Energetika fakulteti

3.4. Transformatordan keyingi fazalararo qisqa tutashuv. Ushbu 
shikastlanishlar transformatorning pastki kuchlanish tomonidagi chiqishlarda,
yig‘ma shinalarda va pastki kuchlanish tomondan ketuvchi elementlarda sodir 
bo‘lishi mumkin. Eng katta tok miqdori o‘ch fazali qisqa tutashuv tokiga to‘g‘ri
keladi, shuningdek pastki kuchlanish tomondagi uchchala fazadagi toklar qiymati 
xuddi yuqori kuchlanish tomondagidek bir – biriga tengdir (3.1,b – rasmga
qarang). 
Transformatorning pastki kuchlanish tomonidagi ikki fazali qisqa tutashuvda 

toklarning vektor diagrammasi qisqa tutashuv nuqtasida 3.1,v – rasmdagidek.

Yuqori kuchlanish cho‘lg‘amlaridagi toklarning taqsimoti transformatorning 
ulanish guruhi va sxemasiga bog‘liqdir. Transformator cho‘lg‘amlarining
yoki 

ulanish guruhlari uchun toklar taqsimoti va toklar vektor

diagrammasi yuqori kuchlanish uchun hamda pastki kuchlanish uchun ham bir 
xildir (3.2, a, v – rasm).

---

29

3.2 – rasm. CHulg‘amlari 
(a, b, v) va
(g, d, e) ulanish guruhli 10/04 kVli 
transformatorlarda ikki fazali tashqi qisqa tutashuvda toklar taqsimoti va toklarning vektor
diagrammalari (tranformatorlarning transformatsiya koeffitsientlari N=1 bo‘lgan holatda). 
Cho‘lg‘amlari 

ulanish guruhli transformatordan keyingi (tashqi

qisqa tutashuv) ikki fazali qisqa tutashuvda transformatorning yuqori kuchlanish 
tomonida toklar taqsimoti va toklarning vektor diagrammalari boshqacha
ko‘rinishga ega bo‘ladi (3.2, g, e – rasm). Bunda o‘ziga xoslik shundaki yuqori 
kuchlanish tomondagi uchchala fazadan toklar oqib va ushbu fazalarning faqat
bittasidan qolgan fazalarga nisbatan ikki barobar katta tok oqib o‘tadi. Ushbu katta 
tokning qiymatini uch fazali qisqa tutashuv tokining qiymati bilan bir xil bo‘ladi,
qachonki ikki fazali qisqa tutashuv uch fazali qisqa tutashuv sodir bo‘lgan joyda 
sodir bo‘lgandagina (3.2 – rasm).
Cho‘lg‘amlari 
ulanish guruxli transformatorlardan keyingi ikki
fazali qisqa tutashuvda yuqori kuchlanish tomondagi toklar vektor diagrammasi 
3.2,d – rasmga qaraganda 180
0
burchakka siljigan (3.3 – rasm). 3.3, b, v – rasmda 

simmetrik tashkil etuvchilar usuli orqali to‘g‘ri va teskari ketma – ketlikdagi

toklarning simmetrik tashkil etuvchilari past kuchlanish tomondan yuqori 
kuchlanish tomonga transformatsiyasi hamda transformatorning yuqori va pastki
kuchlanishlaridagi toklarning vektor diagrammalarini qanday hosil bo‘lishi 
ko‘rsatilgan.
Ushbu vektor diagrammalarni to‘g‘riligini tekshirish maqsadida har bir 
fazaning to‘g‘ri va teskari ketma – ketlikdagi toklar vektorlarini geometrik
qo‘shilmasini ko‘rib chiqamiz (3.3, v – rasm):
(2)
(2)

1
2

0


A

A

I

I



(A fazada tok nolga teng);

(2)

(2)
(2)

(2)
(2)

(2)
1

2

1
2

;

.

B

B

B

Ñ

Ñ

Ñ

I

I

I

I

I

I






---

30

3.3 – rasm. Cho‘lg‘amlari 
ulanish guruhli transformatorlarda ikki fazali tashqi
qisqa tutashuvda yuqori va pastki kuchlanish tomonlaridagi to‘liq tokka nisbatan to‘g‘ri va 
teskari ketma – ketlikdagi toklar taqsimoti (a) va vektor diagrammalari (b va v).

