Endokrin sistem (hormonal sistem) Endokrin (içsalgı) sistemi oluşturan bazler salgı kanalı olmayan bezlerdir. “hormon”

ENDOKRİN SİSTEM (HORMONAL SİSTEM)
Endokrin (içsalgı) sistemi oluşturan bazler salgı kanalı olmayan bezlerdir. “HORMON” denilen özgün madde üretirler, bunların kanalları yoktur, salgılarını doğrudan kana verirler. Hormonlar kan yolu ile vücudun her tarafına taşınırlar. Büyüme, gelişme, üreme değişen koşullarda organizmanın uyumunu sağlarlar. Değişik organlar üzerinde aktiviteyi azaltıcı ya da arttırıcı etki yaparlar. Anatomik bir bütünlüğü olmayan bir sistemdir. Farklı bölgelerde bulunurlar, ancak çalışmaları bir bütünlük arz eder. Bu hormonları kana verildiği için, ilgili organlar yada hücreleri üzerinde etkili olurlar. Endokrin bezlerin salgıladığı hormon miktarı, 24 saat içinde üretimi miligram olarak değerlendirilir. Hormonlar organizmada çok önemli etkiye sahiptirler. Vitaminlere benzerler, metabolizmayı etkilerler, ayrıca dolaşım sistemi üzerinde de etkilidirler. Hormonlar normalin üzerinde aktivite gösterilirse; buna hiperfonksiyon, normalin altında bir aktivite gösterirlerse; buna da hipofonksiyon denir.

Her iç salgı bezi; salgı epiteli hücreleri, bol kan damar ağları ve çok sayıda otonom sinir tellerinden oluşur.

Hipofiz bezi bu sistemin ana bezidir. Ürettiği özgün maddelerle diğer iç salgı bezleri üzerinde etkilidir.

İç salgı (endokrin) bezlerinin kontrolu doğrudan sinir sistemi tarafından yapılır. Bu kontrol sinirler ve sinirlerin nörohumoral yollarıyla meydana gelir. Hormonlarda sinir sisteminin değişik parçalarını etkiler.

Her hormon kana karışır ve ileri düzeyde etkilediği belli hedef hücreleri vardır. Bu seçici etki ilgili hormonun, hedef hücre yüzeyindeki yada içindeki reseptörlere bağlanmasıyla oluşur (anahtar kilit ilişkisi).
İç salgı sisteminin (endokrin) temel görevi;

• 
  İç ortamı kendi dengesinde tutmak,
  
• 
  Çevresel değişikliklere (açlık, enfeksiyon, sıkıntı, stres vs.) uyum sağlamak,
  
• 
  Büyüme ve gelişmeyi etkilemek,
  
• 
  Cinsel gelişim ve üremeye etkili olmak.
  

İçsalgı sistemini meydana getiren öğeler üç grupta toplanırlar;

1. HİPOTALAMUS: Ara beyine ait bölümdür, nöron ve aralarını dolduran (gliya) destek hücrelerden yapılmıştır. Hipofiz bezini denetler. Hormon salgılar, vücut ısısını ve kan basıncının düzenlenmesi, cinsel duyguların ayarlanması, su dengesi, uyku düzeninin sağlanması gibi fonksiyonları vardır. Hipotalamusta iç salgıyla ilgili iki çekirdek vardır. Nucleus Supraopticus – Nucleus Paraventricularis. Bu çekirdeklerde sinir hücreleri, oksitosin ve antidiüretik hormonları (ADH) salgılarlar. Bu iki hormon hipofizin arka lobuna gelir, ihtiyaç duyulduğunda buradan kana verilir. Hipotalamus, salgıladığı benzeri uyarıcı kimyasal maddeleri, hipofiz’in ön lobuna kan yoluyla gönderir.


2. İÇ SALGI (ENDOKRİN) BEZLERİ: Bazı yerlerde kümeleşerek organ durumuna gelirler. Bunlara İçsalgı Bezi denir. Bazı hücre kümeleri başka bir organ içinde bez gibi işlev görür.
İç Salgı Bezleri

• 
  Hipofiz
  
• 
  Tiroid
  
• 
  Paratiroid
  
• 
  Böbrek üstü bezi
  
• 
  Epifiz
  
• 
  Timus
  

Ayrıca ; pankreas, Erbezi (testis), yumurtalık (ovarium) ve plasenta içinde yerleşik iç salgı hücreleri kümeleri bulunur.

Hipofiz: Kafatası boşluğunda, beyin tabanında sfenoid kemiğin üst yüzünde kendi adıyla anılan çukurluğa yerleşik (fossa hypophusis) bir bezdir. Çapı yaklaşık 1cm dir, nohut büyüklüğündedir, kısa bir sapla hipotalamusa bağlıdır. Ağırlığı 0,5 – 0,6 gr. dır.
Üç lobu vardır. Ön, orta ve arka lob.
Ön lob (lobus anterior): Burada çeşitli hormonlar üretilir ve kana verilirler, bu hormonlar ilgili organ ya da hücrelere gider.

