ĠƏMĠstan nəZĠRLĠ

GƏNCƏ QUBERNATORU POLKOVNĠK 
ĠBRAHĠM AĞA VƏKĠLOVUN ƏRZĠ-HALI 
 
Gəncə  quberniyası  cənub-Ģərq  qəzalarının  yoxlanıĢı  zamanı  biixtiyar 
ingilislərin  Azərbaycanın  vəzifəli  Ģəxslərinə  münasibətinə  diqqət  yetirməli  olduq. 
Tutalım  ondan  baĢlayaq  ki,  ingilislər  müsəlmanlar  tərəfindən  onlara  deyilənlərin 
hamısına  inanmırlar.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ermənilərin  müsəlmanlara  əlləri 
istədikləri kimi çatır, məsələn, Ağdamda buğda və digər məhsullar alarkən, burada 
heç kəs onlara toxunmur. Buna ingilislər inanmırlar. 
ġuĢa Ģəhərində erməni kiĢi və qadınları ilə əhatə olunmuĢ iki ingilis zabiti 
həmsöhbətlərinin  bütün  dediklərinə  inanırdılar.  ġuĢada  yaĢayan  ingilislər 
Azərbaycanın  hər  iĢinə  qarıĢırlar,  belə  ki:  1)  ġuĢa  pristavından  Xankəndindəki 
anbarlardan ġuĢa realnı  məktəbi üçün odun verilməsini tələb edir, deyirlər  ki,  bu 
odun  rus  hökumətinə  məxsusdur;  2)  Quliyev  deyilən  Ərzaq  Nazirliyinin 
Nümayəndəsini ingilislər həbs edib konvoy altında ġuĢaya gətirməyi Pristava təklif 
edirlər; 3) BaĢqa bir Quliyev də var – Cəbrayıl qəzası xalq məktəblərinin müfəttiĢi. 
Onu da elə həmin zabitlər səbəbini izah etmədən Cəbrayıldan ġuĢaya tələb edirlər. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Cəbrayıldan  ġuĢaya  və  əksinə  gediĢ-gəliĢ  təqribən  3000 
manata  baĢa  gələr;  4)  Mayor  Gibbon  Zəngəzur  qəzasının  pristavına  qatar 
zavodlarından  Gorusa  aparılan  taxılı  buraxmaq  sərəncamı  verir;  özü  də  elə  qeyd 
etmək lazımdır ki, qatar zavodlarında  müsəlman  kəndlərində qarət edilən taxıldan 
baĢqa  taxıl  yoxdur;  5)  ingilis  zabitləri  ġuĢa  xəzinədarına  ġuĢa  Ģəhərinin 
qorodovoylarına  ayda  hərəyə  300  manat  ayırmaq  (onların  hərəsinə  150  manat 
düĢür) sərəncamı veriblər ki,  xəzinədar buna əməl etmiĢdir; 6) elə həmin zabitlər 
bu  xəzinədara  xəzinədə  bir  erməni  qəpiyinin  də  olmasına  baxmayaraq  tiflə 
mübarizədən ötrü ġuĢa səhər Qolovasına 50000 manat ayırmaq sərəncamı veriblər, 
bu pulların manatını ġəhər Qolovası mənim gəliĢimə qədər almağa macal tapıb, 45 
min manatın ayrılmasına isə icazə verməmiĢəm. 
Deyilənlərə  görə,  zabitlər  yuxarıda  göstərlən  xalq  məktəbləri  müfəttiĢi 
Quliyevi  ona  görə  tələb  edir  ki,  Azərbaycan  hökumətini  tanımayan  erməni 
məktəblərinin  kənd  müəllimlərinə  məvacib  ayırmaq  sərəncamı  versinlər;  7) 
ingilislər  ermənilərin  müsəlmanlardan  bir  ildən  artıq  əvvəl  törədilmiĢ  cinayətlərə 
aid Ģikayətlərini qəbul edirlər. 
Salman bəy Əlibəyov deyilən - məĢhur ġaumyanın, vaxtilə ondan dolanıĢıq 
xərci alan sağ əli Fərrux bəy Vəzirovun malikanəsini talan etmək ittihamı ilə həbs 

