
ittihamlar  verən  dindaĢımız  rotmistrin  özü  də  türklərlə  birgə  döyüĢlərdə  iĢtirak 
etmiĢdi.  Milli  Təhlükəsizlik  Nazirliyinin  arxiv  sənədlərindən  öyrənə  bildim  ki, 
rotmistri  (nüfuzlu  nəslinə  hörmətim  olduğuna  görə  rotmistrin  adını,  soyadını 
çəkmək  istəmirəm)  1926-cı  ildə  bolĢevik  ÇK-sı  Solevetsk  adalarına  ömürlük 
sürgünə göndərib. Atalar demiĢkən, özgəyə quyu qazanın özü də düĢər. 
Yuxarıda xatırlatdım ki, general Həbib bəy Səlimovun milli orduda vəzifəsi 
BaĢ  Qərargah  rəisi  idi.  PeĢəkar  hərbçilər  yaxĢı  bilirlər  ki,  qərargah  ordunu  idarə 
edən ağıl, beyin deməkdir. Məgər dünya  Ģöhrətli  sərkərdə,  hərbiyyə naziri Səməd 
bəy  Mehmandarov  və  onun  müavini  “artilleriyanın  allahı”  Əliağa  ġıxlinski  kimi 
peĢəkar hərbçilər, bolĢeviklərə quyruq bulayan rotmistrin zəif komandir zənn etdiyi 
Həbib  bəy  Səlimovu  BaĢ  Qərargah  rəisi  kimi  məsul  vəzifəyə  təyin  edərdilərmi? 
1919-cu  il  fevralın  26-da  otuz  bir  saylı  əmrlə  polkovnik  Həbib  bəy  Səlimova 
general-mayor rütbəsi verərdilərmi? Əlbəttə yox! 
General  Həbib  bəy  Səlimov  1918-20-ci  illərdə  milli  ordumuzda  xidmət 
edən,  milliyyətcə  Litva  tatarı  olan  general-leytenant  Məmməd  bəy  Sulkeviçdən 
sonra ikinci generaldır ki, ali hərbi təhsili vardı. 
General  Həbib  bəy  Səlimovun  ittihamlarında  göstərilir  ki,  Tifilisdə  və 
Bakıda  təĢkilat  fəaliyyət  göstərir.  Onlar  üsyana  hazırlaĢırlar.  Tiflis  və  Batumda 
əksinqilabçılara  general  Vrangel  general  Səlimov  vasitəsilə  silah  göndərir.  Bakı 
quberniyasının  Cavad  qəzası  Ġranın  ġahsevən  quldurlarının  köməyi  ilə  üsyana 
hazırlaĢır, köməyi general Səlimovdan alırdı. 
Sonrakı  ittihamlardan  məlum  olur  ki,  niyə  məhz  general  Səlimovu, 
Naxçıvan hərbi komissarını onun vəzifəsinə, sənətinə heç bir dəxli olmayan ticarət 
malı  gətirməyə  Ġrana  göndərmiĢlər.  Bunların  hamısı  mərd  general  Həbib  bəy 
Səlimovu həbs etmək üçün hazırlıq idi. 
Bir  ay  yarım  həbsxanada  üzünə  oxunan  yalançı  ittihamları  və  üzləĢmələri 
yazılı Ģəkildə rədd edən milli ordu generalı Həbib bəy Səlimovu güllələmək üçün 
“Ġran məsələsi” bolĢeviklərin əlində daha əsaslı fakt olub. 
1920-ci  il  oktyabrın  15-də  agent  məlumat  verir  ki,  general  Həbib  bəy 
Səlimovun təĢkilatı ilə bağlı aĢağıdakılar öyrənə bildim: 