Ushbu geometrik qo‘shilmalar natijasida B va C fazalararo qisqa

tutashuvdagi to‘liq toklarning vektor diagrammasi hosil bo‘ladi (3.3,v – rasm). 
Xuddi shu kabi boshqa fazalararo masalan A va B fazalardagi o‘zaro qisqa
tutashuvdagi (C fazada tok nolga teng) toklarning vektor diagrammalari yuqorida 
aytilganlarga mos keladi. Taqsimlovchi tarmoqlarda (elektr motorlar va mahalliy
elektr stansiyalarning generatorlarini hisobga olmaganda) to‘g‘ri va teskari ketma – 
ketlikdagi toklar vektorining qiymati
)
2

(
1

I
va
)

2

(
2

I
bir – biriga teng hamda uch fazali
qisqa tutashuvdagi faza tokining yarmini tashkil etadi, ya’ni:
)
3

(

.
)
2

(
2

)

2
(

1

5
,

0


t

q

I

I

I



.
Shikastlangan fazalardagi to‘liq toklarning qiymati (3.3, v – rasmdagi B va 

C fazalar) 1,73 marta katta ya’ni:

)
3

(
.

)

3
(

.

)
2

(

)
2

(

865
,

0

73
,

1

5
,

0


t

q

t

q

C

B

I

I

I

I









.

Shunday qilib yuqorida ta’kidlanganidek ikki fazali qisqa tutashuv toki uch

fazali qisqa tutashuv tokidan bir muncha (taxminan 15 %) kichikdir. 
Cho‘lg‘amlari 

ulanish guruhli transformatorda tashqi qisqa

tutashuv vaqtida yuqori kuchlanish tomonidagi to‘liq toklarning vektor 
diagrammalarini qurish uchun qo‘yidagilarni bajarish lozim:
past kuchlanish tomondagi to‘g‘ri ketma – ketlikdagi toklar vektor 

diagrammasini -30

0
burchakka (soat mili bo‘yicha ) burilishi lozim; 

past kuchlanish tomondagi teskari ketma – ketlikdagi toklar vektor 

diagrammasini +30
0
burchakka (soat miliga teskari) burilishi lozim. 

Toklar vektorlarini aylantirish yuqori va past kuchlanish tomonlaridagi 

toklarning fazaviy siljishi 30
0
ga farq qilishi bilan izohlanadi. Yuqori kuchlanish 

tomonidagi to‘g‘ri va teskari ketma – ketlikdagi toklarning vektor diagrammalarini

qurib bo‘lgandan so‘ng (3.3,b - rasm) ushbu ketma – ketliklardagi toklar 
vektorlarning geometrik qo‘shilmasi har bir faza uchun amalga oshiriladi. Ushbu
qo‘shilmalar natijasida yuqori kuchlanish tomondagi to‘liq toklarning vektor 

---

31

diagrammasi
hosil

bo‘ladi. Cho‘lg‘amlari

ulanish 

guruhli
transformatorlardagi ikki fazali tashqi qisqa tutashuvlarda bo‘lganidek (3.2, g, e – 

rasm) cho‘lg‘amlari
ulanish guruhli transformatorda ham ikki fazali 
tashqi qisqa tutashuv vaqtida qiska tutashuv toki yuqori kuchlanishdagi uchchala
fazalardan oqib o‘tadi. Ushbu fazalarning faqat bittasidangina qolgan fazalarnikiga 
nisbatan ikki barobar katta tok oqib o‘tadi va ushbu tok qiymati bo‘yicha uch fazali
qisqa tutashuv tokiga tengdir. Cho‘lg‘amlari 
va
ulanish 

guruhli transformatorlarning ushbu xususiyati (tashqi qisqa tutashuvlarda bitta

fazadan qolgan fazalarnikiga nisbatan ikki barobar katta tok oqib o‘tishi) maksimal 
tokli himoyani o‘rnatish vaqtida hisobga olinadi va yuqori kuchlanish tomoniga
uchta tok relelari o‘rnatilidi. Chunki istalgan ikki fazali tashqi qisqa tutashuvlarda 
bitta reledan qiymati bo‘yicha uch fazali qisqa tutashuv tokiga teng tok oqib o‘tadi.