107 
 
olunmuĢdu.  Salman  bəy  digər  soyğunçularla  birlikdə  həbs  edilmiĢdi  və  onlarla 
ġuĢa  həbsxanasında  yatırdı.  Erməni  dostlarının  razılığı  ilə  Salman  bəy  müstəntiq 
tərəfindən  ġuĢa  Ģəhərinin  erməni  hissəsinə  çağırılmıĢ,  burada  onu  müĢayiət  edən 
konvoy  tərksilah  edilmiĢ,  Salman  bəy  isə  azadlığa  buraxılmıĢdır.  Ermənilər  onun 
üçün  siyahı  ilə  pul  toplamıĢ  və  o,  ermənilərin  himayəsi  altında  ġuĢada  yaĢayır. 
Həmin  Salman  bəy  bu  günlərdə  ingilis  zabitlərinin  yanında  olmuĢ,  onlar  ona 
demiĢlər ki, onun həbsinə heç kim cəsarət edə bilməz. 
Belə misallardan çox çəkmək olar, lakin deyilənlərdən də aydındır ki ingilis 
zabitləri  Azərbaycanın  iĢlərinə  qarıĢırlar.  Yanvarın  19-da  mən  ġuĢada  olarkən 
burada  qəza  rəisi  ilə  söhbət  aparıb,  Qəza  idarəsində  ingilis  zabitləri  ilə 
müsəlmanların  gediĢ-gəliĢindən  ötrü  erməni  kəndlərindən  keçən  bəzi  yolların 
açılması mümkünlüyü barədə müĢavirə keçirməyi lazım bildim. Qəza rəisi həmiĢə 
zabitləri  Qəza  idarəsinə  müĢavirəyə  dəvət  etmək  üçün  onların  yanına  yollandı, 
onlarsa cavab verdilər ki, “Biz Britaniya Ġmperiyasının nümayəndələriyik, odur ki, 
qoy  qubernator  yanımıza  gəlsin”.  Mən  onların  yanına  getmədim  və  buna  görə 
müĢavirə baĢ tutmadı. 
Qubernator 
İbrahim ağa Vəkilov. 
 
Экстренно. 
Секретно. 
г. Военному Министру. 
5 апреля 1919 г.  
г. Елизаветполь. 
 
Управляющий  Казахским  уездом  донес  мне,  что  в  Казахском  уезде  в 
настоящее  время  неспокойно  и  население  вступает  с  анархическими 
действиями,  например:  в  селениях  Верхний  Салахлы  и  Нижний  Аскипара 
убили старшин и их разсыльных и разгромили их дома; во многих селах, как 
например,  Кочаскер,  Геогджалы,  Татлы,  Асланбеклы,  Каймахлы,  Кямарлы, 
Шыхлы  1-ое,  отказываются  давать  аскеров  и  вовсе  не  допускают  к  себе 
представителей власти. Часто при вывозе контрабанды население вступает со 
стражей в перестрелки; вообще участились убийства и грабежи. 
Вследствие 
вышеизложенного, 
покорнейше 
прошу 
Ваше 
Высокопревосходительство не отказать в командирование в сел. В.Салахлы и 
Н.Аксипара  отряда  с  орудиями  и  пулеметами,  или,  если  встречается 
препятствия  в  командировании  отряда  и  Гянджи,  то  прошу  назначения  для 
этой цели отряда из состава батальона, квартирующего в.м. Казах, а орудия и 
пулеметы из г. Гянджи. 
К сему честь имею присовокупить, что положение очень серьезное и я, 
ознакомившись 
с 
ними, 
принужден 
обратиться 
к 
Вашему 

108 
 
Высокопревосходительству  за  помощью  военной  силы  т.к.  промедление 
может  гибельно  отразиться  на  спокойствии  не  только  губернии,  но  даже 
Республики Азербайджана. 
Губернатор, 
Генерал-майор Ибрагим ага Векилов 
Правитель Канцелярии... (имза) 
(Республика Мяркязи ДювлятАрхиви, 2898, с. I.св. 10). 
 
Письмо 
верховного 
британского 
комиссара 
О.Уордропа 
дипломатическому представителю мусаватского правительства в Тифлисе об 
отмене  реквизиции  английской  фирмы  "Бакинская  компания  проволочных 
канатов" 
20 октября 1919 г. 
 