90 
 
“General  keçmiş  rus  ordusunda  polkovnik  rütbəsində  xidmət  edib.  Baş 
Qərargah  Akademiyasının  məzunudur.  Azərbaycan  hökuməti  onu  general-mayor 
rütbəsilə  təltif  edib.  Təşkil  etdiyi  əksinqilabi  dəstəni  ingilislər  maliyyələşdirir. 
Dəstənin  fəaliyyət  dairəsi  Araz  çayının  sahilləridir.  Onun  əksinqilabi  dəstəsinin 
üzvləri  quldur  ağqvardiyaçıların  və  şahsevənlərin  qalıqlarından  təşkil  olunub. 
Komandir heyəti ağqvardiyaçı zabitlərdən, gürcü və ermənilərdən ibarətdir. Təşkil 
olunmuş  dəstənin  məqsədi:  əgər  gürcülər  və  ermənilər  hücuma  keçərlərsə,  Bakı-
Tiflis  yolunu  onların  köməyi  ilə  bağlamaq.  Ənvər  paşa  ilə  hələ  heç  bir  əlaqələri 
yoxdur. General Həbib bəy Səlimov Müsavat hökuməti vaxtı Xəlil paşa ilə apardığı 
münaqişəyə  və  yaramaz  hərəkətlərinə  görə  müsəlman  əhalisi  arasında  hörmətə 
malik deyil”. 
General-mayor  Həbib  bəy  Səlimova  məxsus  1920-ci  il  19  dekabr  tarixli 
istintaq iĢinin doxsan doqquzuncu səhifəsindən üçlüyün çıxarıĢı: 
“Əksinqilabi  fəaliyyətdə  günahladırılan  sabiq  general-mayor  Həbib  bəy 
Yusif  oğlu  Səlimovun  1241  saylı  işinə  baxıldı.  Onun  günahları  aşağıdakılardan 
ibarətdir: 
1. Sovet hökumətinə qarşı əksinqilabi mübarizəsi, Müsavat ordusunu döyüş 
hazırlığında saxlaması və rəhbərliyi. 
2.  Gəncə  üsyanı  zamanı  Sovet  Azərbaycanından  qaçmaqda  və  İrandan 
gəlmiş qiyamçı dəstələrin Muğanda Qızıl orduya qarşı döyüşlərə rəhbərlikdə. 
3.  1919-cu  ildə  Muğanda  inqilabçı  kəndliləri  tərksilah  etməkdə  və  qarətdə 
günahlandırılır. Səlimova qarşı yürüdülən ittihamlar və  bir sıra başqa  cinayətlər 
istintaq  zamanı  təsdiq  olunmuşdur.  Qərara  alındı:  Sovet  hökumətinə  qarşı  çıxan 
Həbib  bəy  Yusifoğlu  Səlimov  güllələnsin.  Ondan  əmlakı  müsadirə  olunsun  və 
respublikanın gəlirinə keçirilsin. Cinayət işi və aktlar arxivə təhvil verilsin. 
Əslini  imzaladı:  XI  Ordunun  xüsusi  şöbə  rəisi  Pankratov  və  böyük 
müstəntiq Qubin”. 
Naxçıvan Mərkəzi Dövlət Arxivində saxlanılan səksən iki nömrəli protokol 
isə cəsur general haqqında ağ yalanla doludur. 1920-ci il avqustun iyirmi ikisində 
Naxçıvan  komyaçeykasının  iclasında  hərbi  komissar  Starovun  sədrliyi  və 
Fyodorovun  katibliyi  ilə  yeddi  nəfər  bolĢevik  müsavat  generalı  Həbib  bəy 
Səlimovun  “fəaliyyəti  barədə  iĢə  baxıblar.  Lakin  cəmi  üç  nəfər  –  “troyka” 
dindirilmiĢdir. 
Birinci  şəxs  Şaxtaxtinski:  “General  Səlimov  zəhmətkeş  xalqın  satqınıdır, 
səbatsızdır. O, Bakıdan İrana qaçdı və oradan Naxçıvana gəlib camaatı dilə tutdu 
ki, əhali razılıq versin, onun polku 600  əsgər, 10 ədəd top və bir neçə pulemyotla 
Naxçıvana  gəlsin.  O,  Sovet  hökuməti  əleyhinə  təbliğat  aparırdı.  Lakin  indiki 
hökumətə  qarşı  günahını  boynuna  almır.  Alayın  silahlarını  İranda  satıb 
mənimsəmişdir”. 
İkinci  şəxs  Rüstəmov:  “Mən  Şaxtaxtinskinin  dediklərini  təsdiq  edirəm  və 
əlavə  olaraq  bildirirəm  ki,  general  Səlimov  yerli  əhalini  başa  salırdı  ki,  onun 