1. 
   Growth Hormon - GH (Büyüme Hormonu) = STH (Somatotrophin Hormon): Gelişim hormonu da denir. Hücre ve dokuların büyümesini hücre çoğalmasını sağlar. Gelişimi denetler. Özellikle dokularda protein, sentezini sağlar. Metabolizma hormonu olarak kabul edilir.
   
2. 
   Tiroid Stimulan Hormon - TSH: Trioid’i uyaran hormon. Trioid bezini çalıştırır ve tiroksin hormonu salgılamasını sağlar.
   
3. 
   Prolaktin (Laktojenik hormon): Gebelikte meme gelişimine gebelik sonrası laktasyonda (süt üretimi) etkili olur.
   
4. 
   Adreno Corticotrophin Hormon - ACTH: Bir protein maddedir, böbrek üstü bezini uyarır.
   
5. 
   Follikül Stimulan Hormon - FSH: Folikül’ üuyaran hormon. Kadında yumurtalıkta olgunlaşan döl hücrelerinin çevresini saran follükül hücrelerini etkiler. Buradan östrojen hormonunun sekresyonunu uyarır. Erkekte testislerde döl hücresinin (sperm) üretimini uyarır.
   
6. 
   Lüteinzan Hormon - LH: Kadınla ovulasyondan sonra progestron salgılatır, erkekte testosteron salgılatır.
   

Orta lob (lobus media): MSH (Melanositleri uyaran hormonu salgılanır). Derinin rengini belirler. Ön ve orta loblar Adenohipofiz adını alır, hipofizin %75 dir.
Arka lob (lobus poterior): Bu lob iki hormon salgılar.

1. 
   Antidiüretik Hormon-ADH (Vazopressin) : Böbrekte nefronun alt parça hücrelerini etkiler, hücrelerin idrardan suyun deri emilimini idrarın koyulaşmasını sağlar. Düz kas kasılmalarını sağlar ve kan basıncını yüksektir. Ana etkisini küçük arterler ve arteriyollerin kas tabakasında gösterir. ADH’nin az salgılanması, sidikte şeker olmayan şekersiz şeker hastalığı (diabetes insipidus) meydana gelir. Hasta günde 20 – 30lt su içme ihtiyacı ve aşırı susuzluk gösterir.
   
2. 
   Oksitosin (Oxytocin): Doğum sırasında, sonrasında ve çiftleşme sırasında uterusun düz kaslarını uyarır. Doğuma yardımcı olur, memeyi uyarır ve süt salgılatır.
   

Tiroid ve Paratiroid bezler
Tiroid bezi (glandula thyroida) soluk borusunun boyun, parçasından yapışak olarak bulunur. Kadınlarda biraz daha büyüktür. Ortalama ağırlık 25 – 30gr iki yan lobu bir orta lobu vardır. tiroid bezi fonksiyonel olarak iyot’a ihtiyaç duyar. İyot eksikliğinden hemen etkilenir ve büyür. Bu hastalığa “Guatr” denir. Tiroid bezi trioksin ve kalsitonin hormonların salgılar. Kalsitonin vücutta Ca⁺⁺ düzeyinin normal sınırlar içinde kalmasını sağlar.

Tiroksinin Görevleri ;

1. 
   Vücut genel metabolizmasını kontrol etmek,
   
2. 
   Sinir sistemi uyartılarını etkilemek,
   
3. 
   Kıllar ve derinin canlılığını etkilemek,
   
4. 
   Çocukta vücut gelişimi ve zihinsel gelişiminde etkili olmak
   

Troksinin % 65’i iyottur, en çok balık ve su ile sağlanır.

Paratiroid Gl. Parathyroidea (4 adet tiroid bezinin arka yüzüne yerleşiktir ve mercimek tanesi büyüklüğünde toplam ağırlığı 0,5gr’dır. Hormonu “parathormon” vücudun kalsiyum ve Fosfor metabolizmasını düzenler, vücut için hayati bir bezdir. Bu bezin yokluğunda kan plazmasında Ca eksikliği görülür, kasların büyük bir kısmında spazm görülür, buna tetani denir.
Böbrek üstü besler: Her iki böbreğin üst ucunda piramid şeklinde sarımtrak bir bez bulunur. Bunlar böbreküstü bezi (gl. Suprarenalis) adını alırlar. İkisi 8 – 10gr ağırlığında, boyları 4 – 6cm, enleri 1 – 2 m, kalınlıkları 4 – 6mm’dir Böbrek üstü bezinde iki katman vardır.
a. Korteks (kabuk): Her katmanın görevi aynıdır. Korteks yaşamın devamı için zorunludur. 40 kadar hormon salgılanır. Bir grubu su ve tuz dengesini düzenler. Bir grubu karbonhidrat metabolizmasını ayarlar. Korteks hormonlarına kimyasal yapılarından dolayı steroid hormonlar denir. Bunlar da üç ana gruba ayrılır;

1. 
   Mineralo – Kortikoidler: Ana etkisi böbrekte nefron borularınadır. Ayrıca tükrük bezlerini ve ter bezlerini de etkiler. Bu etkiler ile K, Cl, ve Na atımına etki ederek vücudun elektrolit dengesini ayarlarlar. Aşırı salgılanmaları vücutta sıvı miktarını arttırır ve hipertansiyona neden olur.
   