Г-н Уордроп приветствует г. Фарисбека Векилова и извещает его, что 
британский вице-консул в Баку вчера телеграфировал о следующем: 
"Я  извещен  сегодня  азербайджанскими  властями,  что  в  понедельник 
ими  будет  реквизирована  стальная  проволка  О-ва  "Бакинская  компания 
проволочных  канатов",  как  необходимая  для  нужд  города.  Я  настоятельно 
указывал,  что  это  Общество  основано  исключительно  на  британском 
капитале с правлением в Шеффильде и является единственным предприятием 
в  России  по  изготовлению  стальных  канатов  для  нужд  нефтяной  и  горной 
промышленности.  Стальная  проволока,  безусловно,  необходима  для 
функционирования заводов. 
Результатом  действий  азербайджанских  властей  явится  задержка  для 
нефтяной  промышленности,  неопределенное  положение  дел  -  Общества  в 
будущем и серьезный ущерб его репутации, помимо финансовых потерь. 
Согласен, что проволока необходима для телефонов, но для этой цели 
годится и железная проволка, а проволока указанного Общества из высшего 
сорта детали. Я ответил азербайджанским властям, что не мог согласиться на 
реквизицию  британской  собственности,  тем  более,  что  страна  не  находится 
на военном положении. Однако прошу вашей поддержки и безотлагательного 
уведомления Азербайджану не продолжать реквизиции". 
Г-н Уордроп просит г. Фарисбека Векилова предпринять немедленные 
шаги с целью предупредить указанную реквизицию. 
ЦГАОРАзерб. ССР, 
Ф.970, оп.3, д.4, л.43. 
Перевод с английского языка, 
современный подлиннику. 
 

109 
 
Письмо  верховного  британского  комиссара  в  Закавказье  О.Уордропа 
заместителю дипломатического представителя Мусаватского правительства в 
Тифлисе с требованием запретить проезд большевиков через Азербайджан в 
Иран. 
13 января 1920 г. 
Мистер Уордроп, свидетельствуя свое почтение г. Векилову, выражает 
пожелание,  чтобы  были  приняты  меры  к  воспрепятствию  проезда 
большевистских  эмиссаров  через  Азербайджан  и  Грузию  в  Персию. 
Британское  правительство  получило  сведения,  что  недавно  наблюдалось 
значительное  движение  такого  рода  лиц  и  мистер  Уордроп  выражает 
уверенность в том, что г. Фарисбек Векилов учтет необходимость прекратить 
это движение. 
Подписал: принц каджар 
ЦГАОР Азерб. ССР, 
Ф.970,оп.3,д.3,л.10. 
Перевод с анлийского языка, 
современный подлиннику. 
 
VII. Расчеты 
 
"Правительство",  с  одной  стороны,  и  "Помощь"  с  другой, 
представляют  взаимно  счета  за  каждый  месяц  на  отправленные  продукты, 
показывающие  количество  вагонов,  чистый  вес  груза  и  номера  накладных. 
Все  расчеты  производятся  в  Тифлисе,  причем,  если  они  взаимно  не 
покрываются, то сторона, в пользу которой образуется сальдо, имеет право в 
следующем  за  отчетным  месяце  сократить  отправку  продуктов  против 
заказанного количества до погашения стороной накопившегося долга. 
Тифлис, 26 января 1920г. 
Подписи: 
 
От имени "Помощи на Ближнем Востоке" В.Н.Гаскель. 
полковник Генерального штаба армии 
Соединненых Штатов Северной Америки 
От 
имени 
Азербайджской 
Республики 
Фарисбек 
Векилов, 
дипломатический представитель Азербайджана в Грузии 
ЦГАОР Азерб. ССР, 
ф. 897, оп.1, д.69, л.55-57. Подлинник. 
 
 