91 
 
başçılığı ilə Naxçıvana yeni alay toplasın və bolşeviklər əleyhinə vuruşsunlar. O, 
həqiqətən Sovet hökuməti əleyhinə təbliğat aparırdı...” 
Üçüncü şəxs Xəlilbəy: “Daşnaklar Şuşaya hücum  edəndə  (1920-ci  il mart 
ayında  -  Ş.N.)  Azərbaycan  hökuməti  korpus  təşkil  edib  Səlimovun  başçılığı  ilə 
cəbhəyə  daşnaklarla  vuruşmağa  göndərdi.  Lakin  Səlimovun  təcrübəsizliyi  və 
korpusa  başçılıq  edə  bilmədiyindən,  xeyli  yaralı  və  ölüm  hadisələri  olmuşdur. 
Lakin mən qarışandan sonra döyüş müvəffəqiyyətlə başa çatdı və daşnak hücumu 
darmadağın edildi ”. 
Bütün  bunlardan  sonra  Azərbaycan  hökuməti  ona  242-ci  polka  və  üçüncü 
kavpolka baĢçılıq etməyi tapĢırdı. O vaxtkı qırmızılar Bakıya yaxınlaĢırdı, mən ona 
təklif etdim ki, qırmızıları müdafiə etsin. O, söz versə də, sözünü yerinə yetirmədi, 
satqınlıq elədi. Sovet hökuməti əleyhinə təbliğat aparmağa baĢladı”. 
Yekunda:  yoldaĢ  Startov  təklif  etdi  ki,  general  Həbib  bəy  Səlimovu  həbs 
edib XI ordunun hərbi sovetinin sərəncamına göndərmək. 
Bütün  bu  yalançı  ittihamlardan  sonra  bolĢeviklər  general  Həbib  bəy 
Səlimovu  1920-ci  il  dekabrın  30-da,  saat  10.30  dəqiqədə  güllələdilər.  Ġstintaq 
iĢində  Həbib  bəyə  yürüdülən  ittihamlardan  biri  də  onun  əmlakının  müsadirə 
olunmasıdır.  Bəs  nəyi  vardı  Həbib  bəy  Səlimovun?  Sənədlərdə  göstərilir  ki, 
subaydır, 39 yaĢı var. QardaĢı ilə birgə yaĢayır, iki desyatin torpağı və üç desyatin 
dədə-baba bağ sahəsi... Vəssalam 
 
DANIġAN SƏNƏDLƏR 
(General Ġbrahim ağa Vəkilovun raport və məktubları) 
 
ДОНЕСЕНИЕ ГЯНДЖИНСКОГО ГУБЕРНАТОРА 
МУСАВАТСКОМУ МИНИСТРУ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ 
О НЕОБХОДИМОСТИ ПОСЫЛКИ ВОИНСКИХ ЧАСТЕЙ ДЛЯ 
БОРЬБЫ С ОТРЯДОМ КЕРБАЛАЯ АСКЕР 
12 ноября 1918 г. 
 