2. 
   Gluko – Kortikoidler: Karbonhidrat, yağ ve protein metabolizmasına etkili olurlar.
   
3. 
   Seksüel Hormonlar: Buradan az miktarda salgılanırlar. Androjen, progesteron ve östrojenlerdir. Seksüel gelişmeye etkilidirler.
   

Korteks katmanı hipofizin ACTH hormonunun denetiminde çalışır.

b. Medulla (öz): Bezin ortasında % 10–12’lik katmandır. Epinefrin (adrenalin), norepinefrin (noradrenalin) salgılarlar. Epinefrin (adrenalin) düz kas kontraksiyonuna etki ederek, kan basıncını yükseltir, kalbin çalışmasını hızlandırırken şeker düzeyini etkiler. Norodrenalin ise yalnızca kan basıncını arttırıcı etkide bulunur.
Timus (thymus): Göğüs boşluğunda sternum’un (göğüs kemiği) manubrium parçasının arkasında bulunur. Timus bezinin çevresi bir bağ doku tabakasıyla sarılmıştır. Bir lenfoid organıdır. Timus’un görevi çocuklukta önemlidir. 11 – 15 yaşlarında 35gr ağırlığındadır. Yeni doğanda ise 13gr’dır. Erinlikten sonra giderek küçülür ve yağ dokusuna dönüşür. Timus'un görevi tam kesinlik kazanmamakla birlikte lenfositlerin burada üretildiği düşünülmektedir. Ayrıca çocuklukta, seksüel erinlikten önce, seks bezlerinin (Testis/Ovarium) olgunlaşmasını önlemek olduğu sanılanmaktadır.
Epifiz (epishysis cerebri – gl. Pineale): Beynin arka ucunda ve 3. karıncığın arkasında çam kozalağına benzeyen küçük bir karartı biçiminde bir iç salgı bezidir. 5 – 8mm uzunluğu ve 3 – 5mm kalınlığa sahiptir. Hücrelerine Pinealosit denir.
Pankreas: Dış salgı bezidir, ancak organ içinde özel yapılı iç salgı hücreleri kümeleri bulunur. Pankreasın bu iç salgı hücreleri iç salgı üretir ve kana verirler. Adacık görünümde olduklarından bunlara Langerhans adacıkları denir. 1 milyonun üzerinde adacık bulunur, 4 tip hücre vardır. A (alpha), B(beta), D(delta) ve F hücreleri bulunur. Alfa hücreleri glukagon, beta hücreleri insülin, delta hücreleri Somatostatin hormonlarını üretirken, F hücreleri pankrealik polipeptitleri depo eder. Bir adacıkta beta hücreleri % 60 – 80, alfa hücreleri % 20 oranında bulunur. D ve F hücreleri azdır. B hücrelerince salgılanan İnsülin karbonhidrat metabolizmasını etkiler ve kan şekerini azaltıcı etki yapar. Kas ve karaciğerde glikojen sentezini sağlar. Yeterli salgılanmadığında Şeker hastalığı (diabetus mellitus) ortaya çıkar. Glukagon depo edilmiş glikojeni parçalayıcı etki yapar ve kana geçirir, kan şekerini arttırıcı etki yapar. Kan şekerinin normal dengede tutulması için her iki hormonun denge içinde salgılanması gerekir.
Testis, Ovaryum ve Plesenta: Bu organların işlevleri öncelikle iç salgı yapmak değildir. Bunlar üreme organlarıdır. Ancak iç salgı da salgılarlar, bunlar seks hormonlarıdır. Testisler – testosteron ve androsteron; ovaryum – östrojen ve progesteron; plasenta, progesteron hormonlarını salgılar.
3. YAYGIN HÜCRELER: İnsan vücudunda iç salgı hücreleri belli yerlerde kümeleşerek endokrin sistem organlarını oluştururlar, bazıları ise ayrı yerlerde serpili olarak bulunurlar. Bu tür iç salgı hücrelerine iç salgı sisteminde yaygın hücreler denir. 12 – 13 çeşit hücre vardır. bu hücrelerin gözlendiği organlar, mide, incebağırsak, pankreas, hipofiz, tiroid, bronşlar, böbreküstü bezi medullasıdır. her birinden ayrı hormon salgılanır. Bunlar Çevresel iç salgı sistemi yaparlar.

**********O**********