110 
 
ĠYĠRMĠNCĠ ĠLDƏ QARABAĞ DÖYÜġLƏRĠ
13
 
 
1920-ci  il  martın  iyirmi  ikisində,  Novruz  bayramı  gecəsi  Qarabağ 
vilayətinin  dağ  yerlərində  məskun  ermənilər  qiyam  edərək  “Əskəran  keçidi”ni 
tutdular.  Bu  səbəbdən  də  Əskəran  cəbhəsinə  mirliva  Həbib  bəy  Səlimovun 
komandanlığı  ilə  qüvvətli  bir  ordu  yeridildi.  Aprelin  üçündə  Azərbaycan  ordusu 
ermənilərə qarĢı qüvvətli bir hücum etdi. Əcəba, hansı azərbaycanlı o məsud günü 
xatırlamır?! Ordunun qalibiyyət və  intizamı,  mənəviyyatı təsvirolunmaz dərəcədə 
fövqəladə  idi.  Xarici  aləm  az  bir  müddət  ərzində  vəsaitsizlik  içində  bu  qədər 
müntəzəm  təĢkilata  malik  bir  əsgəri  qüvvə  vücudə  gətirdiyimizə  heyran  qalmıĢdı. 
Əlahdən bir çoxu duyduğu həyacandan ağlayırdı. 
O gün Azərbaycanın ən Ģanlı, ən bəxtiyar günü idi. 
Polkovnik ĠSRAFĠL bəy, 
“Azərbaycan Ordusu haqqında” 
kitabı 
 
Hərbiyyə naziri Səməd bəy Mehmandarov Əsgəran cəbhəsinə gəlmiĢdi. Ön 
cəbhədə  ölüm-dirim  savaĢında  vuruĢan  əsgərləri  təbrik  edir,  onların  qələbəsinə 
uĢaq kimi sevinirdi. Ordu yaranan gündən üç böyük qələbəsi olmuĢdu. 
1919-cu  ilin  ilk  günlərində  Zəngəzur  erməniləri  Ġrəvan  daĢnaklarının 
köməyi  ilə  qəzanı  Azərbaycandan  ayırıb  Ararat  respublikasına  birləĢdirmək  üçün 
azərbaycanlıları  qovur  və  kəndləri  yandırırdılar.  Üstəlik  də  elan  eləmiĢdilər  ki, 
Azərbaycan  hökumətini  tanımaq  istəmirlər.  Yanvar  ayında  general-mayor  Cavad 
bəy  ġıxlinskinin  komandanlığı  ilə  Zəngəzura  əsgəri  qüvvə  yeridildi.  Onun 
komandanlığı ilə piyada diviziyası bir aydan çox inadlı döyüĢlər aparıb ermənilərin 
möhkəmləndirilmiĢ  son  sığınacağı  olan  Dağ  kəndini  də  ələ  keçirdilər.  Zəngəzur 
qəzası yenidən Azərbaycan ərazisində qaldı. 
Ġkinci  qələbə  həmin  ilin  iyul  ayında  olmuĢdu.  Muğanda  və  Lənkəranda 
Azərbaycan  milli  hakimiyyətini  tanımaq  istəməyən  malakan  və  rus-erməni 
qüvvələri ordumuzun gücü ilə darmadağın edilmiĢdi. 
Bu gün nazir Səməd bəy Mehmandarovun təbrikə gəldiyi üçüncü qələbə idi. 
1920-ci  il  martın  iyirmi  ikisində  Novruz  bayramı  gecəsi  ermənilər  qiyam  edib 
                                                           
13
  Müstəqil  Azərbaycanın  yaĢaması  üçün  1920-ci  ilin  dəhĢətli  mart  günlərində  mənfur  daĢnakların 
torpağımıza  təcavüz  etməsi  Milli  Azərbaycan  Ordusunun  hər  bir  əsgərini  təpədən  dırnağacan 
silahlandırır. Qısa bir müddətdə (martın 22-dən aprelin 3-nə kimi) xəyanətkar daĢnak süvari dəstələrini 
darmadağın  edən  Azərbaycanın  əsgər  və  zabitləri  füsunkar  Qarabağı  düĢməndən  geri  aldı.  Ġlyarımlıq 
fəaliyyətin  dövründə  qəhrəman  Azərbaycan  ordusunun  üçüncü  yürüĢü  də  zəfərlə  baĢa  çatdı.  –  ġ.  N. 
“Ġyirminci  ildə  Qarabağ  döyüĢləri”  sənədli  oçerklərində  tam  artilleriya  generalları  Səməd  bəy 
Mehmandarovun, Əliağa ġıxlinskinin, general–mayor Həbib bəy Səlimovun və polkovnik Bəhram bəy 
Nəbibəyovun unudulmaz xidmətləri yeni arxiv sənədləri əsasında təqdim olunur. – ġ. N. 
 