В  допалнение  представления  моего  от  10  сего  ноября  за  №  7459  и 
телеграммы  от  11  числа  сего  же  месяца  за  №  7482,  донашу  вашему 
высокопревосходительству,  что  с  появлением  в  Дезгамском  районе 
Ганджинского  уезда  разбойничьей  шайки  под  предводительством  Кербалая 
Аскера  и  Рустама,  полажение  там  стало  весьма  серьезным  и  если  против 
беглеца-каторжника  Кербалая  Аскера  и  его  шайки  не  будет  приняты 
экстренные  меры  к  их  ликвидации,  то  авторитет  и  популярность  Кербалая 
Аскера  среди  темных  масс  населения  возрастут  до  громадных  размеров  и 
надо  ожидать  в  скорем  времени,  благодаря  его  злонамеренной  агитации, 

92 
 
погаловного восстания населения не только в названном районе, но и в целом 
уезде. 
Для  борьбы  с  шайкой  Кербалая  Аскера  я  не  располагаю  никакими 
реальными  силами,  а  потаму  прошу  экстренного  распоряжения  о 
командировании  в  Гянджу  воинского  отряда  для  задержания  Кербалая 
Аскера  и  его  шайки,  или  же  уничтожения  таковой,  в  случае  оказания  ею 
воинскому отряду вооруженного сопративления. 
О последющем распоряжением прошу мне телеграфировать. 
Губернатор  
полковник Ибрагим ага Векилов 
ЦГАОР Азерб. ССР, Ф. 894, 
оп.2, д.9, л. 23. Подлинник 
 
ДОНЕСЕНИЕ ГЯНДЖИНСКОГО ГУБЕРНАТОРА 
МИНИСТРУ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ X.ХАСМАМЕДОВУ 
ОБ ОТКАЗЕ ИСПОЛНЕНИЯ. ВОИНСКОЙ 
ПОВИННОСТИ КРЕСТЬЯН СЕЛЕНИЯ 
ЧАЙЛЫ КАЗАХСКОГО УЕЗДА 
12 февраля 1919 г. 
 
Секретно 
 
Представляя присем копию с рапорта казахского уездного начальника 
от  6  февраля  с.г.  за  №469,  в  котором  он  доносит  о  том,  что  Чайлинское 
общество отказывается от явки к исполнению воинской повинности, вообще 
не  исполняет  законных  требований  властей  и  держит  себя  крайне 
вызывающе,  честь  имею  доложить,  что  общество  это  самое  беспокойное  в 
уезде,  население  враждебно  настроено  по  отношению  к  власти  и  не 
останавливается в выступлениях демонстративного характера. 
Село  Чайлы  является  родным  селом  депутата  парламента  Гаджи 
Керима  Саниева  и  в  нем  существуют  две  партии:  одна  во  главе  с 
родственниками Саниева, а другая - враждебная ей. 
Благодаря  такому  положению  вещей  невозможно  было  назначить 
старшину  из  членов  Чайлинского  общества,  а  потому  я  принужден  был 
предписать  уездному  начальнику  назначить  старшиной  в  этом  обществе 
постороннее лицо. 
Ко  всему  вышеизложенному  честь  имею  присовокупить,  что 
одновременно  с  сим  мною  предложено  казахскому  уездному  начальнику 
послать  в  названное  селение  всех  имеющихся  в  его  распоряжении 
стражников  и  принять  меры  к  приведению  в  покорность  населения 
Чайлинского  общества,  так  как  я  не  имею  возможности  от  Военного 

93 
 
Министерства  всякий  раз  посылки  воинской  силы  для  прекращения 
беспорядков и в уезде. 
Губернатор полковник Ибрагим ага Векилов 
ГААР, ф.894, оп.2.0.91. л.9-10 
 
ДОНЕСЕНИЕ ГЯНДЖИНСКОГО ГУБЕРНАТОРА 
МИНИСТРУ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ X.ХАСМАМЕДОВУ 
О НЕОБХОДИМОСТИ ВООРУЖЕНИЯ ПОЛИЦИИ 
ОРУДИЯМИ И ПУЛЕМЕТАМИ ДЛЯ БОРЬБЫ 
С ПРЕСТУПНЫМИ ЭЛЕМЕНТАМИ 
24 февраля 1919 г. 
 