111 
 
Əskəran  keçidini  zəbt  etdilər.  Qiyama  Ġrəvandan  gələn  daĢnak  generalı  Dro 
Kanayan baĢçılıq edirdi. 
Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  müdafiə  nazirliyi  Qarabağı  düĢməndən  xilas 
etmək  üçün  fövqəladə  tədbir  hazırladı.  Nazir  Səməd  bəy  Mehmandarovun  əmrilə 
Əskəran  cəbhəsinə  qüvvə  ayrıldı.  Martın  iyirmi  üçündə  Azərbaycan  ordusunun 
əsas  hissəsi  -  iyirmi  minə  qədər  əsgər  və  zabit  cəbhəyə  göndərildi.  O  cümlədən 
üçüncü Gəncə, beĢinci  Bakı, birinci CavanĢir, ikinci Quba polkları general-mayor 
Həbib  bəy  Səlimovun  komandanlığı  ilə  Yuxarı  Qarabağa  yola  düĢdü.  Qızğın 
döyüĢlər  on  iki  gün  ara  vermədi.  Azərbaycanın  cəsur  əsgər  və  zabitləri  ana 
torpağın hər qarıĢı uğrunda mərdliklə vuruĢaraq ġuĢa qalasına və Xankəndinə daxil 
oldular. 
Sonuncu  iki  qələbə  Milli  ordumuzun  ən  cəsur  generallarından  biri  Həbib 
bəy  Səlimovun  mahir  komandanlığı  ilə  qazanılmıĢdı.  Əslində  altmıĢ  dörd  yaĢlı 
hərbiyyə  nazirini  həyəcana  gətirən  və  Qarabağa  təbrikə  aparan  da  general  Həbib 
bəyin  aprelin  səkkizində  göndərdiyi  raport  idi.  Cəmisi  bir  səhifəlik  raportu  dönə-
dönə  oxuyan  nazir  bir  neçə  yerdə  iĢarələr  qoydu,  ürəyində  “afərin”  sözünü  təkrar 
etdi. Səməd bəy istər general, istərsə də nazir olanda da özünü həmiĢə sıravi əsgər, 
döyüĢçü  sanırdı.  Neçə-neçə  müharibənin  iĢtirakçısı  kimi  o,  yaxĢı  bilirdi  ki, 
komandanın əsgərləri döyüĢ meydanında təbrik etməsi nə  deməkdir. Ona  görə də 
müavini Əliağa ġıxlinskiyə: 
-  Əmr  hazırlayın,  əvəzimdə  nazir  vəzifəsində  sən  qalırsan,  -  dedi,  -  mən 
sabah  tezdən  Qarabağa  döyüĢçüləri  təbrik  etməyə  gedirəm.  Ancaq,  Əliağa,  bu 
raportda  Həbib  bəyin  “günümüzün  qəhrəmanı”  -  deyə  təriflədiyi  Nəbibəyovu 
nədənsə xatırlaya bilmirəm. 
Azacıq eyhamla gülümsünən Əliağa ġıxlinski: 
- Yadınızdadırmı,  - dedi  keçən ilin iyun ayında Siz bir neçə gün Yevlaxda 
olanda  yenə  nazir  əvəzi  məni  təyin  etmiĢdiniz.  Onda  birinci  CavanĢir  piyada 
alayının  kapitanı  Vahid  bəy  Nəbibəyov  raport  yazıb  hərbi  xidmətdən  azad 
olunmasını  xahiĢ  etmiĢdi.  O,  raportunda  belə  bir  cümlə  iĢlətmiĢdi:  “Səhhətim  və 
Ģərait mənə respublika hökumətinə xidmət etməyə imkan vermir”. Mən də məhz bu 
cümlədən  qəzəblənib  Azərbaycan  Zabitinin  ləyaqətini,  Ģərəf  və  Ģanını  yüksək 
tutmadığına görə yanıma çağırıb onu danladım, xidmətdən azad etməklə bir ay da 
həbs edilməsi barədə əmr verdim. Bir neçə gündən sonra Siz qayıdıb onun qanının 
arasına girdiniz. Səməd bəy Mehmandarov pensnesini silə-silə gülümsündü. 
- Hə, yadıma düĢdü, əzizim, indi bildim: ağır təbiətli, uca boy... 
-  Bəli,  bəli,  Sizin  nəzərinizdə  ağır  təbiətli,  Mənim  fikrimcə  tənbəl  və  bir 
azda yaĢı ötmüĢ Vahid bəy Nəbibəyovudur. Həbib bəyin “günümüzün qəhrəmanı” 
dediyi  isə  onun  kiçik  qardaĢı  podpolkovnik  Bəhram  bəy  Nəbibəyovdur.  Bəhram 
bəy  Birinci  Dünya  müharibəsində  də  yaxĢı  döyüĢ  yolu  keçib.  Buyurun,  xidmət 
dəftərçəsini istəmisiniz, gətirmiĢəm. TanıĢ ola bilərsiniz. 