Во вверенной мне губернии преступный элемент вновь стал проявлять 
преступные  действия.  Во  многих  местах  образовались  шайки  разбойников, 
которые  начали  нападать  как  на  целые  селения,  так  и  на  отдельных  лиц, 
грабить  и  убивать.  Для  борьбы  с  этими  шайками  необходима  хорошо 
вооруженная  сила.  Между  тем  наша  азербайджанская  армия  начала  лишь 
формироваться  и  отвлечение  ныне  войсковых  частей  из  этой  армии  для 
борьбы  с  разбойничьими  шайками  принесет  ущерб  в  деле  скорейшего 
обучения новобранцев военному делу. 
Хотя  на  основании  полученного  мною  предложения  правительства, 
мною  предписано  уездным  начальникам  увеличить  число  полицейской 
стражи  почти  вдвое  для  борьбы  с  преступностью,  но  таковое  увеличение 
могли бы сделать лишь в некоторых уездах, так как за установленное конным 
чинам  полицейской  страже  содержание  немногое  соглашаются  поступить  в 
стражу, ввиду того, что вследствие дороговизны фуража назначенное чинам 
страже содержание с фуражными деньгами старшим по 725 руб., младшим по 
700 руб. В месяц недостаточно даже на прокормление лошади в месяц. 
Кроме  того,  имеющаяся  в  настоящее  время  стража  вооружена  лишь 
ружьями,  с  которыми  она  не  может  достигнуть  тех  быстрых  результатов, 
которые получаются отрядами, имеющими, кроме ружей, пулеметы и орудия. 
Поэтому  я  признаю  необходимым,  чтобы  среди  чинов  полицейской  стражи 
были  лица,  обученные  стрельбе  из  пулеметов  и  из  орудий  и  чтобы  затем  в 
мое ведение было представлено хотя бы четыре пулемета и два орудия. 
Докладывая  о  вышеизложенном,  прошу,  если  признаете  возможным, 
сношения с военным министром о командировании в мое ведение нескольких 
инструкторов  для  обучения  чинов  полицейской  стражи  стрельбе  из 
пулеметов  и  орудий,  а  равно  о  предоставлении  в  мое  распоряжение 
указанного выше числа пулеметов и орудий.  
О последующем прошу уведомить меня. 
 

94 
 
Губернатор полковник Ибрагим ага Векилов 
ГААР, ф. 894, оп. 4. д. 91. л. 1-2. 
 
ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА ГЯНДЖИНСКОГО 
ГУБЕРНАТОРА МИНИСТРУ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ 
Х.ХАСМАМЕДОВУ О ПОЕЗДКЕ ПО УЕЗДАМ 
19 февраля 1919 г. 
 