112 
 
-  Verin,  baxım.  Nazir  podpolkovnik  Bəhram  bəy  Nəbibəyovun  çox  da 
böyük olmayan, cəmi səkkiz səhifəlik Ģəxsi xidmət dəftərçəsinin ilk səhifəsini açıb 
dayandı. 
-  Əliağa,  -  dedi,  unutmamıĢ  onu  da  deyim  ki,  kapitan  Vahid  bəy  mənim 
yanıma  gəldi.  Belə  raport  yazmaqda  səhv  etdiyini  boynuna  aldı.  Hiss  elədim  ki, 
uzun müddət milis dəstəsində xidmət etdiyinə görə hərbi nizamnaməni o qədər də 
dərindən bilmir. Bildirdi ki, iĢlətdiyi cümlədə heç bir qərəzli məqsədi olmayıb. Ona 
inandım.  Mən  də  Ģəxsən  sənin,  general  ġıxlinskinin  nüfuzunun  qorunmasına 
ehtiramla  yanaĢmaq  Ģərtilə  kapitan  Nəbibəyovun  raportunun  üstünə  “mən  ona 
verdiyim  cəzanı  bağıĢlayıram”  -  cümləsini  dərkənar  qoydum.  Məsuliyyəti  öz 
üzərimə  götürüb  onu  yenidən  orduya  qaytardım.  Deyirsən  podpolkovnik  Bəhram 
bəy onun kiçik qardaĢıdır, lap yaxĢı. 
-  Səməd  bəy,  bu  onun  kimi  astagəl  zabitlərdən  deyil.  Bəhram  bəy  od 
parçasıdır.  Nəbibəyovlardan  bizim  orduda  dörd  qardaĢ  olmalıdır.  Vahid  bəy, 
Bəhram bəy, Hüseyn bəy yox, beĢ nəfərdir, bir də Məmməd bəy.  
Nazir: 
- Əliağa, nə yaxĢı da yadında qalıb, əhsən sənə və yaddaĢına, dostum. 
-  Bilirsən,  1918-ci  ilin  noyabr-dekabr  aylarında  Tiflisdə  Müsəlman 
korpusunu  təĢkil  edəndə  Nəbibəyov  qardaĢlarını  orduya  mən  qəbul  eləmiĢdim. 
Onda  qərargahım  Veriyski  körpüsünün  yanındakı  “London”  mehmanxanasının 
birinci  mərtəbəsində  yerləĢirdi.  Düzü,  ona  görə  yadımda  qalıb  ki,  bunların  çox 
maraqlı,  dünya  görüĢlü  ataları  var.  Oğlanları  ilə  Qasım  bəy  özü  də  gəlmiĢdi. 
Türkmənistanda  general  Kuropatkinin  qərargahında  ġərq  dilləri  üzrə  tərcüməçi 
olub. Ġndi istefadadır. Mirzə Fətəli Axundovla dostluğundan danıĢırdı. 
-  Demək,  Bəhram  bəy  1884-cü  il  dekabrın  altısında  ġəkidə  bəy  ailəsində 
anadan  olub.  Sonra  Kutaisi  realnı  məktəbini  və  1904-cü  ildə,  sentyabrın  ikisində 
Peterburqdakı Konstantin  Artilleriya  məktəbini birinci  dərəcəli diplomla bitirib.  - 
Nazir  dayanıb  pensnesinin  üstündən  müavininə  baxdı,  fəxrlə:  -  Oho,  nə  yaxĢı... 
bizim  məktəbi  bitirib  ki,  bir  yuvadan  pərvazlanmıĢıq...  Görürsən,  Əliağa, 
Konstantin məktəbinin artilleristlərini?.. 
- Səməd bəy, əsgər komandirinə, zabit generalına oxĢamalıdır. Zərb-məsələ 
dönmüĢ bu müdrik kəlamlar Sizə məxsusdur. Amma xalqımızda belə bir məsələ də 
var:  Alma  kökündən  gen  düĢməz.  Mən  inanıram  ki,  podpolkovnik  Bəhram  bəy 
Sizin layiqli davamçınızdır. 
- Demək istəyirsən ki, Bəhram bəy xidmətdə mənə oxĢayıb? - deyən nazirin 
sevincdən gözləri parıldadı. 
Əliağa ġıxlinski ciddi general zəhmilə: 
-  Mən  hələ  1918-ci  ilin  iyun-iyul  aylarında  onun  Hövsan  və  Nobel  çənləri 
ətrafındakı bolĢevik-daĢnaklara qarĢı apardığı döyüĢlərin Ģahidi olmuĢam. Bəhram 
bəy  çox  qoçaq  və  bilikli  zabitdir.  Onunla  fəxr  etməyə  dəyər.  Dəli  Qazar  kimi 