При  объезде  мною  вверенной  мне  губернии,  я  посетил  7  уездов, 
причем  останавливался  кроме  городов:  Казаха,  Нухи  и  Шуши,  еще  в  79-ти 
населенных пунктах (список прилагается), пробыв в поезде 35 суток. Во всех 
этих  пунктах  я  имел  беседу  с  населением,  объясняя  им  события  текущего 
момента,  значение  самостоятельности  Азербайджанской  Республики,  злое 
влияние  на  армян  Андраника,  препятствующее  упрочению  мира  между 
мусульманами  и  армянами,  и  призывал  народ  к  спокойной,  мирной  работе, 
возвращению  к  сохе,  предупреждая,  что  дальнейшее  состояние  на  военном 
полажении может гибельно отразиться на благосостоянии как самого народа, 
так и государства. 
Общее  настроение  мусульманских  поданных  Азербайджана  и 
лояльных  русских  не  оставляет  желать  лучшего.  Народ  устал  от 
кровопролитий,  жаждет  мирной  жизни  и  тоскует  по  своей  обычной  работе, 
заброшенной так или иначе благодаря событиям последних лет. 
Я  полагаю,  что  при  таком  настроении  народа,  при  помощи  и 
поддержке  правительства  и  администрации,  не  за  горами  то  золотое  время, 
когда  молодая  республика  станет  наряду  с  культурными  государствами 
цивилизованного мира и земля, обагренная кровью, слезами и потом родных 
сынов,  снова  зацветет  и  щедрыми  дарами  воздаст  за  те  горести  и  муки, 
которые в последние годы были единственным уделом населения. 
Из  докладов  начальников  уездов,  разговоров  с  населением  и  личного 
знакомства  с  положением  дел  на  месте,  я  выяснил  положение  губернии, 
которое  в  своем  настоящем  докладе  я  излагаю,  указывая  в  отдельности  в 
положение вещей в каждом уезде: 
I. Шушинский уезд 
1.  В  городе  Шуше  имеется:  Реальное  училище,  Высшее  начальное 
училище,  Мариинское  женское  училище,  женская  гимназия,  Армянская 
духовная семинария и классные училища: Шушинское 1-е, 2-е, 3-е, 4-е, 5-е 6-
е, 8-е, 9-е; Русско-татарское женское училище. Из последних Шушинское 1-е 
училище  -  земское.  Учительский  персонал  в  этих  училищах  состоит  из 
русских, мусульман и армян.  
В Шушинском же уезде имеются 24 одноклассных улищ 

95 
 
2.  В  городе  Шуше  имелась  Шушинская  городская  больница,  имени 
Джамгарова в коей были кровати, а в данное время эта больница превращена 
в  барак  для  тифозных  больных.  В  уезде  же  имелись  больницы  в  селениях 
Агдам и Тагаверте, а равно в Агдаме приемный покой и в них были кровати, 
а фельдшерские пункты в селениях Николаевке и Халфарадине, где не было 
кроватей. 
5.  В  уезде  русских  селений  5:  Сунженка,  Алексеевка,  Николаевка, 
Котляровка  и  Скобелевка  и  хутор  окончательно  разгромлены,  а  армянских 
селений в уезде 92, из коих разгромлены 9 селений. 
Кроме  русских  и  армянских  селений  разгромлены  еще  во  2-м 
полицейском  участке  уезда  мусульмански  селения  Гога,  Салапятин, 
Ковшатлу, Шихимлу, Диваналилар  и отселок Баланлу, а  в 1-м полицейском 
участкее  селения:  Ходжалы,  Керпа-Афатлы  и  отселок  Зарыслы.  Из  этих 
татарских селений сожжено только селение Ходжaлы. 
6.  Беженцев  в  гор.  Шуше  исключительно  из  разгромленного 
армянского  селения  Каладарсы  Зангезурского  уезда,  в  числе  1475  человек, 
которые никакого имущества не имеют. В уезде же  имеется приблизительно 
8300 человек беженцев, которые не имеют никакого имущества и скота... 
8.  Беженцы  в  уезде  размещаются  в  частных  домах  они  питаются 
подаяниями.  Беженцы  же,  находящиеся  в  Агдаме,  размещены  в  частном 
наемном доме и они питаются на средства казны. 
9. В каждом разгромленном селении погибло приблизительно 20-25... 
12.  Население  уезда  главным  образом  занимается:  хлебопашеством, 
скотоводством и садоводством, а в Агдаме и в городе Шуше торговлей. 
14.  Уезд  съестными  припасами  первой  необходимости  не  испечен  до 
нового урожая. Крайне нуждается во всех продуктах... 
16. В городе и уезде от болезни “испанка” погибло приблизительно 26 
тысяч человек. 
II. Джебраильский уезд 
1.  Еще  до  возникновении  беспорядков,  имевших  место  в 
Джебраильском уезде в конце позапрошлого 1917 года, было 4 женских и 16 
мужских школ. 
Учительский персонал в уезде состоял из 13 человек  - мусульман, 3 - 
русских, 4 - грузин и 5 - армян. После возникновения анархии, т.е. с 1 января 
минувшего  1918  года  занятия  в  школах  прекратились,  школы  перестали 
функционировать  и  в  настоящее  время  в  мусульманских  обществах  нет  ни 
одной мужской  или женской школы, а  существуют  ли  таковые  в армянских 
обществах, не имеется сведений, ввиду прекращения сношения с армянским 
населением, не признающим власти азербайджанского правительства. 

96 
 
Для  организации  школ  в  данном  уезде  12  сего  января  прибыл  в 
Карягино  ново  назначенный  инспектор  народных  училищ  мусульманин 
Мусабек Кулиев. 
2.  В  уезде,  как  раньше,  так  и  теперь  было  и  имеется  две  больницы, 
первая в Карягино, вторая в Джебраиле. В первой было четыре, а во второй 
две  кровати,  в  настоящее  время  число  кроватей  в  них  увеличено:  в 
карягинской больнице теперь 40, а в Джебраильской - 6 кроватей. 
3. В уезде было по штату два врача, сельский и уездный, а в настоящее 
время  имеется  один  сельский  врач  при  тех  фельдшерах  и  одной  акушерке. 
Большой недостаток в медицинском персонале и в медикаментах... 
5.  В  уезде  русских  селений  не  было  и  нет,  а  было  и  имеется  32 
армянских селений, ничем не пострадавшие, не сожженные и не разоренные. 
Было и есть одно молоканское селение, жители коего пострадали, половина 
из них ушла, а остальные в уезде. 
6.  В  настоящее  время  в  уезде  проживает  454  души  мужского  и  444 
души  женского  пола  мусульман  и  мусульманок  беженцев  из  Зангезурского 
уезда. Они не имеют ни скота и никаких других имуществ. Беженцы прибыли 
сюда разновременно отдельными партиями почти голыми и живут в разных 
мусульманских селениях при скудной помощи местных жителей мусульман, 
испытывая  самую  острую  нужду  в  правительственной  помощи.  Все  они 
жители разных селений Зангезурского уезда, где, по их словам и по другим 
данным,  разновременно  с  октября  месяца  по  сие  время  разгромлено 
армянами до 60 мусульманских селений. 
Сколько погибло в них мужчин, женщин и детей опросом беженцев и 
другим путем не могло быть установлено, так как, по заявлению беженцев, во 
время  нападения  и  разгрома  их  селений  они  отдельными  партиями  успели 
спасти  себя  бегством,  не  имея  сведений  о  судьбе  оставшихся  своих 
родственников,  но,  по  частным  сведениям,  в  разгромленных  селениях 
погибло очень много мужчин, женщин и детей. 
Об  оказании  помощи  беженцам  возбуждено  было  ходатайство  перед 
министром  призрения  и,  как  видно  из  полученного  уездным  начальником 
сообщения  окружного  инспектора  призрения  Кулиева,  им  оставлена  смета, 
представленная  министру  с  ходатайством  об  открытии  кредита  для  нужд 
беженцев. 
7.  Турецкими  властями  оставлено  в  Карягино  и  Джебраиле  2 
продовольственных склада с запасом пшеницы, ячменя и проса в количестве 
1688 пудов, принятых начальником уезда от бывшего коменданта. 
8.  Мусульманское  население  уезда  преимущественно  занимается 
земледелием, овцеводством и местами торговлей, а армянское - земледелием, 
садоводством, виноделием, пчеловодством и местами торговлей... 

97 
 
10. Население уезда съестными припасами не обеспечено, несмотря на 
обильный урожай минувшего 1918 года... 
12.  С  июля  месяца  1918  года  по  сего  1  января  от  разных 
свирепствовавших  в  уезде  эпидемических  болезней  умерло  7891  человека 
мусульман. Сведения о числе умерших армян не имеются.