113 
 
generalı  mühasirəyə  salıb  məhv  etməsinə  Ģəxsən  mən  Ģəkk-Ģübhə  etmirəm.  Belə 
qoçaq, hərbi iĢə böyük məhəbbəti olan zabitin yeri akademiyadır. 
-  Mən  də  bu  fikirdəyəm.  Ancaq  hanı  hərbi  akademiya?  Rusiyaya  yollar 
bağlı, özümüzdə isə yox, ölkəmiz də müharibə vəziyyətində, - deyən nazir yenidən 
Bəhram  bəyin  sənədlərinə  göz  gəzdirdikcə  baxıĢları  canlanır,  üzündə  sevinc 
görünürdü: 
-  Qafqaz  Əlahiddə  ordusundakı  iyirminci  Artilleriya  briqadasında 
podporuçik,  1909-cu  ildə  üçüncü  batareyanın  komandiri,  sonra  Əlahiddə  Qafqaz 
ordusunda  artilleriya  rəisinin  müavini  vəzifsində  çalıĢıb.  Müharibəni  axıra  qədər 
Qafqaz cəbhəsində keçirib. 
Təltiflərini  axtarırsınız?  O  biri  səhifənin  arxasındadır  -  deyə  Əliağa 
ġıxlinski Ģəhadət barmağını irəli uzadıb göstərdi. 
- Aha, budur, - deyə Mehmandarovun iti nəzərləri kağızın üzərində gəzindi. 
“Müqqədəs  Stanislav”  ordeninin  üçüncü  dərəcəsi  və  “Müqəddəs  Anna”  ordeni
14
. 
Amma  sonuncunun  dərəcəsi  göstərilməyib.  Eybi  yoxdur,  hər  Ģey  aydındır.  Siz 
doğru  buyurursunuz,  Əliağa.  Belə  peĢəkar  zabitlərimiz  çoxdur.  Onlar  akademik 
hərbi təhsil ala bilsəydilər, ordumuzun gücü birə-beĢ artardı. Çifayda hələlik buna 
imkan, Ģərait yoxdur. 
 
POLKOVNĠK BƏHRAM BƏYĠN ĠGĠDLĠYĠ 
 
Raportun  son  cümlələri  nazir  Mehmandarovda  xüsusi  maraq  oyatmıĢdı. 
General  Həbib  bəy  Səlimov  yazırdı  ki,  Zati-Aliniz  tərəfindən  yaradılan  Ģanlı 
qoĢunlarımız köhnə, döyüĢlərdə bərkimiĢ hissələrə məxsus Ģücaətlə vuruĢurdular. 
DöyüĢün  qəhrəmanları  bunlar  idi:  Ģığıyaraq  DaĢkənd  yüksəkliyini  ələ 
keçirən  qubalılar  və  bir  neçə  erməni  basqınına  baxmayaraq  bir  an  da  sarsılmayan 
və üzərinə düĢən hər mərmiyə görə dərhal cavab atəĢi açan podpolkovnik Bəhram 
bəy Nəbibəyovun dördüncü batareyası. 
Yol  boyu  qələbənin  havası  ilə  öz-özünə  danıĢan  ilk  baxıĢdan  qara-qabaq 
nazirin ürəyi iĢıqlı arzularla dolu idi. Oğlu qədər sevdiyi, istedadlı komandir Həbib 
bəy  Səlimovun  uğurları  ona  elə  bil  qanad  vermiĢdi.  Üstəlik  də  Həbib  bəy  kimi 
qoçaq generalın Nəbibəyovun haqqında göndərdiyi raport ona sonsuz sevinc bəxĢ 
eləmiĢdi. 
ĠniĢil (1918-ci il, dekabr 5-də) yenicə təĢkil olunan Azərbaycan ordusunun 
hissələrinə  baxıĢ  keçirən  hərbiyyə  naziri  Səməd  bəy  Mehmandarov  Tərtərdə 
yerləĢən Dağ batareyasının  əsgər və zabitlərindən  tam razı  qalmıĢdı. Nazir  səkkiz 
saylı  əmrində  qeyd  edirdi  ki,  yoxlanıĢ  zamanı  batareya  komandiri  Bəhram  bəy 
                                                           
14
  Polkovnik  Bəhram bəy  Qasım bəy  oğlu  Nəbibəyovun  1916-cı ilə  qədər  “Hərbi  xidməti  siyahısı”nın 
surətini 1999-cu ildə Rusiya Dövlət hərbi Tarixi Arxivindən nəvəsi Bəhram Aslan oğlu Sultanov gətirib 
– ġ. N. 
 

114 
 
Nəbibəyovun  əsgərləri  məndə  xoĢ  təəssürat  yaratdı.  Hiss  olunur  ki,  batareya 
komandiri  zabitlərlə  birlikdə  qüsurları  aradan  qaldırmağı  bacarır.  Komandir 
Nəbibəyovun qısa müddətdə etdikləri mənə qəti inam verir ki, ən yaxın vaxtda bu 
batareyanı  daha  yüksək  səviyyədə  görəcəyəm.  Onun  azsaylı  zabitlərinə  və 
komandir Nəbibəyova yorulmaz zəhmətlərinə görə təĢəkkür edirəm. 
Demək?  Həbib  bəyin  raportundan  belə  məlum  olur  ki,  Dəli  Qazarın 
dəstəsini  bizim  Dəli  Bəhram  bəy  Nəbibəyovun  batareyası  mühasirəyə  salıb  məhv 
edib.  -  YaxĢıdır,  çox  yaxĢıdır,  -  deyə  öz-özünə  danıĢan  nazir  podpolkovniklə 
generalın  döyüĢ  dostluğundan  qürrələnirdi.  -  Qələbə,  ancaq  və  ancaq  döyüĢ  vaxtı 
əmr  verənlə  icraçının  bir-birini  baĢa  düĢməsi  sayəsində  qazanılır.  Nə  yaxĢı, 
Nəbibəyov  haqqında  iniĢilki  raportu  yazanda  zəndim  məni  aldatmayıb...  Elə  biri 
BaĢ  qərargah  rəisi,  onda  dolayısı  da  olsa  mənə  iĢarə  verdi  ki,  Bəhram  bəy  yaxĢı 
komandirdir. Amma çox çılğındır, bəzi məsələlərdə özünü cilovlaya bilmir... 
-  Komandir  cəld  və  çılğın  olmasa  əvvəla  əsgərlər  onu  saymaz.  Ġkincisi  də, 
döyüĢ vaxtı özü zorla yeriyən komandirin əsgərləri yerindən qalxana kimi düĢmən 
onları haxlayıb məhv edər, - nazir Mehmandarov cavabını vermiĢdi. 
Mehmandarov Milli Orduda Hərbiyyə Naziri vəzifəsində xidmətdə olandan 
ilk  dəfə  idi  ki,  təzə  mundirini  geyinmiĢdi.  Təmtəraqlı  geyimin  o  qədər  də  aludəsi 
olmayan  nazir  bu  dəfə  akselbant  və  venzili
15
  də  taxmıĢdı.  Yaxasında  isə  bircə 
orden  vardı:  Birinci  Cahan  savaĢında  hər  sərkərdənin  ala  bilmədiyi  “Ağ  qartal” 
ordeni...  O,  1915-ci  ildə  alman  generalı  Makenzenin  sürətli  döyüĢ  əməliyyatı 
planlarını puça çıxartdığına görə bu ali ordenlə təltif olunmuĢdu.